Erkin Sidiq: Tirishchanliq we Ibadet (2)

Tirishchanliq we Ibadet (2)

Men mezkur maqalining aldinqi qismida «Jinlarni, insanlarni peqet manga ibadet qilish üchünla yarattim (51:56)» dégen ayet üstide azraq toxtilip, andin «Tirishchanliq» dégen uqum üstidiki bir qisim mezmunlarni bayan qildim. Maqalining mezkur qismida bolsa «ibadet» we shuning bilen munasiwetlik bir qisim yéngi mezmunlarni tonushturup ötimen.

Töwendikisi Oyghanning «Ibadet we qulluq sözlirining Islamdiki éniqlimisi» dégen léksiyisining asasiy mezmunliri [1].

Erebchidiki «ibadet» sözi ikki nersini öz ichige alidu. Eger u sözni terjime qilghanda ashu ikki nersining birsini ishletsek, u sözning menisi toluq bolmaydu. Klassik Erebche bilen sélishturghanda, bu In’glizchining bir yétersizlikidur. Klassik Erebchide köpligen uqumlar bir söz bilen ipadilinidu. Shunglashqa bir sözni terjime qilghanda u bildüridighan uqumlarning bir qisminila ishletsek, kishilerning könglide qalaymiqanchiliq kélip chiqidu. «Ibadet» sözi ipadileydighan barliq uqumlarni mundaq ikki sözge yighinchaqlighili bolidu: «ibadet» (worship) we «qulluq» (slavery). Biz «ibadet» sözini In’glizchigha terjime qilghanda, köpinche waqitlarda u bildüridighan uqumlarning peqet birsini, yeni, «ibadet» ni yaki «qulluq» ni ishlitimiz. Emma Erebche sözde bu ikki uqum birleshtürülüp, birla söz bilen ipadilen’gen.

Töwende men «ibadet» bilen «qulluq», yeni «ibadet» sözi ipadileydighan ikki uqumni qisqiche chüshendürüp ötimen. Bamdat namizining waqti bolghanda, biz namaz oqup, Allahqa ibadet qilimiz. Péshin namizining waqti toshqanda, biz namaz oqup, yene Allahqa ibadet qilimiz. Emma, bu ikki qétimliq namazning ariliqidiki waqitlarda biz néme ish qilimiz? Biz Allahning quli bolimiz. Siz uxlawatqanda Allahqa ibadet qilmaysiz, emma yenila Allahning quli bolup turisiz. Etigini orningizdin turup, yüzingizni yuyup, etigenlik tamiqingizni yep, mashina heydep ishqa barghanda siz Allahqa ibadet qilish ish-herikiti bilen shughullanmaysiz, emma siz yenila Allahning quli halitide turisiz. «Ibadet» dégen sözning menisining bir qismi bir xil alahide ish-heriketni bildüridu. «Roza tutush, namaz oqush, hejge bérish, Qur’anni qira’et qilish, we zakat bérish» qatarliqlar aktip haldiki «ibadet» ish-heriketliri bolup hésablinidu. Emma siz yuqiriqidek ish-heriketler bilen shughulliniwatqan bolung-bolmang, siz hemme waqit «Allahning quli» halitide mewjut bolup turisiz. Bu uqum intayin küchlük. Uning menisi biz yalghuz Jüme namizigha oxshash alahide waqitlarda Allah bizdin istigen teriqide yashapla qalmay, ikki qétimliq namazning otturisidiki waqitlardimu Allahning quli bolup yashaymiz. Namazning ariliqidiki waqitlardimu bizning Allah bilen bolghan baghlinishimiz üzülüp qalmaydu. Bezi kishiler nurghun waqitlarda Allahqa ibadet qilidu, emma Allahning qulidek ish körmeydu. Özining haraq dukini bar bezi kishiler her küni 5 waq namazni oquydu, emma bashqa waqitlarda Allahning quligha layiq ish körmeydu. Siz bezide «Ibadet» sözining In’glizchidiki chala terjimisige asaslinip, «men héch bolmighanda Allahqa ibadet qiliwatimen, shunga méning wezipem tügidi», dep oylaysiz, emma Allahning quligha layiq ish körmeysiz. Démek, Allahqa ibadet qilish mejburiyetning peqet bir qismi, uning yene bir qismi bolsa Allahning quli bolushtin ibaret. «Ibadet» sözi ashu ikki mejburiyetning her ikkisini öz ichige alidu.

Oyghanning «Ibadet we qulluq sözlirining Islamdiki éniqlimisi» dégen léksiyisining qalghan qismini bu maqaligha kirgüzüshni muwapiq körmidim.

Men aldinqi Jüme küni mezkur maqalining 1-qismini torlargha chiqarghandin kéyin, bir qanche qérindashlar «izdinish munbiri» ge bilimlik qimmiti yuqiri bolghan inkaslarni yazdi. Men ulargha chin könglümdin rehmet éytimen. Shundaqla yuqirida Oyghan teminligen «ibadet» uqumini toluqlaydighan yaki béyitidighan inkaslardin üchini bu yerge qisturup qoyimen. Méningche köpligen oqurmenler bu inkaslardiki mezmunlardin menpe’et alalaydu.

Nahayiti yaxshi téma yézipsiz bilimxumar aka, beriketler üstingizge yaghqay. Bu heqte men qana’et tapqan pikir mundaq. Éytip baqay, paydisi bolup qala.

Ibadet - peqetla namaz oqup qoyush, tilawet qilip qoyushla emes. Ibadet emeliyette hayatning pütkül jeryani.

Ibadetul beden (beden arqiliq qilinidighan ibadet. Yeni, namaz, roza, wahakaza.); Ibadetul iqtisad (pul-mal bilen qilidighan ibadet. Yeni, zakat bérish, éhsan qilish, wahalaza) ibadetul qelb (qelb bilen qilinidighan ibadet. Yeni, rohni paklash; Qelibte yad étish; Rebbi bilen semimi dostluq ornitish, alaqe baghlap turush, wahakaza). Meqsidi «allah rizasini qazinish» bolghan herqandaq toghra (haram bolmighan) ish bir ibadet hésablinidu. Buninggha ejir-sawab bérilidu.

