Erkin Sidiq: Netijilik Uyghurlar (16): Muxter Osman

Netijilik Uyghurlar (16)

En’gliyege 1940-yilidin 1945-yilighiche bash ministir bolghan Winston Chérchil (Winston Churchill) mundaq dégen [1]: «Adem öz béshigha kélidighan yaman aqiwetlerge perwa qilmay, yoluqqan tosalghu, xéyim-xeter we bésimlargha perwa qilmay, özi qet’iy qilmisa bolmaydighan ishlarni qilidu. Mana bu barliq insan iradisining asasidur.»

Men yéqinda özümning «Yalghanchiliqqa a’it 12 heqiqet» dégen yazmisida Amérikidiki «Maykul Joséfson» (Michael Josephson) isimlik bir tonulghan exlaq mutexessisini qisqiche tonushturghan idim. Maykul mundaq deydu [2]: «Özingizning qandaq adem ikenlikini bilishtiki eng muhim seweb, u özingizni eng yuqiri chekkiche tereqqiy qildurushning birinchi qedimi.»

Ashu Maykul özining tor bétide 2015-yili 17-Iyun küni «Qorqushni ret qiling» dégen témida bir parche qisqa yazma élan qildi. Uning bir qisim mezmuni mundaq [3]:

Eger biz qorqushni ret qilsaq, kishini heyran qalduridighan netijilerge érisheleymiz. Meyli aghriq bolsun, meghlubiyet bolsun, yaki birer ishta ret qilinish bolsun, ashundaq ishlardin kélip chiqqan endishe yaki qorqush bir xil zeherlik héssiyat bolup, u könglimizde bir xil alwastilarni peyda qilidu. Andin u alwastilar bizning öz-özimizge bolghan ishenchlirimizni yep tügitip, bizni özimizning yoshurun küchini eng yuqiri derijide jari qildurushtin tosidu, yaki bolmisa bezide bizning öz qabiliyitimizni sinap béqishimizghimu yol qoymaydu.

Men bir qanun proféssori bolup ishlewatqan waqtimda nurghunlighan qabiliyetlik oqughuchilarning adwokatliq imtihanidin ötelmigenlikini kördüm. Ular bilimining kemchilikidin meghlup bolmidi, belki, ulardiki endishe ularning este tutush qabiliyitini yaki özliridiki bilimlerni sirtqa toluq chiqirish qabiliyitini ajizlashturup qoyghanliqidin shundaq boldi.

Köpinche qanun aspirantliri üchün élip éytqanda, adwokatliq imtihanidin ötüsh égiz boshluqqa ésip qoyghan bir dane taxtaydin méngip ötüshtin tes emes. Bu yerdiki mesile shuki, héliqi taxtay hawa boshluqigha ésip qoyulghan bolghachqa, oqughuchilar u taxtaydin ötüshni bir xil hayat-mamatliq ish, dep oylap, uning üstide normal mangalmaydu. Bu yerde yüz bérish éhtimalliqi bar bolghan eng nachar aqiwet néme? U ongaysizlinishmu? Qolaysizliqmu? Yaki chiqimmu? Emma, bularning héch qaysisi muhim emes.

Qorqushning dorisi toghra hökümdur. Siz qorqqan ishlarning köpinchisi menggü yüz bermeydu. Yüz bergen teqdirdimu, siz ularni toghra bir terep qilalaysiz.

Yuqiridiki mezmunlardin körüwalghinimizdek, qorqush yaki endishe eslide bir erzimes nerse. Biz peqet könglimizdiki endishini yoqitip, öz-özimizge toluq ishen’gendila, andin melum bir menzilni közlep seperge atlinalaymiz. Biz peqet shuningdin kéyinla melum bir ghayimiz üchün yuqirida Winston Chérchil éniqlima bergendek irade bilen toxtawsiz ejir singdüreleymiz.

Ejir haman yerde qalmaydu. Bolupmu öz könglige pükken arzu-armanliri üchün tinimsiz tirishiwatqan we izdiniwatqanlar haman öz qimmitini namayan qilidu. Men bu qétim tonushturidighan yash yigit del shu tirishchanliq rohi we iradisi bilen yashlargha ülge bolalighudek netijilerni yaratqan iptixarliq yashlirimizning biri. U bolsimu hazir Amérika Kaliforniye shtatidiki Emjin (AMGEN) shirkitide bash bi’ostatistika mutexessisi (Principal Biostatistician) bolup ishlewatqan inimiz Doktor Muxter Osmandur. Emjin dunyadiki eng chong bi’o-téxnika shirketlirining biri bolup, bu shirket asasliqi türlük rak késellikliri we immunitét késelliklirining shipasi üstide izdinish, tetqiqat we dora mehsulatlirini bazargha sélishni meqset qilidu. Dunyaning her qaysi jaylirida 17000 din artuq xizmetchi xadimi bar bolghan bu shirkette bu yigitimizning bir kesip ehlige aylinishi unche asangha toxtighan ish emes, elwette.

Doktor Muxter Osman 1980-yili ürümchide bir ziyaliy a’iliside tughulghan bolup, u kichikidinla pen–téxnikigha tolimu hérismen idi. Nechche on yilliq ma’aripchiliq hayatini küchlük mes’uliyet bilen ötküzgen atisi Osman ependimmu uning her xil qiziqishlirigha bekmu hörmet qilatti. Unigha bolghan ilham-medetlirini ayimaytti. Yene bosh waqit tapsila Muxterning zéhnini achidighan kitab zhurnallarni oqup béretti. Muxter baliliq chaghlirini ene shundaq qizghin öginish muhiti bilen bashliwetti. Uning atisi Osman ependimmu eyni zamanda Béyjing Pédagogika Uniwérsitétining matématika fakultétini püttürgechke, da’im ichkiri ölkilerdiki ilghar bilim yurtlirining paranglirini qilsa, Muxtermu «chong bolghanda atamgha oxshash aliy bilim yurtlirida oquymen», dégen arzuni könglige pükken idi. Shundaq bir ehmiyetlik arzugha yitish istikide u qattiq bérilip ögendi. Özining til öginishtiki ewzel shara’itidin paydilinip, bashlanghuch we ottura mektep mezgilliridila In’gliz tilini pishshiq igilep mangdi. Tebi’iy penlerdiki alahide netijiliri bilen bolsa ustazlirining qayilliqini qozghidi. U nurghun tirishchanliq netijiside öz arzusi boyiche 1999-yili bir tutash élinghan aliy mektep imtihanida yuqiri netije bilen Béyjing Uniwérsitéti yershari fizika fakultétigha qobul qilindi.

Öz arzusigha yetkinidin pexirlen’gen Muxter öyidikilirining medet-righbetliri bilen aliy mektepke yétip kelgendin kéyin, mekteptiki oqush bésimining xélila yuqiriliqini hés qildi. Her qaysi ölkilerdiki yaxshi oqughan oqughuchilar yighilghan we keskin öginish riqabitige tolghan bu mektep hayati uni xélila ganggiritip qoydi. Emma u buningdin iradisini qilchimu boshashturmidi. Etraptikilerning özidin nechche hesse artuq tirishiwatqanliqini körüp, ulardin ilham aldi, hemde özining burundinla yétildürgen ünümlük öginish adetlirige yene yéngi toluqlimilarni kirgüzdi.

U yene özige yéngi nishan qilip békitken chet elge chiqip bilim igilesh arzusigha yétish üchün, «GPA», «TOEFL», «GRE» netijilirining körünerlik yuqiri bolush kéreklikini anglap, aliy mektepning tunji yilidin bashlapla bu üch türde yaxshi netije qazinish üchün tirishishni bashlidi. Kechliri bolsa muzakire öyide sa’etlep öginish qilatti. Bezide u qanchilighan tünlerni tanglargha ulighinini bilmeyla qalatti. Shundaq qilip u muweppeqiyetning yolliridiki qiyinchiliqlarni öz iradisi bilen boysundurup, ela netijisi bilen 2003-yili Amérikidiki Kaliforniye Uniwérsitéti Deywis shöbisi (University of California, Davis) ning atmosféra ilmi kespige toluq oqush mukapati bilen qobul qilindi (Menmu éléktir inzhénérliqidiki doktorluq unwanini mushu mekteptin alghan). Shu yili küzde u köptin béri özini qollap kéliwatqan ata-anisigha minnetdarliqini éytip, chet elde kesip igilesh sepirini bashliwetti.

