Erkin Sidiq: Men NASA Zhurnili Xewiride (9)

Men Qilghan Yene Bir Yéngiliq NASA Zhurnilida Xewer Qilindi

Men qilghan yene bir yéngiliq NASA zhurnilining 2015-yili 10-ayliq sanida xewer qilindi. «NASA yéngi téxnologiye xewerliri» dep atilidighan bu zhurnal bir ayliq zhurnal bolup, uning asasiy meqsiti NASA diki yéngiliqlarni özining xadimlirigha we sirtqi dunyagha doklat qilishtin ibaret. Uningda Amérikidiki 10 NASA merkizide ishleydighan tetqiqatchilar wujutqa keltürgen yéngiliqlar xewer qilinidu.

«Xelq’ara alem ponkiti» ge oxshash birer alem uchqurigha ornitilghan eswablardin paydilinip, yer yüzidiki bir da’irini közitip, «yiraqtin sézish téxnikisi» (遥感技术) arqiliq ashu da’iridiki yer asti bayliqini tekshürüshke oxshash ishlarda, alem uchquri nahayiti téz sür’ette uchup kétiwatqan ehwal astida, resimge élish apparatini bir qanche minut yaki nechche on minut waqit ichide yer yüzidiki oxshash bir nuqtigha toghrilap turushqa toghra kélidu. Yötkilishchan kamérani bir nuqtigha toghrilap turush téxnikisini «nishan qoghlash téxnikisi» (tracking technique) dep atashqa bolidu. Mushundaq ishni emelge ashurushning bir usuli, yéngidin tartilghan bir parche resimni burun tartip, eswab ichide saqlap qoyghan yene bir parche resim bilen sélishturup, kéyinki resimdiki körünüsh aldinqi resimdikidin qanchilik ariliq yötkelgenlikini hésablap chiqip, andin kaméraning körüsh siziqini shunchilik ariliqqa yötkeshtin ibaret. Bundaq ehwalda yéngi resim burunqi resimning yötkelgen nusxisi bolupla qalmay, yene buzulghan nusxisi bolup qalidu. Undaq bolishini ikki parche resimning tartilish bulungining oxshash bolmasliqi keltürüp chiqiridu. Kaméra her bir sékunt waqit ichide bir qanche parche resim tartip turidighan bolghachqa, yuqiriqidek hésablash hem nahayiti toghra bolishi, hem nahayiti téz bolishi kérek. Yeni, her bir hésablash jeryani bir sékunttinmu az waqit ichide tamamlinip bolishi kérek.

Men burun ishlep chiqqan, alem boshluqidiki téléskopning körüsh süpitini tengsheshke ishlitilidighan, bir qanche «NASA yéngi keshpiyat we alahide töhpe mukapiti» gha érishken bir algorizm (algorithm, hésablash usuli) bar bolup, men ashu algorizmni yuqiridiki mesilige qollinip, NASAning bir éhtiyajini qanduridighan yaxshi netijige érishtim. Bu bir yéngi téxnika bolghachqa, NASA uninggha «Neshirhoqoqi» alghan bolup, töwendiki 2-resimdiki qizil ramka ichige élin’ghan xewerde bérilgen «NPO-49156» dégen nomur mezkur yéngiliqqa bérilgen xas nomur bolup, u xuddi bir patént nomurigha oxshash rolni oynaydu.

Bu qétimliqi méning «NASA yéngi téxnologiye xewerliri» zhurnilida doklat qilin’ghan 9-qétimliq yéngiliqim bolup hésablinidu. Yeni, men qilghan bashqa yéngiliqlardin sekkizi burun ashu zhurnalda xewer qilin’ghan.

Xelq’araliq alem ponkiti yer yüzidin ottura hésab bilen 380 kilométir égizliktiki orbitilarda her 92 minutta yer sharini bir qétim aylinip chiqidu (yeni, yer sharini bir künde 16 qétim aylinidu). U ottura hésab bilen sa’itige 27600 kilométir ariliqqa mangidu.

1-resim: «NASA yéngi téxnologiye xewerliri» zhurnili 2015-yili 10-ayliq sanining zhurnal téshi.

2-resim: Mezkur zhurnalning 60-béti bolup, qizil ramka ichidikisi men qilghan yéngiliq toghrisidiki mezmunni körsitidu.

Qoshumche: Dunyagha Dangliq «Qosh Tilliq Ma’arip» Mutexessisi Kang’gas Xanim Shangxeyde Léksiye Sözleydu

Men özümning nechche yilning aldida torlarda élan qilghan yerlik millet ma’aripi, ana til we «qosh tilliq ma’arip» heqqidiki maqalilirimde ashu sahede dunya boyiche eng nopuzluq orunda turidighan doktor Kang’gas xanimni köp qétim tilgha alghan, hemde uning bir qisim ilmiy tetqiqat netijilirini tonushturghan idim.

Kang’gas xanim aldimizdiki 25-Öktebir künidin 8-Noyabir künigiche Shangxey we Nenjing sheherliride doklat we léksiye bérip, ilmiy almashturush ishliri bilen shughullinidiken. Bu qétim Kang’gas xanimni teklip qilghan orun上海外国语大学中国外语战略研究中心 bolup, 27-Öktebir küni Fuden Uniwérsitétida doklat béridiken. 28-Öktebirdin 6-Noyabirghiche 上海外国语大学 de léksiye sözleydiken. Ariliqtiki 3- we 4-Noyabir künliri Nenjingdiki «South East University» de ékskursiye we doklat bérish ishliri bilen shughullinidiken.

Kang’gas xanim Uyghurlarni we Uyghur diyaridiki «qosh tilliq ma’arip» siyasitini obdan bilidu. Imkaniyiti bar ukilar uning bilen körüshüp qoysanglar u nahayiti xoshal bolidu.

Xelq’arada qosh tilliq ma’arip tetqiqati bundin 100 yillar awwal élip bérilishqa bashlighan, qosh tilliq maarip toghrisida «hökümetlerning yerlik millet balilirigha bashqa til maaripini téngishi, til jehettiki irqiy qirghinchiliq we insaniyet üstidin yürgüzgen jinayet» dégen dunyawi nuqti’inezer xelq’aradiki nopuzluq qosh til ma’arip mutexessisi doktor towi’é skutnab kang’gas (Tove Skutnabb-Kangas) Xanim teripidin otturigha qoyulghan.

2013-yili 15-Féwral küni kang’gas xanim los anzhélisqa kaliforniye shtatliq qosh tilliq ma’arip jem’iyitining «xelq’araliq alahide töhpe mukapati» ni tapshuruwalghili kelginide, men uning bilen yüz körüshüp, bir kün uning bilen mexsus söhbette bolghan. Shu küni kechte men uni bir 6-üstellik kichik Uyghur résutanigha apirip, leghmen we göshnan bilen méhman qilghan idim (Los Anzhélista uningdin chongraq Uyghur résturani yoq).

Kang’gas xanim men tonushqandin tartip, Junggogha bérip, Junggo da’irilirige «qosh tilliq ma’arip» ni yolgha qoyushning ilmiy usulliri heqqide léksiye sözlep, teklip bérish istikini bildürüp keldi. Gerche uning bu qétim élip baridighini bir ilmiy almashturush pa’aliyiti bolsimu, men u ishlarning tedriji halda tereqqiy qilip, Uyghur diyaridiki «qosh tilliq ma’arip» ishlirining bir ilmiy yolgha qedem qoyushighiche dawamlishishini tolimu ümid qilimen. Hemde bu jehette özümning küchining yétishiche yardemde bolushqa her waqit teyyar turimen.

4-resim: Men Kang’gas xanim bilen Los Anzhélistiki bir kichik Uyghur résturanida. Bu resim 2013-yili 15-Féwral küni tartilghan.

Doktur Towi’é Skutnab-Kang’gas xanim (Tove Skutnabb-Kangas) : finlandiyediki "Roskilde" uniwérsitining profissori bolup, in'gliz tili, daniye tili, finlandiye tili, gérman tili, norwigiye tili we shiwitsiye tilida toluq sawatliq iken. U xanim pütün ömrini til jehettiki kishilik hoquq, til jehettiki impériyalizm, qosh tilliq we köp tilliq maarip, til we hoquq, in'gliz tilining kéngiyishidin kélip chiqqan kémeytish maaripi, we insanlarning til jehettiki köp xilliqi bilen biologiye jehettiki köp xilliqi otturisidiki munasiwet qatarliq sahelerdiki tetqiqatqa béghishlighan bolup, dunyadiki nurghun ellerge bérip ilmiy doklat bergen. Köp qétim xelq'araliq mukapatqa érishken, ottuzdin artuq kitapqa aptor yaki tehrir bolghan. Putun dunya miqyasida ottuzdin artuq tilda 400 parchidin artuq ilmiy maqale élan qilghan. Töwendikisi uning tor adrisi:
http://www.neiu.edu/~duo/skutnabb.htm

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.