Erkin Sidiq

2015-yili 2-ayning 27-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.izdinix.com/thread-62590-1-1.html
http://bbs.bagdax.cn/thread-28631-1-1.html
http://bbs.alkuyi.com/thread-49567-1-1.html

http://bbs.bozqir.top/forum.php?mod=viewthread&tid=6459
http://www.ejdad.com/bbs/forum.php?mod=viewthread&tid=3069#lastpost

Men qilghan yene bir yéngiliq «NASA yéngi téxnologiye xewerliri» (NASA Tech Briefs) jornilining 2015-yili 2-ayliq sanida xewer qilindi [1]. Töwende men bu qétimqi yéngiliqning mezmuni heqqide qisqiche chüshenche bérimen.

--Bir métir 1000 millimétirgha teng.

--Bir millimétir 1000 mikro-métirgha teng.

--Bir mikro-métir 1000 nano-métirgha teng.

--Yeni, bir métir 1000000000 nano-métirgha teng bolup, bir métir uzunluqtiki yipni bir milyard parchigha kesse, uning birining uzunliqi bir nano-métir bolidu.

--Insan chéchining tomluqi 17 mikro-métirdin 181 mikro-métirghiche kélidu [2].

Alem téléskoplirigha oxshash optikiliq sistémilargha qoyulghan telepler intayin yuqiri bolup, ashundaq téléskoplarning süpitini ölcheydighan bir muhim qimmet «dolqun fronti xataliqi» (wavefront error) dep atilidu.  Eger nurni qayturidighan bir eynekning yüzining tekshilikide 50 nano-métir xataliq bar bolidiken (yeni, eynekning yüzidiki égiz-peslikning eng chong égizliki 50 nano-métir bolidiken), u 100 nano-métirliq dolqun fronti xataliqini keltürüp chiqiridu.  Hazir biz yasawatqan alem téléskoplirining eng chong eynikining di’amétiri bir métirdin chong bolup, uningda yene chong-kichikliki her xil bolghan 20 din köprek nur qayturidighan eynekler bar bolidu.  Hazir biz yasawatqan alem téléskoplirida, ashu eyneklerning hemmisining xataliqini qoshqanda 100 nano-métirdin töwen bolush telep qilindu.

Biz ishlitidighan eyneklerning süpiti intayin yuqiri bolup, bezi di’amétiri 10 santimétir kélidighan egme eyneklerni nechche on ming dollargha sétiwalimiz.  Ularning bezilirining yüzige altun yalitilghan bolidu.  Eshundaq yuqiri süpetlik eyneklerni ishletsekmu, téléskopni yéngi yasap chiqqanda, uningda nechche mikro-métirdin nechche on mikro-métirghiche xataliq körilidu.  Shunglashqa biz optikiliq sistémilarda bir dane yaki bir qanche dane éléktir signali bilen sheklini özgertkili bolidighan eyneklerni ishlitip, dolqun fronti xataliqini tüzitip, uni 100 nano-métirdin töwen qimmetke chüshürimiz.

Dokqun fronti xataliqini tüzütish üchün, aldi bilen uni toghra ölchep chiqish kérek.  Dolqun fronti xataliqini ölchesh we tüzütish saheside, men hazir dunyaning eng aldida méngiwatqan mutexessislerning biri.

Dolqun frontini ölcheydighan usullardin, mezkur yazma bilen munasiwetlik 2 usul bar.

Birnchi usul In’glizche «Phase Retrieving CAméra» (PRC) dep atilidighan bolup, bu usulda bir nano-métirdin kichik xataliqlarnimu toghra ölchigili bolidu.  Bu usul mutleq xataliqni ölcheydighan bolup, bir eynek bilen yene bir eynekni sélishturush hajetsiz.  Emma bu usulda optikiliq sistémidiki bir zapchasning ornini yötkep turup, kem dégende 4 parche resim tartish zörür bolidu.  Shundaqla bu resimlerni matématikiliq algorizm bilen analiz qilip, dolqun fronti xataliqini hésablap chiqishqa waqit köp kétidu.  Shundaqla bu usulda bir qanche mikro-métirdin chongraq bolghan xataliqlarni ölchigili bolmaydu.

