Erkin Sidiq: NASA diki «Ilim-Pen Musabiqisi»

NASAda Ötküzülghan Ottura-Mektep Oqughuchilirining «Ilim-Pen Musabiqisi» Paaliyiti

Men yéqinda bir qanche parche maqale yézip, bizning idare we bashqa NASA merkezliride ötküzülgen Amérikidiki bashlan’ghuch we ottura mektep oqughuchilirining töwendikidek paaliyetlirini tonushturup öttüm:

-- Bashlan’ghuch mektep oqughuchilirining Xelq’ara Alem Ponkitidiki xadimlar bilen neq meydanda sözlishish paaliyiti (2014-9-5) [1]

-- Amérikidiki Ottura Mekteplerning «Yéngi Keshpiyat Musabiqisi» Pa’aliyetliri (2014-12-19) [2]

-- Oqughuchilarning NASA merkizini ékskursiye qilish paaliyiti (Bu paaliyet her küni dégidek bolup turidu)

NASA merkizi J P L (Jet Propulsion Laboraty) de, yeni men ishleydighan idaride, 2015-yili 31-Yanwar küni «Rayonluq Ilim-Pen Musabiqisi» (Regional Science Bowl) dégen yene bir paaliyet ötküzülüp, bu paaliyette 1-, 2- we 3-bolghan mektepler tallap chiqildi.

Bu paaliyet mundaq élip bérilghan: Jenubiy Kaliforniyediki toluq ottura mektepler ichidin desliwide 23 mektep tallap chiqilghan. Her bir mektepning musabiqe etriti 6 kishidin terkip tapqan: Bir neper yétekchi, 4 neper musabiqichi, we bir neper zapas musabiqichi. Musabiqide soalchi biologiye we matématika qatarliq tebiiy-penlerge ait soaldin birni deydu. Musabiqige chüshkenler soalgha jawab bérish tézliki bilen bergen jawabining toghriliqigha qarap nomurgha érishidu. Yeni, her bir etretning aldida birdin basma-kunupka bar bolup, soal élan qilin’ghandin kéyin aldidiki kunupkini 1-bolup basqan oqughuchi soalgha aldi bilen jawab béridu. Eger uning jawabi toghra bolmisa, kunupkini 2-bolup basqan oqughuchi jawab béridu. Her bir soalgha jawab bérish mushu teriqide élip bérilidu. Gerche bu musabiqigha qatnishidighanlar ottura mektep oqughuchiliri bolsimu, chiqirilghan soallar aliy mektep sewiyisidiki soallardin teshkil tapqan bolidu. Soallarning asan-qiyinliq derijisi oxshash bolmighachqa, oxshimighan soallar érishidighan nomurmu oxshash bolmaydu. Her bir soalgha bérilidighan nomur aldin békitilgen bolidu. Eng axirida alghan nomuri eng yuqiri bolghan etret 1-bolup tallinidu.

Bu qétim bizning idaridiki musabiqigha qatnashqan 23 mektep pütün Los Anjélis rayonidiki toluq ottura mektepler ichidin tallan’ghan bolup, bu qétim 1-bolghan mektep her yilda bir qétim Amérikining paytextide ötküzülidighan memliketlik musabiqigha qatnashturulidu. Bu qétim 1-bolup tallan’ghini bizning idarige 15 kilométir kélidighan, ahalisining köp qismi Asiyaliq milletlerdin terkip tapqan, In’glizche «Arcadia» dep atilidighan sheherdiki bir toluq ottura mektep oqughuchiliri bolup, ularning ismidin qarighanda bu 4 oqughuchining hemmisi xenzu millitidek qilidu (Ularning In’glizche ismi Ray Fu, Kevin Wang, Chris Chi, Bruce Xu iken) [5].

1-resim: Bizning idaride ötküzülgen «Ilim-pen musabiqisi» de 1-orun’gha érishken 4 neper oqughuchilar.

Amérikining «Memliketlik ilim-pen musabiqisi» ni Amérikining Énérgiye Ministirliki 1991-yili bashlighan bolup, uninggha hazir her yili 20 mingdin köprek ottura mektep qatnishidu. Bu paaliyetning meqsiti oqughuchilarni kelgüside tebiiy-pen we matématika sahesidiki kesiplerde ishleshke righbetlendürüshtin ibaret.

Men özümning 2014-yili 31-Öktebir küni élan qilghan «Buyrulghan Yardem we Tirishchanliq--Bedri Urushidin Oylighanlirim» dégen maqaliside mundaq bir bala-téma üstide qisqiche toxtalghan idim: «2. Toghra Ishlarni Tallap Qilish: Amérika Ma’aripidiki STÉM Programmisi». Bu yerdiki «STÉM» dégen söz In’glizche «Tebi’iy-pen, téxnologiye, injénérliq we matématika» dégen sözlerning bash heripidin tüzülgen bolup, men yuqiridiki maqalini téxi oqup baqmighan oqurmenlerge uni bir qétim oqup chiqishni qattiq teshebbus qilimen. NASA mu yéqindin buyan «STÉM programmisi» ni intayin küchep yolgha qoyuwatidu. Yeni, hazir NASA bash-shtabi hemme NASA merkezliridin ottura mektep we aliy mektepler bilen alaqe ornitip, STÉM kesipliri sahesige kiridighan oqughuchilarning sanini zor derijide köpeytish yolida jiddiy ish élip bériwatidu.

Men Uyghur diyarida yéqindin buyan yüz bériwatqan sehne sen’iti sahesidiki yéngiliqlargha diqqet qildim. Yeni, hazir her heptide bir qétim élip bérilidighan sen’et programliridin bir qanchisi yolgha qoyulghan bolup, u programmilar yalghuz Uyghur diyaridiki xelqning turmushidila emes, chet elde yashawatqan Uyghurlarning turmushidimu barghanséri muhim rol oynashqa bashlaptu. Bu jehette Uyghurlarning hazir dunyaning eng ilghar sewiyisige yétishiwélishqa azla qaptu. Men buningdin xéli xoshal boldum.

Yene bir tereptin, Uyghur diyarida «2015-yili Uyghur kitab oqush yili», we «23-Aprél dunya kitab oqush yili» munasiwiti bilen köpligen yéngiliqlar wujutqa kelgili turuptu. Bularning ichidiki eng közge körünerliki bir qisim Uyghur saxawetchilerning öz yénidin pul chiqirip, keng xelq ammisi üchün heqsiz kutubxana sélip bérishtin ibaret. Men bu ishlardin qattiq hayajanlandim, tesirlendim, hem xoshallandim. Bu xil ehwallardin biz bizning bir qisim awan’gart kishilirimiz Uyghurlarni burun anche qilip baqmighan toghra ishlarni qilishqa bashlawatqanliqini körüwalalaymiz.

Uyghurlar hazirghiche yétiship bolalmighan, emma ehmiyiti we qimmiti nahayiti yuqiri ishtin yene biri bar. U bolsimu «tebiiy-pen musabiqisi» din ibaret. Men Uyghur diyaridiki ot yürek qérindashlirimizdin mushu ish üstidimu nahayiti qattiq izdinip béqishni ümid qilimen. Bundaq ishlarni dairilerning küchige tayinip qilghili bolmighan teqdirdimu, yaxshi köngüllük saxawetchiler we Uyghur ziyaliylirining xalisane ejirige tayinip bu ishni qilghili bolushi mumkin. Heptide bir qétim yaki ayda bir qétim qilghili bolmisimu, yilda bir qétim qilghili bolushi mumkin. Wetendiki xéli köp sandiki keshpiyatchi ukilar burun men bilen alaqilashqan. Gerche ularning keshpiyatlirini dunyadiki eng ilghar sewiyige ige, dégili bolmisimu, ashundaq bir uchur kemchil makanda yashawétipmu ashundaq keshpiyatlarni wujutqa keltürüsh asan ish emes. Ashundaq ukilarning talanti kömülüp qalmisa bolatti. Ashundaq ukilar üchünmu öz talantlirini körsitidighan bir sorun hazirlap, shu arqiliq Uyghur yash-ösmürliri ichidiki kelgüside STÉM kesipliri bilen shughullinidighanlarning sanini zor derijide östürsek bolatti. Jem’iyet we millet tereqqiyatida bezi ishlar ünüm béridu. Bezi ishlar ünüm bermeydu. Biz üchün ünüm béridighan yéngi idiyilerni yéngiwashtin keship qilish hazirche bir shert emes idi. Peqet Amérikidek döletlerde ünüm béridighanliqi alliqachan ispatlinip bolghan STÉM programmisigha oxshash programmilarni azraqtin bolsimu yolgha qoyup turghan bolsaq yaxshi bolatti. Chünki, nopusimizning köp qismi xenzu tili bilen naxsha-usuldin bashqini bilmeydighan halette qalsa, bizmu hazirqi azgaldin chiqalmay, öz ornimizda qéliwérimiz.

2-Resim: Mushu bir hepte ichide pütün NASA boyiche «Xabbul alem téléskopi» (Hubble Space Telescope) ishqa chüshkenlikining 25 yilliqini xatirilesh paaliyetliri ötküzüldi. Men bizning idaridiki bir paaliyetke barsam, u yerge «Xabbul» da ishlitilgen «köwrük téléskop» (relay telescope) tin biri bar iken. Qolumdikisi ene shu téléskop. Eyni waqitta bizning idare bu «köwrük téléskop» tin 4 danini yasighan bolup, bu yerdikisi shularning biri iken. Hazir Xabbulda mushu eswaptin biri bar iken. Xabbul kainatni tekshürüshte hazirghiche eng zor rol oynighan téléskop bolup hésablinidu.

[1] Bashlan’ghuch Mektep Oqughuchiliri Xelq’ara Alem Ponkiti Bilen Sözleshti

[2] Amérikidiki Ottura Mekteplerning «Yéngi Keshpiyat Musabiqisi» Pa’aliyetliri

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.