Amérika turmushigha könüsh üchün u yenila özining til ötkilini ching tutti. Oqush dawamida yétekchi oqutquchisi bilen birlikte yazghan tetqiqat maqalisini xelq’araliq kilimat zhurnili (International Journal of Climate) nida élan qildi. Tetqiqat maqalisini yézish jeryanida u nurghun matématika we statistika matériyalliridin paydilinish, hemde shu kesiptiki oqutquchi-proféssorlar bilen uchrishish pursitige ige boldi. Muxterning matématikidiki alahide artuqchiliqni bayqighan ustazliri uninggha matématika we statistika penliri boyiche örlep oqushni teshebbus qildi. Öginish we tetqiqat jeryanidimu u özining matématika we statistika bilimlirini bashqa kespiy sahelerge xizmet qildurushning mumkinlikini téximu chongqur hés qilip yetti. Shu sewebtin u kesip almashturush xiyalighimu kélip qaldi. U üch yilliq magistirliq hayatini muweppeqiyetlik tamamlap, 2006-yili Amérikining sherqige jaylashqan statistika kespide dunyaning aldinqi qatarida turidighan Jenubiy Karolina Shtat Uniwérsitéti (North Carolina State University) statistika fakultétigha pelsepe penliri doktori (PhD) boyiche yene toluq oqush mukapati bilen qobul qilindi.

Oqush jeryanida u qolgha keltürgen netijiliri bilen qana’etlinip qalmay, téximu tiriship ilgirilidi. Doktorluq oqushi mezgilide, u yardemchi oqutquchiliq salahiyiti bilen 200 ge yéqin Amérikiliq studéntlargha ikki mewsum ders berdi. Oqush jeryanidiki netijiliri alahide yaxshi bolghachqa, fakultét rehberliki uni bi’ologiye kespi boyiche tetqiqat hemkarliq munasiwiti ornatqan «Inspire» dora tetqiqat shirkitining tetqiqat xizmitige yardemchi qilip ewetti. Bu jeryanda özliri ishligen tetqiqat türlirining bimarlargha biwasite nep yetküzüp, ularni késel azabidin xali qiliwatqanliqini öz közi bilen körgen Muxter özining statistika bilimlirini dorigerlik sahesige xizmet qildurushtek bu yolni toghra tallighanliqini jezmleshtürdi.

2-resim: Doktor Muxter Osman ayali Gülare we qizi Shükrane bilen bille. Shükrane bu yil 4 yashqa kirdi.

Doktorluq oqushi jeryanida u izdinish rohini qilchimu boshashturmidi. Uning yazghan ilmiy maqaliliri statistika nezeriyisi we qollinish zhurnili (Journal of Statistical Theory and Practice), bi’o-dora ishlesh statistika zhurnili (Journal of Biopharmaceutical Statistics), we hésablash statistika zhurnili (Computational Statistics and Data Analysis) qatarliq xelq’araliq zhurnallarda élan qilindi. U yene Amérikida échilidighan muhim statistika yighinlirigha teklip bilen qatniship, ilmiy doklatmu berdi. U we uning yétekchi oqutquchisining «Bayesian-noninferiority» sinaq usuli méditsina statistika saheside yaritilghan bir yéngiliq dep qaraldi. Ular otturigha qoyghan «Bernstein» köp ezaliq yéqinlashturushni qollinip tüzgen ajizlash modéli rak késelliri tetqiqat analizida zor ehmiyetke ige, dégen bahagha érishti. 2011-yili u ela netijisi bilen 31 yéshida doktorluq unwani sheripigimu érishti.

Mektepni püttürüp uzaq ötmeyla, inimiz Muxter Amérika qan we limfa rak késeller tetqiqati saheside aldinqi qatarda turidighan séljin (Celgene) shirkitige qobul qélinip, dora tetqiqatida statistika we matématikini qollinishtek emeliy xizmetke resmiy atlandi. Nechche yilliq qisqighine tetqiqat we izdinishtin kéyin, Muxter méditsina statistika sahesidiki qéyinliq derijisi yuqiri bolghan nurghun mesilerde bir xélila pishqan tejribilik kesip ehlige aylandi. Shu seweblik Muxter hazirghiche ichki késeller zhurnili (Annals of Internal Medicine), hazirqi zaman klinikiliq sinaqliri (Contemporary Clinical Trials), we waksina zhurnili (Vaccine) qatarliq 9 xil zhurnalda élan qilin’ghan 20 parchidin artuq ilmiy maqalilerge «testiqlighuchi mutexessis» (Reviewer) bolush wezipisini ötep berdi. Séljin (Celgene) shirkitide ikki yil ishligendin kéyin, Muxter 2013-yili a’ilisi bilen Kaliforniye shtatigha köchüp kélip, San Fransiskodiki Emjin guruhi tarmiqidiki Onikis (ONYX) shirkitige xizmetke chüshti. Onikismu Muxter burun ishligen shirketke oxshash qan we limfa rak késellikliri üstide tetqiqat élip baridighan shirket bolghachqa, Muxter bu yéngi xizmet muhitigha tézla özliship, shirketning muhim tetqiqat türide bashlamchi statistika mutexessisi bolup ishlewatidu. Muxter qisqighine waqit ichidila xizmetdashliri ichide közge körünüp, statistika bölümi yéngi usul tetqiqat we layihe guruppisining bash yétekchilik xizmitige teyinlendi.

Inimiz Muxterning éytishiche, hazir Amérikidiki nurghun sana’etlerning tereqqiyat basquchi «zor hejimliq uchur» (Big Data) dewrige qedem qoyghan bolup, bu éqim bulupmu komputér bilen bi’o-téxnika (biotechnology) saheliride téximu téz chongiyiwatidu. Kompyutér sahesini misalgha alsaq, nurghun shirketler milyonlighan yanfun abontlardin yighqan zor hejimdiki uchurlarni statistika ilmidiki türlük algorizimliq hésaplash usulliri bilen analiz qilish arqiliq shirketning kirimini ashurmaqta. Bi’o-téxnika shirketlirimu ademlerning milyonlighan gén uchurlirini tetqiq qilip, késelliklerning sewebi we shipasi üstide izdenmekte. Bu tereqqiyatqa egiship, «uchur ilmi mutexessisi»(Data Scientist) gha oxshash yéngi kesipmu barliqqa keldi. Bu yéngi kesip kompyutér ilmi bilen statistika pénining birikishi bulup, uningda kesip ehli bolush mu’eyyen statistika nezeriyesi we «R», «SAS», «Python», «Hadoop», «NoSQL» qatarliq kompyutér téxnikilirini pishshiq igelleshni telep qilidu. Nöwettiki we kelgüsi 10 yil ichidiki Amérika xizmet baziri bu jehette yétilgen talant igilirige tolimu éhtiyajliq bolidu. Shunglashqa inimiz Muxter hazir kesip tallash basqucha turiwatqan yashlarning özlirini mushu jehette tereqqiy qildurush toghrisida oylinip béqishini ümid qilidu.

Men Muxter ukimiz bilen aldinqi bir yil ichide bir qanche sorunlarda birge boldum. U nahayitimu kichik péil, kemter, addiy, chiqishqaq we semimiy bolup, uning bilen tunji qétim uchrashqan kishi hergizmu uni bir yuqiri salahiyetlik mutexessis, dep oylimaydiken. Men bu inimizni bu qétim bir qeder toluq tonudum. Men uningdin nahayitimu pexirlinimen.

Töwendikisi doktor Muxter Osman inimizning hazirghiche élan qilghan we ilmiy muhakime yighinlirigha qatnashturghan maqalilirining tizimliki:

[1] Osman M. and Ghosh S. K. (2012) Nonparametric Regression Models for Right-censored Data using Bernstein Polynomials. Computational Statistics and Data Analysis, 56, 559-573.

[2] Osman M. and Ghosh S. K. (2011) Semiparametric Bayesian Testing Procedure for Noninferiority Trials with Binary Endpoints. Journal of Biopharmaceutical Statistics, 21, 920-937.

[3] Osman M. and Ghosh S. K. (2010) Novel Bayesian Methods for Noninferiority Tests based on Relative Risk and Odds Ratio for Dichotomous Data. Journal of Statistical Theory and Practice, 4, 433-452.

[4] Grotjahn R. and Osman M. (2007) Remote Weather Associated with North Pacific Subtropical Sea Level High Properties. International Journal of Climatology, 27, 587-602.

[1] Evaluation of Bayesian Logistic Regression Model and 3+3 in a dose escalation study for combination drugs: a simulation study, Joint Statistical Meetings, Boston, MA, Aug 2014.

[2] A Noninferiority Testing Procedure based on Bayes Factor and Total Weighted Error Criterion, FDA-Industry Statistics Workshop, Washington, DC, Sep 2012.

[3] Bayesian Noninferiority Testing based on Total Weighted Error Criteria, Fourth Annual Bayesian Biostatistics Conference, MD Anderson Cancer Center, Houston, TX, Jan 2011.

[4] Nonparametric Regression Models for Right-censored Data using Bernstein Polynomials, ENAR Spring Meetings, New Orleans, LA, March 2010.

[5] Semiparametric Bayesian Testing Procedure for Noninferiority Trials with Binary Endpoints, Joint Statistical Meetings, Washington, DC, August 2009.

«Budda» (Buddha) mundaq dégen [4]: «Bir sham minglighan shamlarni yanduralaydu, hemde buningliq bilen uning ömri qisqirap ketmeydu. Bext hergizmu bashqilar bilen hembehirlen’gen’ge azlap ketmeydu.»

Hazirghiche méning teklipimni qobul qilip, torlarda tonushturulghan héliqi 43 neper qérindishimizning her biri ene shundaq minglighan shamlarni yanduridighan bir sham bolush rolini oynawatidu. Ularning her biri keynige minglighan yash ewlatlirimizni egeshtürüp, ashu yash ewlatlirimizni rohiy uzuq bilen teminlewatidu.

Hazir biz bu yilqi ulugh Ramizan éyi ichide turuwatimiz. Dinimizdiki chüshenchilerge asaslan'ghanda, Musulmanlar jennetke öz tirishchanliqi bilen érishelmeydu. Belki, jennetni Allah özi tallighan bendilirige sowgha süpitide ata qilidu. Allah ashu kishilerni tallighanda intayin muhim orun tutidighan ikki ölchem bar. Uning biri teqwadarliq (ibadet). Yene biri bolsa güzel exlaq. Köpünche waqitlarda güzel exlaq kishiler bilen kishiler otturisidiki munasiwette namayan bolidighan bolup, bashqilargha köngül bölüsh we bashqilarning ghémini yéyish uning muhim terkiwiy qisimlirining biri. Shunglashqa «netijilik Uyghurlar» özliri bésip ötken musapilarni we qolgha keltürgen netijilerni yash ewlatlirimizgha sözlep bérip, ularning kelgüside bir yaxshi teqdirge érishishige tesir körsitish we türtke bolush arqiliqmu özidiki bir xil güzel exlaqni namayan qilalaydu.

Men «Netijilik Uyghurlar» üchün intayin addiy 3 shertni turghuzdum. Ular (1) Chet elde oqup, bir yuqiri unwan’gha érishken bolush. (2) Chet elde ishlep, bir muhim kespiy xizmet ornigha érishken bolush. (3) Chet elde yaki Uyghur diyarida kespiy jehette alahide netije qazan’ghan bolush. Bu shertlerning kem dégende birini hazirlighan qérindashlar nahayiti köp. Emma men téxi ularning köpinchisige teklip mangdurup bolalmidim. Özümning undaq qilish imkaniyitimu yoq--Men peqet ularning az bir qisminila bilimen. Shunglashqa bu jehette men barliq qérindashlardin yardem soraymen.

Beziler mendin «Siz néme üchün bu ishni qilisiz?» dep sorishi mumkin. Uning jawabi intayin addiy:

--Yéngi ewladlirimiz hazir bizning ülge arqiliq yéteklishimizge tolimu mohtaj

--Xelqimiz hazir «Bashqilar qilalighan ishni bizmu qilalaymiz» dégen heqiqetning ispatlirigha tolimu mohtaj

Shunglashqa men sherti toshidighan qérindashlardin bu ishni qollap bérishni soraymen.

3-resim. Menisi: Adem öz béshigha kélidighan yaman aqiwetlerge perwa qilmay, yoluqqan tosalghu, xéyimxeter we bésimlargha perwa qilmay, özi qet’iy qilmisa bolmaydighan ishlarni qilidu. Mana bu barliq insan iradisining asasidur.

4-resim. Menisi: özüngning qandaq adem ikenlikini bilishtiki eng muhim seweb, u özüngni eng yuqiri chekkiche tereqqiy qildurushning birinchi qedimi.

5-resim. Menisi: Bir sham minglighan shamlarni yanduralaydu, hemde uningliq bilen uning ömri qisqirap ketmeydu. Bext hergizmu bashqilar bilen hembehirlen’gen’ge azlap ketmeydu.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.