Ikkinchi usul In’glizche «Shack-Hartmann Sensor» (SHS) dep atilidighan bolup, bu usulda bir qanche on mikro-métir xataliqlarnimu ölchigili bolidu.  Bir zapchasning ornini yötkesh hajetsiz bolup, peqet bir parche resimni analiz qilsila bolidu.   Shunga bu usulgha waqit nahayiti az kétidighan bolup, bir qanche on sékunttila ölchesh netijisi chiqidu.  Emma bu usulning ölchesh toghriliqi bir-ikki nano-métir bolup, u buningdin kichik xataliqlarni ölchiyelmeydu.  Shundaqla u bir xataliqni yene bir xataliq bilen sélishturup, nisbiy xataliqnila ölchiyeleydu. 

Yuqiriqidek sewebler tüpeylidin, 2-usul yéngi yasalghan optikiliq sistémilarni tunji qétim we eng aldinqi basquchlarda tengsheshke ishlitilidu (undaq sistémilarning xataliqi nahayiti chong bolidu).  Shundaqla bir optikiliq sistémining xataliqini her yérim saettin her bir saetkiche bolghan ariliqta bir qétimdin tengshep turushqa ishlitilidu.  Birinchi usul bolsa optikiliq sistémini künige bir qétim inchike tengshesh üchün ishlitilidu.

Men bu qétim qilghan yéngiliq 2-usulda érishken netijige asasen 1-usulda érishkili bolidighan netijini mölcherlesh algorizimidin ibaret bolup, uningdin paydilinip waqit we bashqa chiqimlarni zor derijide téjep qalghili bolidu.

Bu qétimqi yéngiliqqa bizning bash idarimiz Kaliforniye Téxnologiye Instituti «Neshir Hoquqi» (Copyright) aldi. 

Men qilghan burunqi yéngiliqlardin yettisi mezkur jornalda burun xewer qilin’ghan bolup, bu qétimliqi men yaratqan yéngiliqlarning mezkur jornalda 8-qétim xewer qilinishi bolup hésablinidu.

Men hazir ishlewatqan idare J P L memuriy jehettin Kaliforniye Téxnologiye Institutigha qaraydighan bolup, uning xirajitini NASA teminleydu.  Shunga u bir NASA merkizi bolup hésablinidu.  Yeni, bizge kéreklik xirajetlerni Kaliforniye Téxnologiye Instituti NASAdin alidighan bolup, men maashimni Kaliforniye Téxnologiye Institutidin alimen.  NASAning jem’iy 10 merkizi bar bolup, J P L ularning ichidiki eng chongi.  Bizning idarining hazir 5000 din köprek xizmetchisi bar bolup, méning bilishimche J P L hazir kainat boshluqida we Marsta paaliyet élip bériwatqan 23 dane alem uchqurini bashquriwatidu.  NASAning yéngi tetqiqat we tereqqiyat ishlirining köpinchisini bizning idare qilidu.  Ikkinchi orunda turidighini «Goddard Alemge Uchush Merkizi» bolup, uning xadimi 2500 etirapida. U Amérikining sherqiy-shimaliy qirghiqidiki Merilend shtatigha jaylashqan bolup, biz bolsaq Amérikining gherbiy-jenubiy qirghiqidiki Kaliforniye shtatida.  Qalghan NASA merkezlirining ichide xizmetchisining sani 1000 gha yetmeydighanliri xéli köp.

Xelq’aradiki bir nopuzluq orun élan qilghan, dunyada eng aldinqi qatarda turidighan 100 aliy mekteplerning tizimlikide Kaliforniye Téxnologiye Instituti 2011-yilidin bashlap her yili 1-orun’gha ériship kéliwatidu [3]. 

Amérikining dölet mudapi’esi ishlirigha ajratqan yilliq pul miqtari 450 milyard dollardin ashidighan bolup, NASA üchün xejleydighan bir yilliq puli hazir 19 milyard dollar etirapida.