Rebbimiz bizni allah rizasi üchün yashashqa (ibadet qilishqa) ündeydu. Bu 4 muqeddes kitabning hemmiside tilgha élinidighan muhim we yarqin noqta. Rebbimiz qandaq bolghanda bendisidin razi bolidu? Qisqa éytsaq: yaxshiliqni, toghriliqni, méhribanliqni, muhebbetni dunyagha yaysaq; Bularni qeliblerge hakim qilip inaq-itipaq dunya qurup chiqishqa tirishsaq; Bizge amanet bérilgen bu dunyani, xuddi jennetke oxshash güzel qilishqa tirishsaq razi bolidu. Chünki, rebbimiz bendilirining xushal-xoram we hozurluq yashishini xalaydu.

Uning üstige, insan allah rizasi üchün ibadet qiliwatqanda (yashawatqanda), peqet allahning shanini yükseltiwatqanla bolmaydu, öz nöwitide yene, özi üchünmu paydiliq ish qiliwatqan, uyushiwatqan, eqli, exlaqi, jismaniy we rohi jehettin takamullishiwatqan bolidu.

Eng addiy misal alsaq: bashqilarning heqqini yewalmaqchi bolghan biraw «men mushu ishni qilsam rebbim mendin razi bolamdu?» dégenni semimiylik bilen oyliyalisa we rizaliq közliyelise idi, bashqilarning heqqini yewalmighan bolatti.

Chünki rebbimiz, «eger raziliqimni közlisenglar, kishining heqqini yimengler!; Inaq ötünglar!; Semimi bolunglar!; Méhir-muhebbetlik bolunglar! ...» dep xitab qilidu. Köp qisim kishiler bu xitablargha quliqini yopuriwalmisa idi, yer yüzide ajizlarning nalisi, hozursizliq deydighan nerse qalmighan, xuddi jennettek güzel bolup ketken bolar idi.

Mundaqche qilip éytqanda, rebbimizning «men üchün qil» dégenlirining hemmisi emeliyette özimiz üchün paydiliq ishlardur. Uning üstige, eshu xitablargha qulaq salghan insan özi üchün paydiliq ish qiliwatqan bolupla qalmastin, yene téxi bularning sawabi we mukapatini axirette hessilep alidu. Bu néme dégen aqilane soda; Biz néme dégen güzel ishqa teklip qilghan.

Emdi tirishchanliqqa kelsek: semimi halda qelbingizge yüzlinip turup rebbingizning raziliqini közligen hemme ish tirishchanliq da’irisige kiridu. Elwette herkimning hayati herxil bolidu. Shunga herkim özge eng muwapiq kélidighan we ünüm béridighan tirishish sheklini talliwalsa bolidu.

«men kim?», «qandaq yashishim kérek?», «men qandaq imkaniyetlerge ige?», «némilerni qilalaymen?», «qaysi yol bilen, qandaq ishqa ashurimen?» dégendek so’allar heqqide chongqur pikir yürgüzüsh toghra bolghan tirishish sheklini turghuziwélishimizgha paydiliq.

Emma, «yaxshiliq» we «yamanliq»ning teng mewjüt bolup turghinidek, rebbimiz teklip qilghan ene shu yaxshiliqqa qoliqini yopuriwalidighan, toghra yolning üstide egri olturiwalidighan, bashqilarni azdurushni, téyildurushni oylaydighan, bu meqsidige yitish üchün, pitne tapidighan, ayrimchiliq peyda qilidighan, hetta süyqest qilishtin yanmaydighan sheytan tebi’etlikler haman her yerde mewjüt. Bular jennettek güzel dunyani dozaqqa aylandurmaqta, biz insanlar peqet ene shundaq rezil niyetlikler bilen (ilmimiz arqiliq, eqilimiz arqiliq, toghra yolni körsitish arliqiliq, bu seperde bir-birimizge yar-yölek bolush arqiliq )köresh qilimiz.

Hazirqi dunyada musulmanlar uqum xataliqining ziynini tartiwatidu. Bolupmu gheyri musulmanlarning din’gha bolghan chüshenchisidin terbiye alghan kishiler téximu shundaq.

Bash témida éytilghan ikki söz toghurluq tüzitish bérip qoyushni muwapiq kördüm. Biri "ibadet"ning menisi, yene biri "teqwadarliq"ning menisi we öz ichige alidighan da’irisi.

Uyghur musulmanlarning tolisi "ibadet qilish" digen sözni anglighanda, ésige kélidighini namaz oqush, roza tutush qatarliq perizlerni ada qilish, qira’et qilish qatarliq ibadetning bir qisim terkiwinila köz aldigha keltürishi mumkin. Mushundaq bolishida belkim islam dinidin bashqa dinlarning hayattin ayrilghan halitini körüp , yene islam dinining sirtidikilerning, bolupmu ilahni tonumaydighan kishilerning din qarishini qobul qilip, islam dinimu shundaq hayattin ayrilghan bir yol dep oylap qalghanliqidin shundaq bolghan bolishi mumkin.

Emeliyette, islam dinida éytilghan "ibadet qilish" butqa choqun’ghuchilarning ibadetxanidiki butqa choqunushni ipadilishige oxshash hayat pa’aliyitining bashqa ishliri bilen alaqisi bolmighan tar da’irlik mezmunni öz ichige alghan emes. Belki, bir künni misalgha alsaq, eshu 24 sa’etlik waqitning hemmisini öz ichige alghan, hayatimizdiki hemme ishlirimizni öz ichige alghan da’irde bolidu.

Islam dinida éytilghan ibadet- mahiyette, allahqa semimiy muhebbet hem ixlas bilen ita’et qilishni körsitidu. Allah yaxshi köridighan we razi bolidighan her qandaq ashkara we yoshurun ish-herketlirimiz, gep-söz we oy pikirlirimzni öz ichige alidu.

Shunga, ibadet qilish diginimiz allahni dilida tonup, yaxshi körüp, qur’an kerimde körsetken ,allahning bizge buyrighan barliq buyruqlirigha emel qilish, gunah dep körsetken ishlarni terik étishning özi ibadet qilghanliq hisaplinidu. Shu menidin, namaz oqush, roza tutush, zakat bérish, hej qilish, allahni zikri qilish, du’a qilish qatarliqlar ibadet; Rast sözlesh, ama’etni ada qilish, ata-anisigha yaxshiliq qilish, uruq-tuqqanlargha sile -rehim qilish, wedisige wapa qilish, halal riziq üchün ishlesh, bashqilarni yaxshiliqqa buyrup gunadin cheklesh, bala-qazalargha sewri qilish...qatarliq islamda körsetken yaxshi emellerni qilishning hemmisi ibadetning terkipi hisaplinidu. Ilim öginish periz bolghanliqi üchün insan’gha paydiliq bolghan bilimlerni öginishmu ibadetning mushü terkipini ada qilip mangghanliq hisaplinidu . Islamda ibadetni peqet allahqila qilish körsitilgen. Shunga, allah islamda bizge körsetken belgilimilerge ita’et qilishta, allah shundaq körsetkenliki üchün qilwatimen digen ang bolup, andin shu ishlarni qilish allahqa ibadet qilghanliqi hisaplinidu.

Bilimxumar ependining bash témini yézishida, allahning neziride mushundaq qilghinim yaxshi ish dep bilip, allahning sawabini közlep yazghan bolsa, bu ibadet hisaplinidu. Chünki, emellerning netijisi niyetke baghliq bolidu.

Méning mushu inkasni yézip , musulman qérindashlirimning "ibadet" we "teqwadarliq" uqumini yaxshi biliwélishi üchün kunupka taxtisini bésip olturghanliqim ibadet türidin hisaplinidu.

Bilim élish periz bolup, taqiti yetken derijide tirishchanliq körsitip bilim élip, uni insanlarning yaxshi ishqa paydlinishi üchün xizmet qildürüshi, mushu ishlarni qilishtimu allahning raziliqi üchün qilghan bolsa, bumu ibadet. Bilimxumar ependi we bilgejan qatarliq kishilerning halal riziq tépip yiyishi bilen birge , özidiki iqtidarini ünümlük jariy qildurup insanlarning paydilinishi üchün küch chiqirishi, mushu ishlarni qilishta allahning sawabini közligen bolsa, allahqa ibadet qilghanliqi hisaplinidu.

Oxshash bir ishni oxshash bolmighan meqsette qilghili bolidu. Gheyri musulmanlarning qilghan bezi ishliri musulmanning qilghan ishi bilen oxshash bolsimu, niyette periq bolidu. Shunga, musulman allahning raziliqini niyet qilsa, bashqilar bashqini niyet qilidu.

Ibadet uqumida, köpligen musulmanlarmu peqet allah bilen bende oturidiki ibadet türigila taraytiwélip, peqet namaz, roza, zakat, hej we allahni zikri qilish, du’a qilishlarni yaxshi ada qilishnila "teqwadarliq" dep oyliwélip, islamning yene bende bilen bende arisdiki körsetmilerde ibadet qilishqa sel qarap, bolupmu ilim öginish dise peqet sheri’et bilimlirigila chekliniwélip, ilim-pen’ge sel qarap , ziyan tartip ketti.

Ibadet qilish - allahning körsetmilirige ita’et qilishni bildürse, teqwadarliq- eshu ita’et qilishning mukemmellik derijisini körsitidu. Yeni bir ademning allahni söyüsh yüzisidin qiliwatqan ibadetlirining , taqiti yetken derijide mukemmellik derijisini körsitidu.

Bir ademning bilishi, taqiti, küch -quwwiti qatarliq jehetlerde cheklik bolidighan bolghachqa, ademler üchün qaysi shilar qaysi ishlardin muhim digen jehettimu körsetmilerni bergen. Ademning tebi’itige qarita belgilimilerni bergen. Ish herketlernimu periz, sünnet, mustehep, mubah, mekru, haram dep türlerge bölüp , bijirish we cheklinishning derijisinimu körsitip berdi.

Sawabi bolmaydighan, yaki sawabi kichik ishlargha qarighanda, sawabi köp ishlargha bekrek ehmiyet bérishimizni körsetti. Bir waqitta ikki sawapliq ishining birini tallashqa tughra kelgende, sawabi chongni tallaymiz. Ikki ziyanning birini tallashqa mejbur bolghanda, ziyanning yinikini tallaymiz.

Allahning dergahida ademlerning mertiwisi peqet teqwadarliqigha qarap békitlidu (ayette shundaq mezmun bar).

Teqwadarliqning mezmunini tughra chüshen’gende, "eng teqwadar bolghanliringlar allahning dergahida eng hörmetlik hisaplinisiler" digen ayetni oqughanda qandaq ademlerning mertiwisi qiyamettte yuquri boldighanliqini, we bu dunyada qandaq tirishish kéreklikini tughra bileleydu.

Teqwadarliq diyilse, peqet besh perizgila chekliwalghanliqidin , yene nurghun yaxshi emellerge sel qaraydighan ehwal kélip chiqidu. Buning netijisde, musulmanlar tereqqiyatta keynide qalidu. Uqum xataliqining ene shundaq ziyni chong!

Teqwadarliqning nimilikini yaxshi bilmigende, beziler islamdiki bir qisim belgilimilergila mehkem ésilip, shuninggha munasiwetlik yene bir belgilimilerge sel qarap, öz xyalida teqwadar boldum dep oylsimu , allahning neziride jazalinidighan xataliqlarni sadir qilishi mumkin. Kishilerge ziyan sélishi mumkin. Hetta chong gunah sadir qilishi mumkin. Jihad qildim dep chékidin ashurup gunah ishni qilishi mumkin.

Uyghur musulmanlar tolisi bu dinni gheyri musulmanning chüshendürishidin qobul qilghan bolghachqa, "din" dise hayattin ayriwétilgen qismigha yighinchaqlapla shu ramkida chüshen’gen.

Islamda "din" digen ilah barliqigha ishinip, besh perizgila cheklinip qalghan körünishtiki, shekildiki murasimlarnila öz ichige alghan bolmastin, belki, hayatmizgha munasiwetlik hemme jehettni öz ichige alghan bir hayat "yoli". Shexsler, shexsler ara, jama’et, jemiyet, dölet, qanun, siyaset, iqtisad... Insanlarning hemme ishigha a’it belgilimiler toluq körsitilgen- bir pütün séstima. Islam dini "din" digen sözni éytqanda mushundaq bir séstimini közde tutidu.

Bizning héch bir ishimiz bu dinning höküm da’irsining sirtida emes . Kündiki herqandaq ishimizda bu dinning hökümi bar. Shunga, ish -herketlirimiz bu dinning belgilimisige xilap kélidu yaki oyghun kélidu. Dinmizdiki hökümini bilish shu ish-herketni din’gha chétiwalghan bolmastin, bu dinning hökümini bilish üchün pikir bérip qoyghanlqimiz hisaplinidu.

Bilimxumar ependining, we hemmimizning allahning raziliqi üchün, paydiliq ilimni eng zor tirishchanliqimiz bilen öginishimizmu ibadetning mushu türini ada qiliwatqanliqimiz hisaplinidu. Ibadet bir pütün halette bolushi telep qilinidighan bolghachqa, ilim-pen öginish bilenla shughullinip, bashqa perizlerni ada qilmay dawamlashsa, yenila ziyan tatquchilardin bolup hisaplinidu.

Emdi, mushu uqumlarni aydinglashturwalghandin kéyin, bash timini qayta oqup béqinglar.

Eskertip qoyidighinim, men islam bilimlirini bilshte alim kishi emes. Tordashlar pikirlirimni oqughanda, méning qandaq salahiyitim barliqini sürüshtürüshning ornigha, otturgha qoyghan pikirlirimning tughra -xataliqi üstide semimiy izdinshini ümid qilimen. Ayetlerni semimiylik bilen oqup, pikir hasil bop qalghanda gheyri musulmandin sorimay, musulman alimlardin sorishini tewsiye qilimen.

Yuquridiki men chüshen’gen "ibadet" uqumini asas qilip, emdi, "jinlarni, insanlarni peqet manglila ibadet qilishi üchün yarattim " digen mezmundiki ayetni oqup béqinglar. Birer nerse chüshen’gili bolidu.

Andin bash témigha qaytip, eng béshidiki gepke kileyli: "-peqet teqwadarliqni yaxshi qilip, bashqa ishlarni étiwargha almaydighan kishilerge allah we dinimiz qandaq qaraydighandu?" digen su’alni oqughanda, méning yuquridiki chüshenchem boyiche, "bashqa ishlar"ni étiwargha almaydighan kishi qandaqmu "teqwadar" süpiti bilen süpetlensun?

Sheyxul islam ibn teymiyye ibadet digen néme digen’ge jawab birip: barliq alle yaxshi köridighan we razi bolidighan ishlar dep jawab bergen. Dimek alle yaxshi köidighan we razi bolidighan barliq ish-heriket, söz we pikirlerning hemmisi ibadet sanilidu.

Ibadet ednasi adettiki yéyish ichish we olturush qopush qa’idiliridin bashlap, yuqirisi dölet siyasiti we döletning bashqa eller bilen alaqe qilish usullirighiche bolghan bir pütün qa’ide tertiblerning hemmini öz ichige alidu. Yuqiriqi pa’aliyetler toghra niyet bilen musulmandin sadir bolghaniken, ular ta’et ibadet qataridin orun alidu. Uningdin bashqa, paydiliq bolghan ijtima’iy pa’aliyetler we halal rizq hasil qilish üchün ishlesh niyetning durus bolushi sherti bilen ibadet qatarigha kiridu. Birla süre beqerede musulmanlargha buyrulghan qisas, wesiyet, roza, namaz... Qatarliq oxshash bolmighan ibadetlerning silerge perz qilindi dégen birxil ibare bilen bayan qilin’ghanliqidin shu heqiqet ashkara boliduki, köpligen musulmanlar ibadet sözidin peqet namaz, roza, zakat we hej qatarliq besh chong ibadetnila chüshinidu. Ular ibadetning exlaq, qa’ide yosun, mu’amile ishliri, qanun prinsip we bashqilarnimu öz ichige alidighaniliqini hés qilmaydu. Ibadet hergiz yuqiriqi besh chong ibadet bilenla cheklinip qalmaydu. Ularnila beja keltürgen kishi allah boyrighan ibadetlerning hemmini ada qilghan bolmaydu. Belki bu besh chong ibadet, islamning qurulushidiki asasliq ibadetler bolsimu, yenila ular allah boyrughan ibadetlerning bir qismidur, hemmisi emes!

Namaz oqumaq, roza tutmaq, zakat bermek, hej qilmaq, rast sözlimek, amanetni ada qilmaq, ata anigha yaxshiliq qilmaq, tughqanlargha sile rehim qilmaq, wedige wapa qilmaq, emir merup, wez nesihet qilmaq, bilim almaq, xoshnilargha, yétimlerge yaxshiliq qilmaq, du’a qilmaq, qur’an oqumaq, allahqa we peyghember eleyhissalamgha muhebbet we ixlas qilmaq, allahqa tewekkül qilmaq, allahning rehmitidin ümid kütüp, azabidin hezer qilmaq, bala qazagha razi bolmaq qatarliqlarning hemmisi ibadet türige kiridu . Xulase qilghanda, din démek ibadet démektur.

Allahning Qur’andiki her bir jümle sözining menisi nahayiti chongqur bolup, Qur’an bashqa tillargha terjime qilin’ghanda, terjimanlar Qur’andiki her bir jümle sözni bashqa tildiki bir jümle söz bilenla ipadileshke tirishidu. Emma, köpinche ehwalda undaq qilish mumkin bolmaydu. Shuning bilen Qur’anning terjimisini oqughan kishilerde köpinche waqitlarda nahayiti éghir derijidiki qaymuqush yüz béridu. Yuqirida körginimizdek, «Ibadet» sözi «namaz oqush, roza tutush, zakat bérish, hej qilish, Allahni zikri qilish, du’a qilish » we «Allahning quli bolush» dégen ikki uqumni öz ichige alidiken. Méningche bu yerdiki ikkinchi uqumni «Allah üchün xizmet qilish» dep chüshensek boluwéridu. Emeliyette Oyghanning léksiyilirining ichide «Allah üchün xizmet qilish», «Allahning xizmitini qilish», «Allahning dinigha xizmet qilish arqiliq Allah üchün xizmet qilish» dégen témilarni asasiy mezmun qilghanliri xéli köp salmaqni igileydu. Shunglashqa men töwende Oyghanning «Men Allah üchün qandaq xizmet qilimen?» dégen doklatining mezmunini tonushturup ötimen [2]. Bu doklat Malaysiyadiki «Xelq’ara Islam Uniwérsitéti» de sözlen’gen bolup, u yutyub (YouTube) qa 2015-yili 28-Séntebir küni chiqirilghan.

1-resim: Oyghan Malaysiyadiki «Xelq’ara Islam Uniwérsitéti» de doklat bergen waqittiki bir körünüsh.

Töwendikisi Oyghanning doklatining mezmunining bir qismi. Men eslidiki doklattiki özüm «Wetendiki Uyghurche tor betlerge anche uyghun kelmeydu», dep oylighan mezmunlarni bu maqalige kirgüzmidim.

Men bügün mezkur sorunda doklat bérish pursitige érishkenlikimdin zor shan-sherep hés qiliwatimen. Men bügün deydighan geplerni méning we silerning Allahqa qilghan ibaditi süpitide qobul qilinishi üchün Allahqa du’a qilimen. Men bügünki sözümning béshida Süre Yüsüfning bir qanche ayetlirini qira’et qildim (Kompyutér ékranida körün’gini 12-süre 108-ayet bolup, Qur’anning Uyghurche terjimiside u ayet mundaq yéziliptu: Éytqinki, «bu méning yolumdur, (kishilerni) Allahqa dewet qilimen, men we manga egeshkenler roshen delilge asaslinimiz. Allah paktur, men mushriklardin emesmen.»). Men sözümni siler bilidighan ishlardin bashlaymen. Siler, men, we bashqa barliq insanlarning bir ortaq idé’ali (ideal) bar. Her bir insanning, meyli u bashqilargha désun yaki démisun, birdin hayat meqsiti bar bolidu. Gheyri-Musulmanlar we dinsiz kishilerningmu birerdin idé’ali bar bolidu. Qisqisi, hemme adem muweppeqiyetlik bolushqa intilidu. Beziler üchün muweppeqiyet bir öy sétiwélish bolushi mumkin. Beziler üchün melum miqdardiki pulgha érishish muweppeqiyet bolushi mumkin. Beziler üchün palani qiz bilen yaki pokuni yigit bilen toy qilish muweppeqiyet bolushi mumkin. Bezi oqughuchilar üchün magistirliq unwanigha yaki doktorluq unwanigha érishish muweppeqiyet bolushi mumkin. Bezi xizmetchiler üchün xizmette ösüsh muweppeqiyet bolushi mumkin. Her bir ademde muweppeqiyetning ayrim bir éniqlimisi bar bolidu. Her bir insan melum bir nersini isteydu. Melum bir nerse üchün küresh qilidu. Bu xil ehwal pütün insaniyet üchün ortaq bolup, undaq ish yalghuz Musulmanlardila mewjut bolmaydu.

Islam yuqiriqidek ehwalning mewjut bolup turushigha yol qoyidu. Islam bizni melum bir nersini isteshtin tosmaydu. Sizning bir öylük bolushni istishingiz haram emes. Yaxshi kiyim-kécheklerni istesh yaman ish emes. Bir bextlik a’ile qurush, bir yaxshi xizmetke orunlishish, bir yuqiri kirimge ige bolush, köprek pul yighish qatarliq ishlarning héch qaysisi yaman yaki qebih ishlar emes. Allah bizni undaq isteklerdin tosmaydu.

Emma, bu mesile üstide téximu chongqurraq toxtilip baqayli. Bizning dinimizda siz eng töwen ölchemge yetken halda yashisingiz boluwéridu. Bir Musulman üchün, bu yerdiki eng töwen ölchem, déginimiz haram ishlardin yiraq turush, nahayiti yaman ishlardin yiraq turush, we Islamning perhizlirini ada qilish qatarliqlarni öz ichige alidu. Siz ashu ishlargha kapaletlik qilghan asasta özingiz xalighan ishlarni qilip, öz turmushingizni yashap kétiwersingiz boluwéridu. Musulman bolushning ölchemlirining ashu töwenki siziqining üstidila tursingiz, héch kim sizge «qilghining yéterlik emes» déyelmeydu. Héch kim sizni soraq qilalmaydu. Héch kim «Eger jennetke kirmekchi bolsang, eng töwen ölchem boyiche yashisang bolmaydu», déyelmeydu. Men bu jehette siler bilen hergizmu talashmaymen.

Biraq, Allah bir qisim kishilerge bashqilargha qarighanda németni köprek bergen. Yeni, bir qisim kishiler Allahning rehmitige bashqilargha qarighanda köprek érishken. Allah bir qisim kishilerge pursetni köprek bergen. Allah mushu sorundiki barliq kishilerge, bolupmu oqughuchilargha alahide purset yaritip bergen. Yaratquchimiz silerge bashqa nurghun kishilerge échip bermigen ishiklerni échip bergen. Ichinglardiki nurghun kishiler Islamni öginiwatidu. Qalghan nurghun kishiler bolsa iqtisad, inzhénérliq yaki bashqa kesiplerde oquwatidu. Silerning kespinglarning néme bolushidin qet’iynezer Allah silerge köprek pursetlerni ata qilghan. Bezi kishiler Musulmanliqning eng töwen ölchimi boyiche yashap, shuninggha razi bolidu. Emma, silerge shuni dep qoyushum kérekki, Allah silerdin, bügün mushu sorunda olturghan oqughuchilardin ulugh ishlarni kütidu. Silerdin eng töwen ölchem boyiche yashashni kütmeydu. Eger siler eng töwen ölchemge yetken bolsanglar, umu bolidu. Uning üchün men silerni öch körmeymen. Silerge warqirimaymen. Emma, silerning uningdin köp we uningdin yaxshi ishlarni qilalaydighanliqinglargha ishinimen. Allah silerdin téximu köp ishlarni kütidu, sewebi, u silerge shunche köp nersilerni ata qilghan.

Allah yuqiridiki ayette «Bu méning yolumdur», deydu. U bu yerde «Bu méning dinimdur, bu méning Islamimdur, bu méning Qur’animdur, bu méning kitabimdur», démeydu. U bu yerde peqet «bu méning yolumdur» dégen söznila ishlitidu. «Yol» dégenlik «seper» dégenliktur. Bu yerde Islamning özi bir «seper», dep teriplen’gen. Buning menisi néme? Her qandaq bir seperde siz ilgirilesh hasil qilishingiz kérek. Siz peqet bir qedem alghan bolsingizmu, burunqigha qarighan öz menzilingizge bir qedem yéqinlishisiz. Seper üstidiki her bir waqitta siz algha ilgirileysiz. Shunglashqa bu ayetning menisi, biz bügün bu din üchün tünügünkige qarighanda köprek ish qilip bérishimiz kérek, dégendin ibaret. Her bir künde aldinqi kün’ge qarighanda köprek ish qilip bérishim kérek, dégenni bildüridu. Shunglashqa siler eng töwen ölchemge yétishni emes, eng yuqiri ölchemge yétishni özünglarning nishani qilishinglar, ishni imkanqeder eng yuqiri derijigiche köp we yaxshi qilishinglar kérek.

Silerde öz dölitinglargha, öz shehiringlargha, we öz jama’itinglargha nisbeten bir xil qattiq köyünüsh bar bolsun. Silerning ichinglardiki her bir adem öz-özidin «Men bu dinimiz üchün néme ishlarni qilip béreleymen?» dep sorap turushi, hemde qolidin kélidighan ishlarning hemmisini qilip bérishi kérek.

Bezi yashlar zeherlik chékimliklerge öginip qéliwatidu. Bezi yashlar meqsetsiz yashawatidu. Bezi yashlar öz ömürlirini kompyutér oyunlirini oynash, widi’o filimlirini körüsh we uxlash bilenla ötküzüwatidu. Eger siz ulardin «Hayatingizning meqsiti néme?» dep sorisingiz, ular «oqush püttürüp, bir xizmet tépish» dep jawab béridu. Hayatning nishani shunchilik nersimu? Allah bizdin uningdin köp üstün turidighan nishanlirimizning bar bolushini kütidu. Xizmet hayatning téximu yuqiri yaki téximu ulughwar meqsitige yétishning wasitisi. Siz dawamliq mundaq ishlarni oylaysiz:

Siz öz-özingizdin dawamliq ashundaq so’allarni sorap turisiz. Men bu yerde sizge yene bir so’alni qoshup qoyay:

--Men özümning kespi we özümning oqush tarixi yaki unwani bilen Allah üchün qandaq xizmet qilimen?

Olturghanlarning ichidiki bir qisim oqughuchilar Islam dinining baklawurluq, magistirliq we doktorluq unwanini élish üchün oquwatidu. Islam dini bir xil ders emes. Siz Islamni bashqilargha xizmet qilish üchün oquysiz. Siz her bir nersini ögen’gende, özingizdin «Men bu bilimlirim bilen bashqilar üchün qandaq xizmet qilimen? Men qandaq qilip bu bilimlirim bilen jem’iyetni téximu yaxshiraq qilalaymen? Men qandaq qilip bu bilimlirim bilen meschitlerge, yashlargha, ayallargha we balilargha yardem qilalaymen? Men Allah üchün qandaq xizmet qilimen?» dep soraysiz. Mushundaq qilidighan kishiler özlirige yuqiri telep qoyidighan kishilerdur. Men «Allah bir qisim kishilerning ulughwar ishlarni qilalaydighanliqigha ishinip, ulargha oqush pursetlirini ata qilidu», dep qaraymen (expect). Siz ashundaq xizmetlerge layaqetlik bolghanliqingiz üchün, Allah sizni tallaydu.

Men silerge bir misal körsitey. Eger siz her xil körüshüsh we söhbetlerdin kéyin, bir nahayiti yaxshi xizmetke érishsingiz, u siz üchün bir shan-sherep bolup hésablinidu. Siz peqet muwapiq maharetlerge we yéterlik xizmet tejribilirige ige bolup, deslepki tekshürüshtin ötüp, «bu xizmetke layiq iken» dep qaralghandin kéyinla andin u xizmetke érisheleysiz. Eger undaq bolmisingiz bashqilar sizni bu xizmetke almaydu. Eger siz bir yaxshi xizmetke ériship, andin u xizmetni yaxshi qilmaydikensiz, siz bir küni u xizmettin ayrilip qalisiz. Sizning orningizni bashqa bir adem alidu. Gerche siz ashu xizmetke layiq bolsingizmu, siz uni saqliyalmaysiz. Layaqetlik bolushning özi yéterlik emes. Siz yene ishni yaxshi qilmisingiz bolmaydu. Allah Musulmanlarning hemmisige öz dini üchün layaqetlik kishiler, dégen salahiyetni bérip boldi. Emma, u bizning öz xizmitimizni qana’etlinerlik derijide qiliwatqanliqimizdin dérek bermeydu. Eger biz öz xizmitimizni layiqida qilmisaq, özimiz heqqide oylanmisaq, dinimizgha köngül bölmisek, yaki dinimizdin yüz örüsek, Allah biz Musulmanlarning ornigha bashqa bir qewmni dessitidu (47-süre 38-ayetke qarang: «Eger siler (Allahning ta’itidin) yüz örüsenglar, Allah silerning ornunglargha bashqa bir qewmni almashturidu, ular silerge oxshash bolmaydu (belki Allahqa ita’et qilidu)»). Biz xizmet qilish heqqide oylinishimiz kérek. Mushu yerde olturghan her bir adem Allahning dini üchün töhpe qoshalaydu. Biz mushu sözni méngimizge qattiq ornitishimiz kérek. Allahqa xizmet qilish üchün siz bir alim yaki bir dahiy bolmisingizmu boluwéridu. Hemme adem özige chushluq xizmet qilalaydu. Siz öz a’ilingizdiki bashqa kishilerge tesir körsitish arqiliq Allah üchün xizmet qilalaysiz. Xizmetdashliringizgha yaxshi tesir körsitish arqiliq Allahqa xizmet qilalaysiz. Biz Allahning aldida mes’uliyetchan kishilerdin bolushimiz kérek. Jem’iyettiki mes’uliyetchan grazhdanlardin bolushimiz kérek. Hazir dunyadiki médi’alarda «Islamgha étiqad qilidighanlar medeniyleshmigen kishiler, ular zorawanliq ishliri bilen shughullinidu, ular hazirqi zaman dunyasida qandaq yashashni bilmeydu, ular özlirining néme ish qiliwatqanliqini bilmeydu» dégendek gepler keng türde tarqiliwatidu. Ularning yuqiriqidek sözlirining xata ikenlikini kim ispatlaydu? Biz özimiz xalighanche nutuq-doklatlarni sözliyeleymiz. Emma bizning nutuqlirimiz héchnémige ispat bolalmaydu. Delil-ispatlar bizning nutuqlirimizdin kelmeydu. Biz eng adil jem’iyet berpa qilghanda, biz eng yaxshi iqtisadiy sistéma berpa qilghanda, biz sodida eng adil bolghanda, biz bir-birimiz bilen eng inaq ötidighan bolghanda, biz gheyri-Musulman qoshnilirimiz we dostlirimiz bilen eng yaxshi munasiwette bolghanda, andin héliqidek teshwiqatlarning töhmet ikenlikini ispatlap béreleymiz. Dunyaning Islamni anglighusi yoq. Dunyaning Islamni körgüsi bar. Islamni dunyagha Islam döletliri we köp sanliq Musulmanlar körsetmise, uni kim körsitidu? Biz hazirqi halitimizge qana’etlensek bolmaydu.

«Men kishilerni közi ochuq yaki hemmini toluq körüp turghan shert astida Allahqa dewet qilimen.» Buning menisi bizde «Biz néme üchün Musulman bolduq?» dégen mesilige nisbeten toluq chüshenche bar, dégendin ibaret. Bizge Musulman bolushla kupaye qilmaydu. «Biz néme üchün Musulman bolduq?» dégen so’algha nisbeten közimiz ochuq bolushi kérek. Hazir siz nurghun kishilerdin «Siz néme üchün Musulman boldingiz?» dep sorisingiz, ular «Méning ata-anam Musulman bolghanliqi üchün» yaki «Men bir Musulman dölitide bolghanliqim üchün» dep jawab béridu. «Men uqmaymen, éhtimal etrapimdiki hemme adem Musulman bolghanliqi üchün, menmu shundaqturmen» dep jawab béridighanlarmu bar. Bular yaxshi jawablar emes. Men Musulman a’ilisidiki balilardin «Men némishqa Musulman bolup qalghanliqimni özümmu bilmeymen», dégen gepni biwasite anglap baqqan. Bu balilar «Biz néme üchün Musulman?» dégen mesilide éniq chüshenchige ige bolup turup chong bolmighan. Bundaq yashlarning ichide dinsizlishish yoligha méngiwatqanlar az emes. Dunyawilishish hemme ishlarni özgertiwatidu. Hazir yutyub (YouTube) hemme yerde bar. Bizning yashlirimiz her xil widi’o filimlirini körüp, qaymuqup qéliwatidu. Bundaq ishlarni tosup qoyghili bolmaydu. Biz ulargha «biz néme üchün Musulman?» dégen mesilini éniq chüshendürmigiche, ular jem’iyet üchün obdan xizmet qilalmaydu.

Yuqiridiki ayettiki ikki idiye öz-ara baghlan’ghan. Bir tereptin, biz kishilerning xizmet qilishini isteymiz. Yene bir tereptin, biz kishilerning «biz néme üchün Musulman?» dégen mesilini éniq chüshinishini isteymiz. Eger siz bu mesilini éniq chüshinidikensiz, shek-shübhisiz halda siz choqum yaxshi xizmet qilisiz. Siz choqum özingizdiki barliq énérgiyini ishqa sélip, siz qilalaydighan ishlarning hemmisini qilip, Allahning dini üchün xizmet qilisiz.

«Men kishilerni közi ochuq yaki hemmini toluq körüp turghan shert astida Allahqa dewet qilimen.» Bizning dinimiz bashqa dinlargha oxshimaydu. Bizning néme üchün Musulman bolghanliqimiz dinimizda nahayiti éniq chüshendürülgen. «Sen némishqa oylimaysen?» Bizde eqil bar bolup, bizdin hemme ishlar toghrisida chongqur oylinish, hemme ishlar üstide chongqur tepekkur yürgüzüsh telep qilin’ghan. Shunglashqa yash Musulmanlarning hemmisi choqum özlirining néme üchün mushu din’gha étiqad qilidighanliqi heqqide nahayiti éniq chüshenchilerge ige boluwélishi kérek. Ashu chüshenchilerge ige bolghandin kéyinla, yashlar andin heqiqiy iman’gha ige bolalaydu. Heqiqiy iman’gha ige bolghandin kéyinla, ular andin heqiqiy türde yaxshi tesir körsiteleydu. Dunyani téximu yaxshi terepke özgerteleydu.

Eger yashlarda heqiqiy iman bar bolmaydiken, ular üchün kéyinki muhim ish bir yéngi kinoning chiqishi, bir yéngi ayfon (iPhone) ning chiqishi, yaki bolmisa bashqa bir yéngi mashina sétiwélish dégendek ishlar bolup qalidu. Ular hayatning uningdin üstün baldaqlirigha chiqalmaydu. Méning oqutquchim «Islam bir taghqa yamiship chiqishqa oxshaydu», deytti. Siz taghqa yamiship chiqqanda ilmiki bar arghamchidin birni égizge atisiz. Andin arghamchigha ésilip, yuqirigha örleysiz. Eger ilmek ilin’ghan jay anche égiz bolmisa, siz peqet shunchilik égizlikkila chiqalaysiz. Eger sizning nishaningiz pul bolidiken, eger sizning nishaningiz bir mashina bolidiken, eger sizning nishaningiz xizmette ösüsh bolidiken, eger sizning nishaningiz köngül échish bolidiken, eger sizning nishaningiz bir qiz bala bolidiken, siz peqet ashu nishannila emelge ashurup, uningdin bashqa nersige érishelmeysiz. Eger sizning nishaningiz ulardin yuqiriraq bolidiken, sizning nishaningiz özingizdin chongraq bir nerse üchün xizmet qilish bolidiken, siz peqet bir shexsiyetchilik hayatnila kechürmey, Allah üchün we bashqilar üchün xizmet qilalaysiz. Siz ene shundaq yashishingiz kérek. Shundaq qilsingiz siz choqum özingizmu menpe’et alisiz, shundaqla Allahning neziridimu sherepke érishisiz.

Men bügünki doklatning eng béshida bir yaxshi xizmetke orunlishishning, we bir yaxshi öyge ige bolushning xata ish emeslikini tilgha aldim. Emma sizning nishaningiz peqet bir yaxshi xizmetke orunlishish yaki bir yaxshi öyge ige bolush bolidiken, u chaghda toghra qilghan bolmaysiz. Undaq nersiler méning tirishish nishanim bolalmaydu. Eger men bir yaxshi xizmetke orunlashsam, méning erkin waqtimmu köprek bolup, Allah üchünmu yaxshiraq xizmet qilalaymen. Xelqim üchünmu bir qisim ishlarni qilip béreleymen. Men yashawatqan jem’iyetni bir yaxshiraq jem’iyetke özgerteleymen. Chiriklikke qarshi turalaymen. Méning bir yaxshi xizmetke orunlishishimdiki meqsitim ene shu. Men yalghuz özümnila oylimay, qoshnilirimnimu oylaymen. Men yalghuz öz memlikitimdiki Musulmanlarghila köngül bölüp qalmay, gheyriy Musulmanlarghimu köngül bölimen. Shuning bilen ular Islamning Musulmanlardin bashqilargha köngül bölüshni, bashqilargha köyüshni, we bashqilargha öchmenlik qilmasliqni telep qilidighanliqini bilip qalidu. Eger bashqilar Islamdiki güzellikni körelmigen bolsa, bu ularning gunahi emes, u bizning, biz Musulmanlarning gunahi, we méning gunahim bolidu. Chünki, bundaq ehwalda biz bashqilargha némining güzel ikenlikini bildürüp qoyalmighan bolimiz.

Allahning dini üchün xizmet qilidighan kishiler bezide özlirini bashqilardin üstünrek qoyuwalidu. Eger men bir deqiqe özümni mushu yerde olturghan kishilerning birersidin üstünrek orun’gha qoyuwalsam, men qilghan ishlarning héch qaysisi hésab bolmaydu. Sewebi, méning qilghinim shériklik bolidu. Sizning ichingizde kibirlikning mewjut bolushi shériklik bolidu. Allahning dini üchün xizmet qiliwatqan kishilerge bérilidighan eng axirqi agahlandurush shuki, hergizmu özingizni bashqilardin üstün qoyuwalmang. Hergizmu özingizni siz xizmet qilmaqchi bolghan kishilerdin üstün orun’gha qoyuwalmang.

Men Allahning bizni yiraqni köreleydighan kishilerdin qilishigha du’a qilimen.

Men bu qétim tonushturmaqchi bolghan Oyghan doklatining mezmunliri mushu yerde axirlashti.

Men yéqinda Uyghurlarning buningdin kéyinki qattiq tirishish nishani mundaq bolushi kéreklikini otturigha qoydum: Öz étiqadini saqlap, ma’aripqa tayinip, tebi’iy-pen, téxnologiye, inzhénérliq we matématikidin ibaret 4 sahede dunyaning ilghar sewiyisige yétishiwélish üchün qattiq küresh qilip, shu asasta sana’et bilen iqtisadni tereqqiy qildurush. Méning otturigha qoyghinim bir sho’ar bolup, uninggha mas kélidighan chare-tedbirlerni men otturigha qoyalmaymen. Ularni wetendikiler oylap chiqishi, we yolgha qoyushi kérek. Emma ashundaq bir ulughwar nishanni emelge ashurushta burun aliy mekteplerde oqup chiqqan, hazir aliy mekteplerde oquwatqan, we buningdin kéyin aliy mekteplerde oquydighan yashlar we ösmürler tayanchliq rolini oyniyalaydu. Ashundaq bolghachqa, men yéqinqi bir qanche yilning mabeynide yashlarning özlirini toluq bayqash, özliridiki yoshurun qabiliyetlerni toluq biliwélish, we ularni toghra meqset üchün eng yuqiri derijide jari qildurushigha paydiliq bolghan bir qisim témilarda izdinip, yighqan bilimlerni maqale qilip yézip, torlarda élan qildim. Bu qétimqi maqalimu shularning dawami. Mezkur maqalidin körginimizdek, yuqiridek bir nishan üchün tirishish, yaki milletning kélechikining yaxshilinishi üchün küresh qilish étiqadliq yashlarningmu we bashqa yashlarningmu ortaq mejburiyiti bolup, bu ishta hemme adem oxshimighan derijide özining bir kishilik töhpisini qoshalaydu. Hemde shu arqiliq yaratquchimiznimu xosh we razi qilalaydu. Men mezkur maqalining köpligen yashlarning yashashning toghra yollirini tépiwélishigha bir az yardimi bolushini ümid qilimen.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup.