Erkin Sidiq: Oylash Sanduqi

Bir Amérika Uniwérsitétidiki Keshpiyat Merkizi--«Oylash Sanduqi»

Nurghun qérindashlar «Biz qandaq qilsaq Amérikidek tereqqiy qilghan ellerge yétishiwalalarmiz?» dep oylaydu. Menmu shundaq. Men her qétim birer yéngiliqni uchratqinimda, derhalla özimizni oylaymen. Uyghur diyarining we Uyghurlarning ashu yéngiliqqa a’it ishlardiki hazirqi ehwalini oylaymen. Netijide könglüm yérim bolidu. Könglümning yérim bolushi bizning Amérikiliqlar qilghanni qilish iqtidarimizning yoqluqidin emes—Emeliyette ular qilalighanni bizmu qilalaymiz. Könglümning yérim bolushi bizde, yeni Uyghurlarda, ashundaq shara’itning téxiche azraq bolsimu hazirlanmighanliqidin.

NASA merkizi J P L de tünügün, yeni 2015-yili 21-May küni, bir séminar (yaki doklat) oyushturuldi. Uning témisi «Ishni nöldin bashlap, bir qanche heptide bir yéngi téxnologiyini teyyar qilish» bolup, uningda Amérikidiki «Case Western Reserve Universitiy» dep atilidighan uniwérsitétning «Yéngiliq yaritish merkizi» (Innovation Center) ning bashliqi Iyan Charnas (Ian Charnas) ashu merkezning ehwalini tonushturdi. Bu merkezning tor bétini töwendiki ulinishtin köreleysiz:

2-resim: Mezkur aliy mektepning bu yil 8-ayda ishqa chüshidighan 7 qewetlik «Yéngiliq yaritish merkizi».

Bu uniwérsitét 1826-yili qurulghan xususiy aliy mektep bolup, u Amérika boyiche omumiy bahalashta 38-orunda turidiken. Bu mektepning 64 pirsent siniplirida bir sinipning oqughuchilirining sani 20 kishidin ashmaydiken. Hemde her 10 oqughuchigha birdin oqutquchi toghra kélidiken.

Men bu qétim körgen yéngiliq mundaq: Bu mektep 2012-yili bir «Yéngiliq yaritish merkizi» qurghan bolup, u «Oylash Sanduqi» (think[box]) dep atilidiken. Bu merkez hazirqi zaman ilghar yumshaq détalliri we her xil éléktronika, optika, méxanika, üch ölchemlik basma mashinisi (3D printing machines) qatarliqlar bilen jabdulghan bolup, her qandaq adem bu merkezge kélip, uningdiki shara’ittin heqsiz halda xalighanche paydilinalaydiken. Shunglashqa bu merkez oqughuchilar üchün nahayitimu qolayliq bolup, oqughuchilar bu yerde nurghun yéngi téxnologiye we yéngi nersilerni wujutqa keltürüp, ulargha patént hoquqi éliptu. Hemde 2 yildin köprek waqit ichide 2.5 milyon dollarliq mebleghqe érishiptu.

Iyan tünügünki séminarda bizge oqughuchilar 2-3 hepte ichide yasap chiqqan bir kichik tiptiki tekshürgüchi ayropilan qatarliq bir qisim nersilerni körsetti. Bir qiz oqughuchi qizlar üchün kompyutér mexpiy nomurlirini saqlaydighan bir bilezük yasighan bolup, uning üchün u oqughuchi bir patént hoquqigha érishiptu. Hemde bir shirket ashu bilezükni resmiy mehsulat qilip ishlep chiqirish üchün bir milyon dollar meblegh séliptu. Amérikidiki adettiki ademlerningmu 5 tin artuq kompyutér mexpiy nomurliri bar. Muhim orunlarda ishleydighan xadimlarning mexpiy nomurliri bolsa asanla 10 din éship kétidu. Hemde ularni eng uzun bolghandimu her 3 ayda bir qétim özgertip turmisa bolmaydu. Mezkur bilezük ashundaq nomurlarni saqlashqa ishlitilidiken.

7-resim: «Hemme nerse achquchi» (Everykey) dep atilidighan, kompyutér mexpiy nomurlirini saqlaydighan bilezük.

Mezkur merkez 2012-yili qurulup, hazirghiche bu yerdin paydilan’ghanlarning sani 100 ming kishidin éshiptu.

Amérikidiki dokturluq unwani béreleydighan uniwérsitétlarnig hemmiside dégidek birerdin méxanika üskünliri oyliri bar bolup, u öy öz mektipidiki oqutquchi-oqughuchilar üchün xizmet qilidu. 1993-yili men Kaliforniye Uniwérsitéti Dawis (Davis) shöbiside dokturluqta oquwatqan waqtimda, ayalimning ata-anisi bizning 4 yérim yashliq oghlimizni élip, Amérikigha keldi. A’ilimizdiki 6 jan ademning u yer bu yerlerge baralishi üchün men waqitliq 6-kishilik 2-qol mashinidin birini 1500 dollargha sétiwaldim. Bir qanche ay waqit ötkendin kéyinki bir küni men u mashinining astidin bénzin éqiwatqanliqini bayqidim. Mashinining astigha kirip tekshürsem, uning matorgha bénzin yetküzüp béridighan bir mis turubbisi yérilip kétiptu. Bu mashina eslide bir qétim qattiq weqege uchrighan bolup, u turubba shu weqede zexmilen’gen iken. Men bu mashinini sétiwalghanda u ehwalni bilmeptimen. Mashina zapchaslirini satidighan dokanlargha barsam, undaq turubba sétilmaydiken. Shu chaghda méning bizning mektepning méxanika injénérliqi kespide dokturluqta oquwatqan bir aq tenlik dostum bar idi. U manga bazardin tomliqi oxshash adettiki mis turubidin azraq sétiwélip élip kélishni buyridi. Men shundaq qildim. Shuning bilen mashinining kona turubisini chiqirip, mektipimizning méxanika üskünliri öyige kirip, yéngi turubini kona turubining shekli bilen oxshash qilip egduq. Andin uni mashinamgha salduq. Shuning bilen intayin az pul bilen méning mesilem hel boldi.

Yuqirida tonushturghan «Yéngiliq yaritish merkizi» ning perqi, bu merkezde yalghuz méxanikiliq ishlarla emes, yumshaq détal we qattiq détal bolup köpligen hazirqi zaman téxlogoyisini telep qilidighan ishlarni qilghili bolidiken.

Iyanning déyishiche bundaq «Yéngiliq yaritish merkizi» hazir Xarward we MIT qatarliq köpligen aliy mektepte qurulushqa bashlaptu. Gugil (Google) bilen Féyisbuk (Facebook) ningmu ashundaq merkezliri bar bolup, ular «Gugil garaji» we «Facebook gariji» dep atilidiken. Amérikida köpligen kishiler yéngi shirketni aldi bilen öz öyining garajida qurup chiqidu. Gugil shirkitimu eng deslipide bir garajda qurulghan iken (töwendiki resimge qarang). Méningche bu yerdiki «garaj» dégen söz shuning bilen munasiwetlik bolushi mumkin. Köpinche Amérikiliqlarning oylirining garajliri nahayiti chong bolup, uninggha 2-3 mashina qoyghili bolidu. Amérikida emgekning bahasi qoral-saymanlarningkidin köp qimmet bolghachqa, nurghunlighan Amérikiliqlar köpligen qoral-saymanlarni sétiwélip, öyning ichi-sirtidiki köpligen ishlarni özliri qilidu. Menmu shundaq. Menmu öyge a’it nurghun ishlarni özüm qilimen. Amérikiliqlarning mushundaq bolishi Amérikidiki mektep terbiyisi bilen zich munasiwetlik.

Qisqisi, Amérikiliqlarning qolidin nahayiti köp ishlar kélidu. Uningdin bashqa, Amérikiliqlarning ichide 34 pirsent kishilerning urush qoralliri bar bolup, ular qoral atalaydu. Yeni ular dawamliq qoral étishni meshiq qilip turidu. Bu dégenlik, eger birer dölet Amérikigha hujum qilip qalsa, herbiy qoshunning sirtidiki ashu 34 pirsent adem shu waqitning özidila meshiq qildurulghan eskerlerge oxshash urush qilalaydu, dégenliktur.

Men bügün idarimizning ichidiki bashqa bir binagha yighin’gha barghinimda töwendiki mashinini uchrutup qaldim. Uning némilikini sürüshtürsem, u kéler yili (2016-yili) 3-ayda Marsqa chiqirilidighan bir yéngi tekshürüsh mashinisining modéli iken. Bu mashina hazir bizning idaride yasiliwatqan bolup, u Marsqa chiqirilghandin kéyin, Marsning yüzini birer métirdek téship, uning ichki qismidiki maddilarni tekshürüp analiz qilidiken.

11-resim: J P L diki In’glizche «InSight» (Ichkiy Körinish) dep atilidighan bir yéngi tiptiki Marsni tekshürüsh mashinisining modéli. Bu resim 2015-5-21-küni tartilghan.

12-resim: «InSight» dégen mashinining Mars yüzidiki körinishi (sizilghan resim). http://insight.jpl.nasa.gov/home.cfm

Bizning idarining ichide 30-40 tek yawa jerenler otlap yürüydu. Ular adem yaki mashinilardin azraqmu qorqmaydu. Bügün (2015-5-22) men chüshlük tamaqtin kéyin chéniqish üchün idarining ichide yol méngiwatsam, ashundaq jerenlerdin bir qanchisi uchrap qaldi. Shuning bilen yanfonumda töwendiki resimlerni tartiwaldim.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.