1-resim: Méning bu qétimliq yéngiliqimni xewer qilin’ghan jornalning téshi.

2-resim: «NASA yéngi téxnologiye xewerliri» jornilining mezkur xewer bésilghan béti.  Bu resimde men özümning ismini bir qizil-chembirekning ichige élip qoydum.  Bu yéngiliq men bilen «Mok Fay» isimlik yene bir kishige tewe bolup, men bu türning asasliq tetqiqatchisi (Principal Investigator, PI).  Fokmay bolsa mushu projékt éléméntining mes’uli (Project Element Manager, PEM).

Paydilinish Matériyalliri:niz

[1] http://viewer.zmags.com/publication/f19bdeae#/f19bdeae/1

[2] Diameter of a human hair

http://hypertextbook.com/facts/1999/BrianLey.shtml

[3] Times Higher Education World University Rankings

http://en.wikipedia.org/wiki/Times_Higher_Education_World_University_Rankings

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu.

= = ============================================= =

Bir ukimiz manga Nobél mukapiti toghrisida inkas yéziptiken.  Uninggha töwendikidek jawab berdim:

Yaxshi tilekler bilen manga medet berginingizge köptin-köp rehmet ukam!

Biliwal tor béti 2006-yili men bilen ötküzgen yazma söhbette mendin nobél mukapiti toghrisida bir soal sorighan bolup, töwendikisi shu chaghda mendin soralghan soal bilen méning uninggha bergen jawabim (1-söhbet 10-soal).  Qiziqsingiz uni bir qétim oqup béqing. 

Men mushu munasiwet bilen eyni waqitta ashu söhbetni orunlashturghan amérikidiki Qurbanjan ruzi ukimiz, hemde soal chiqirish we men yazghan mezmunlarni tehrirlep chiqish ishlirigha töhpe qoshqan wetendiki barliq qérindashlargha chin könglümdin rehmet éytimen.  Men ashu ishqa küch chiqarghan barliq ukilarni dawamliq eslep turiwatimen.

10. Soal: Yurttiki yash-ösmürler ilim-pen saheside eng qiziqidighan témilarning biri Nobél mukapati. Sizche kelgüside Uyghurlardinmu Nobél mukapati alidighan adem chiqarmu? Bu toghrida oylighanliringizni sözlep bergen bolsingiz. 

Jawab: Men aldi bilen Nobél mukapatini qisqiche chüshendürüp ötey. Nobél mukapati 1-bolup tesis qilin'ghan xelq'araliq mukapat bolup, u 1901-yili fizika, ximiye, fiziologiye yaki méditsina, edebiyat we tinchliq qatarliq saheler boyiche bérilishke bashlighan. 1968-yili Sweden (Shiwédsiye) bankisi Alfréd Nobélning xatirisi üchün Iqtisad Ilmi sahesidimu Nobél mukapatini tesis qilghan. Her bir mukapat birdin médal, xususiy diploma (guwahname) we puldin terkib tapidu. Nobél mukapatini eng köp alghan aldinqi 10 délet töwendikilerdin ibaret (1901-2002): 

1. Amérika: (261)
2. En'gliye: (79)
3. Gérmaniye: (61)
4. Fransiye: (28)
5. Shiwétsariye: (22)
6. Shiwédsiye: (18)
7. Rosiye: (11)
8. Gollandiye: (9)
9. Daniye: (8)
10. Yaponiye: (7)

Junggo téxi birnimu alalmighan. 

Yashlar özlirige turghuzushqa tégishlik nishan 2 xil bolidu. Uning biri, özining talanti bilen öz tirishchanliqighila munasiwetlik bolup, yéterlik derijide tirishsa, emelge ashurghili bolidighan nishandur. Mesilen, eger siz kichikingizdila "Men chong bolghanda choqum bir doxtur bolimen", dégenni özingizge nishan qilip, shu nishan'gha yétish üchün yéterlik tirishchanliq kérsetsingiz, siz choqum doxtur bolalaysiz. Bu Junggodimu, Amérikidimu shundaq. Men kichikimdin tartip radio éléktronika kespige qiziqqan idim. Mana hazir ashu kespning bir tarmiqida ishlewatimen. Yene biri bolsa, u peqet öz tirishchanliqingizghila munasiwetlik bolmighan, derijidin tashqiri riqabet we belgilik derijidiki tughma talant telep qilidighan nishandur. Mesilen, bir naxshichi bolush, Hollywoodqa kélip, kino cholpini bolush we Nobél mukapati élish. 2-xildiki nishanning emelge éshish-ashmasliqi peqet özingizgila munasiwetlik bolmighachqa, uni hergiz özingizning asasliq nishani qilmasliqingiz kérek (Eger sizning awazingiz yaxshi bolsa, naxshichi bolushni asasliq nishan qilsingiz elwette boliwéridu). Köpinche ehwalda, özingizge 1-xildiki nishandin birni turghuzuwélip, andin 2-xildikini qoshumche qilishingiz kérek. 

Nobél mukapati her yili her bir sahede dunya boyiche peqet birla ademge yaki bir guruppa ademge bérilidu. Bu mukapatni alghanlar köpinche waqitlarda özlirining uni alalaydighanliqini taki eng axirida Nobél mukapati komitétining awaz bérish netijisi chiqmighiche bilmeydu. Shunga ular hergiz ömür boyi Nobél mukapati élish üchün tirishqanlar emes. Lékin, ilim-penning yuqiri pellisige chiqish üchün pütün ömrini atighanlardur. Bu ademlerning köpinchiliri üchün ularning eng hozurlinidighan, hemmidin muhim ishi özliri shughulliniwatqan ilmiy tetqiqattin ibarettur. Shunga, bu ademlerning köpinchiliri üchün, men bu söhbetning aldinqi qismida bayan qilghan ishlarning muhimliq tertipining eng aldida özining tetqiqati turidu. 

Men yéqinda bir qétim Caltech (yeni, "California Institute of Technology" dégen aliy mektepni démekchi. Bizning idare JPL ashu Mektepke qaraydu) ziyaret qildim. Bakalawr oqughuchilirining yataqlirigha kirip baqtim. Bu mektepke kirgen her qandaq bakalawr oqughuchisi 1-yili choqum mektep teminligen, mektepning ichidiki yataqta turushi kérek iken. Bu mektepke her yili alidighan bakalawr oqughuchining sani intayin az bolup, 200 etrapida iken. Hemde ularning köpinchisi talant jehettin "normal adem" lerdin emes bolup, ottura mektepte birer nerse ijat qilip baqqanlar iken. Mekteptiki proféssor bilen oqughuchining nisbiti 1:3 iken. Yeni, her 3 oqughuchigha birdin proféssor toghra kélidiken. Démek, bu mekteptiki paaliyetning asasiy qismi ders ötüsh emes, pen tetqiqati iken. Caltech te hazirghiche Nobél mukapatigha érishkenlerning sani 30 neper iken. 

Men aldinqi soalning jawabida éytqandek, Uyghurlarning bu dunyadiki bashqa milletlerdin héch qandaq perqi yoq. Uyghurlarmu bashqa milletler qilalighan ishning hemmisini qilalaydu. Yurtimizdiki yash-ösmürler üchün hazir "medeniyet inqilabi", "qayta terbiye élish" dégen ishlar bolmighandikin, ular ilim-penning yuqiri pellisige chiqishqa heqiqiy irade baghlap, qattiq tirishsila, 28 yashqa kirmey turup doktorluq unwanini alalaydu. Mana shu yashlarning ichidin, hemde hazir chet elde yashawatqan Uyghur perzentlirining ichidin Amérikidiki Harward, Stanford, Caltech, MIT ge oxshash dangliq mektepke kireleydighanliri chiqip, ashu mekteplerning birerside tetqiqat élip barsa, Uyghurlar ichidinmu Nobél mukapati alidighanlar choqum chiqidu. Men buninggha qet'iy ishinimen. 

Men bu yerde tekitlep ötüp kétishni layiq körgen mundaq bir ish bar. Balilarni ilim-penning yuqiri pellisige chiqishqa righbetlendürüsh, hergiz ularni bashlan'ghuchning 1-sinipidin bashlap her küni 10 nechche saet öginish qilishqa mejburlash dégenlik emes. Undaq qilish balilarning normal ösüp yétilishige intayin ziyanliq. Amérikida bashlan'ghuch mektep balilirigha asasen tapshuruq bérilmeydu. Toluqsiz ottura mekteptimu tapshuruq bir qeder yenggil bolup, toluq ottura mektepke chiqqandin kéyin tapshuruq éghirlishidu. Bashlan'ghuchta ata-anilardin peqet balilirigha köplep kitab oqup bérish hemde balilirini özlükidin kitab oqushqa righbetlendürüsh telep qilinidu. Balilarning her küni 3-4 saet oynishigha kapaletlik qilish telep qilinidu. Amérikidiki aq tenliklerning balilirigha kitab oqup bérish we kitab oqutush aditi intayin omumlashqan bolup, beziler qorsiqidiki téxi tughulmighan balilarghimu kitab oqup bériwatqinini öz közüm bilen kördüm. Yash ösmürler kitabtin nurghun kishilik turmush tejribilirini ögineleydu. Shunga her bir ata-ana bu mesilige hergiz sel qarimasliqi kérek. Eger imkaniyetla yar berse, balingizgha ular yaxshi köridighan kitablarning hemmisini élip béring. Amérikidiki aq tenliklerning köpinchisining bir ortaq alahidiliki, ular gep-sözge, bashqilar bilen munasiwet qilishqa intayin usta. Özliri shirket échishqa intayin mahir. Shundaq bolghachqa, ularning ichidiki bir qisimlar birer sahede alahide iqtidarni yétildürmigen teqdirdimu, özlirining rawan tili arqiliq bashqilar bilen ünümlük munasiwet qilish iqtidarigha tayinip, nahayiti obdan jan baqalaydu. Bu jehette kichikidin tartip kitab oqushqa adetlinishning roli intayin chong. Junggo maaripida kichik yash-ösmürlerge bolghan bésim heddidin tashqiri yuqiri. Buni aliy mektepke kirishtiki riqabetning küchlüklüki keltürüp chiqarghan bolup, méningche yashlarning normal ösüp yétilishige intayin éghir ziyini boluwatidu. Yuqiriqilardin bashqa, men aldinqi qisimlarda éytip ötüp ketken, yash-ösmürlerning özi yaxshi körgen birer öy haywinini béqishi we özliri yaxshi körgen birer tenterbiye heriketlirige qatnishishimu ularning saghlam, iqtidarliq bolup ösüp yétilishige intayin paydiliq. Méning oghlum bashlan'ghuchta ishligen bir projekt, özining eng yaxshi köridighan tughqini, dosti, kitabi, tamiqi, oyuni, öy haywini, tenterbiye türi qatarliqlarni resimler bilen bir chong taxtaygha tizip, ular toghrisida chüshendürüsh yézip andin bu taxtayni mektepte körgezme qilish boldi. Démek, Amérikida kitab oqush, oynash, öy haywini béqish we tenterbiyige qatnishish qatarliqlar balilar hayatidiki kem bolsa bolmaydighan bir terkibke aylan'ghan. 

Amérikida her qandaq adem, "Men kelgüside Amérika prézidenti bolimen" déyeleydu. Hemde ashu yolni boylap, öz iqtidari yar bergen eng yuqiri pelligiche chiqalaydu. Yash ösmürlerde ularning tirishsila her qandaq ishni qilalaydighanliqi toghrisidiki ishenchni yétildürüsh intayin muhim. Ata-anilar baliliri kichik waqtidin bashlapla, eger ular yaxshi oqusa, ular kelgüside chong alim bolalaydighanliqi, chong shirket quralaydighanliqi toghrisida sözlep turushi kérek. Shundaq qilghanda balilarning yüksek ghayiler bilen chong bolushigha nahayiti zor tesir körsiteleydu.

Menbesi: http://www.meripet.com/Sohbet/Erkin10.htm

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair