Tartinchaq Baligha Yardem Qilish Usulliri
Erkin
Sidiq
2015-yili
12-ayning 11-küni
Kona yéziq nusxisi:
http://bbs.izdinix.com/thread-65832-1-1.html http://bbs.bagdax.cn/thread-40508-1-1.html
http://bbs.bozqir.com.cn/forum.php?mod=viewthread&tid=8398
PDF
Nusxisi: http://www.meripet.com/2015/20151211_shy_child.pdf
Men
yéqinda
Uyghur diyaridiki bir singlimizdin töwendiki xetni tapshurup
aldim (neqil):
Essalamu-eleykum
hörmetlik Bilimxumar aka! Sizdin perzent terbiyisi
toghrisida bir meslihet alay dép, bu xetni yeziwatimen. Hazir méning
ikki qizim bar. Birsi
5 yash, yene birsi ikki yérim yash. Chong qizim bekla
eqilliq, lékin u shundaq jimghur chong boliwatidu. Qizimning bu
mijezini bayqighandin béri, her bir dem élish künliri men
uni eng yaxshi yerlerge apirip oynitimen. Barliq yaxshi
oyunchuqlarni élip berdim.
Érim bilen ikkimiz öyde bolsaqla ashu ikkisige
barliq waqtimizni ajiritip, ular bilen bille oynaymiz.
Yeslige bergendin kéyin oqutquchisi chong qizimning
eqilliqliqige, we tutiwélish qabiliyitining yuqiriliqigha
heyran qaptu. Lékin
«Bek jimghurken, balilar bilen oynimaydu, men so’al
sorimighuche özi teshebbuskar bolmaydu» deydu. Öyge kelgendin
kéyin paranglishishqa shunchilik urunsammu, peqet parang
qilip bermeydu. «Yeslide
qandaqraq oynidingiz?» dégendek soallarni sorisam, «Hejep
sorawirisizken», dep, uningdin bashqa gep qilghili
unimaydu. Qérindashliri
yaki yeslide bashqa balilar ursimu peqetla dimey, unsiz
yighlap kétidu. Men
qizlirimni shoq, ochuq-yoruq chong bolsiken, dep arzu
qilimen. Shunga
qandaq qilarmen? Uni bek tartinchaq bolup qalarmu, dep,
bek ensireymen. Buni
özem bilimen. Undaq adem ichidin azaplinipla ötüp kétidu. Ünümlük usul
bolsa manga yol
körsetsingizken, dégen ümittimen. Rexmet! (Neqil tugidi)
1-resim:
Tartinchaq qiz
Men
yuqiridiki
xetni tapshurup alghandin kéyin, torlardiki tartinchaq balilar
terbiyisi heqqidiki maqalilerni izdep kördüm. Hemde «Doktor
Si’érzdin Sorang»
(www.askdrsears.com) dégen tor
bétige chiqirilghan bir parche yaxshi maqalini taptim. Mezkur
yazmida ashu maqalining mezmunlirini tonushturimen.
«Doktor
Si’érzdin Sorang»
dégen tor bétini doktorluq unwani bar bala terbiyisi
mutexessisliridin 5 kishi birliship qurghan bolup, bu
mutexessisler hazirghiche bala terbiyisi we ata-aniliqqa a’it
mezmunlarda 15 parchidek kitab chiqirip boluptu. «Doktor
Si’érzdin Sorang»
dégen maqalini yazghan kishi emeliyette hazir késel
dawalawatqan balilar doxturi iken.
2-resim:
«Doktor Si’érzdin Sorang»
dégen tor bétining qurghuchiliri.
Töwendikisi
«Doktor Si’érzdin Sorang» dégen tor bétidiki «Tartinchaq
baligha yardem qilishning 8 xil usuli»
dégen maqalining mezmunliri.
«Tartinchaq
bala»
dep atalghan balilar nahayiti köp. Eger siz bu sözning
menisini heqiqiy türde chüshensingiz, «balidiki tartinchaqliq
unchiwala selbiy süpetmu emes iken», dégen idiyige kélip
qélishingiz mumkin. Qandaq bir terep qilin’ghanliqigha qarap,
balidiki tartinchaqliq bir yardemchimu bolalaydu, we bir
kemtüklükmu bolalaydu.
1. Tartinchaqliqning Yaxshi Teripi
Tartinchaqliq
bir
xil mijez-xaraktéri bolup, u hergizmu bir nuqsan yaki eyib
emes. Tartinchaq kishiler bashqilarning gépini zen qoyup
anglaydighan, hemde bir top ademler bilen bille bolghanda bir
éghiz gep qilmisimu bashqilar nahayiti yaqturidighan
kishilerdur.
Balingiz
tartinchaq
bolsa, bashqilargha «Bu bala bek tartinchaq», dep özrixahliq
éytmisingizmu bolidu. Bolupmu balingizning aldida undaq
démeng. Tartinchaqliq bir xil yaman ish emes, belki,
tartinchaqliqning nurghun yaxshi teripi bar. Nurghun kishiler
tartinchaqliqning néme ikenlikini bilmey, uni bir xil
normalsizliq, dep oylaydu. Ularning qarishiche tartinchaq bala
özi heqqide bir xil nachar obraz tikliwalghan bolidu. Köpinche
waqitlarda bundaq baha bir xil adaletsizliktin bashqa nerse
emes. Köpligen tartinchaq balilar özini nahayiti saghlam
hésablaydu. Ularda nur chéchip turidighan bir xil ichki
tinchliq bar bolidu. Eger ochuq-yoruq yaki xushxuy ademler bir
az jim turup qarap baqidighan bolsa, tartinchaq balilardiki
héliqi nurning parildawatqanliqini köreleydu.
Balisi
bir
top balilarning arisida jimighurliship ketkende, ata-anilar
uningdin ensireydu. Bundaq ehwalda bala özidiki
tartinchaqliqni namayan qiliwatqan bolushi mumkin, yaki
uningda bir mesile bar bolushimu mumkin. Qaysi xil ehwal
ikenlikini mundaq perqlendürgili bolidu: Özini saghlam adem
hésablaydighan tartinchaq bala bashqa balilar bilen köz
uchrishishi qilip turidu, nahayiti edeplik kélidu, hemde
öz-özidin xushal bolup turidu. U peqet kemsözlik qilidu. Uning
yürüsh-turushliri yaxshi bolidu, hemde bashqilar uni
yaqturidu.
Bezi
«tartinchaq»
balilar chongqur tepekkur qilidighan we éhtiyatchan kélidu.
Natonush ademler bilen téz yéqinlashmaydu. Ular natonush
ademlerni obdan közitip, ular yéqinlishishqa erzimdu-yoq,
dégen ish üstide obdan oylinidu. Tartinchaq balilar köpinche
waqitlarda bir xil ichki tinchliqqa ige bolup, tartinchaqliq
ashu tinchliqni qoghdash usuli bolush rolini oynaydu.
2. Tartinchaqliqning Nachar Teripi
Bezi
balilar
üchün tartinchaqliq ichki tinchliqning emes, ichki
mesililerning ipadisi bolup qalidu. Undaq balida tartinchaqliq
chékidin halqip ketken bolup, hemme ishtin özini qachuridighan
bolidu. U bashqilar bilen köz uchrishishi qilmaydu, hemde her
xil normalsiz qiliqlarni qilidu. Kishiler undaq bala bilen
bille bolushni xalimaydu. Eger siz uni obdan közetsingiz, u
hemme ishni achchiqlinish we endishe ichide qilidighanliqini,
uning könglide tinchliq we bashqilargha bolghan ishench
yoqluqini bayqaysiz. Siz téximu chongqur közetsingiz, uning
könglide özini xapa qilip qoyidighan nurghun ishlarning
barliqini bayqaysiz.
3. Tartinchaqliq Perdisining
Keynige Mökünüwélish
Bezi
balilar
özining obrazini yaxshi körmeydu. Shuning bilen ashu obrazni
bashqilargha körsitip qoymasliq üchün bir tartinchaqliq
perdisining keynige mökünüwalidu. Eng bixeter yol héchnémisini
körsetmeslik bolghanliqi üchün, ular özlirini qoghdaydighan
bir tamning ichige kiriwalidu. «Tartinchaq» dégen qalpaq
ijtima’iy munasiwet maharetlirini yétildürmeslik we ularni
ishqa salmasliqning bahanisi bolup qalidu. Yuqiri örleshke
intilmeydighan bala «tartinchaq» dégen qalpaq bilen «qattiq
tirishmisammu bolidu» dégen orun’gha ériship, u qalpaqni
kishilik tereqqiyatning birla baldiqida turuwérishning
bahanisi qiliwalidu. Bundaq balilar üchün tartinchaqliq bir
xil eyib bolup, tartinchaqliq öz-izziti (self-esteem) ning téximu töwenlep
méngishini keltürüp chiqiridu. Undaq balilardiki
tartinchaqliqni saqaytish üchün, siz choqum ulardiki shexsiy
izzet-hörmetni eslige keltürüshingiz kérek. Undaq bala özi
yaxshi ishinidighan apa yaki dadigha mohtaj bolup, ashu apa
yaki dada bolghan kishi balisigha nahayiti éhtiyatchanliq
bilen terbiye qilishi, yeni balidiki ichki xapiliq we özi
heqqidiki nachar obrazni bir adet bilen oxshash nersige
aylandurup qoyushtin qattiq saqlan’ghan asasta terbiye qilishi
kérek.
4. Shox Bolushtin Jimighurluqqa
Özgirish
Bezi
balilar
ikki yashqa kirgiche nahayiti shox we aktip bolup, uningdin
kéyin jimighurluqqa özgirip qalidu. Bundaq ehwalgha uchrighan
ata-anilar baliliridin «Néme bolghandu?» dep ensirep qalidu.
Emeliyette bu baligha héch néme bolghan emes. Ikki yashqa
kirishtin burun, nurghun balilar oylimay turup ish qilidighan
bolidu. Ijtima’iy munasiwette téximu shundaq bolidu. Ikki
yashtin 4 yashqiche bolghan ariliqta balilar natonush
kishilerdin endishe qilishning ikkinchi basquchini öz béshidin
ötküzüp, tonumaydighan ademlerdin qorqidighan bolup qalidu.
Men
özümning
doxturxanisida manga körsitish üchün ekelgen yéngi balilarning
«tartinish» körünüshini dawamliq uchritip turimen. Men
tekshürüsh öyige kirginimde bala béshini peske sanggilitip,
közlirini yérim yumup, bash barmiqini aghzigha tiqip,
apisining arqisigha ötüp, uning putigha ésilip, mendin
yoshurunushqa urunidu. Men deslipide bala bilen karim bolmay,
uning apisi bilen nahayiti erkin we yéqimliq halette
salamlishimen. Balining apisi men bilen qorunmay
paranglishishqa bashlighandin kéyin, bala bizning
paringimizgha qulaq sélishqa bashlaydu. Asta-asta u «Bu doxtur
apamgha yaxshi munasiwette boluwatidu, shunga mangimu yaxshi
mu’amile qilishi mumkin» dep oylaydighan bolidu. Eger bala
möküwalghan yéridin chiqmaydiken, men bir tépishmaq
bashlaymen: «Shérin qéni? Méning uni bekmu körgüm kélip ketti.
Qarighanda u bu yerde yoq oxshaydu. Shunga men sel turup
kéley.» Men tekshürüsh öyidin chiqip kétip, bir qanche
minuttin kéyin qayta kirsem, özini erkin qoyuwetken bir balini
körimen. Ijtima’iy munasiwetlerdin özini tartish (social retreating) bala
tereqqiyatidiki bir normal basquch. Siz tughqanliringizdin epu
sorash, balingizning qiliqliridin xijil bolush, yaki balilar
doxturigha téléfon qilishtin burun, sel sewrchan bolung.
Balingizni righbetlendürüp, uninggha tereqqiy qilish boshluqi
béring. Shundaq qilsingiz u uzun ötmeyla chéchekleshke
bashlaydu.
Ata-anilar
balisining
tartinchaqliqigha qarita néme ish qilishini bilelmey qalidu.
Bu bir ötkünchi basquchmu? Balini shoxraq bolushqa
righbetlendürüsh kérekmu? Tartinchaqliqqa yoshurun’ghan birer
éghir mesile barmu? Töwendiki mezmunlar ashu so’allargha jawab
béridu.
5. Balingizni Pat-Pat Quchaqlap
Turung
Aldi
bilen
siz yaratquchimiz sizge bir sezgür, muhebbiti chongqur, we
jimighur balini sowgha qilghanliqini, bu bala natonush
kishiler bilen aldirap yéqinlashmaydighanliqini, ijtima’iy
munasiwette nahayiti éhtiyatchan ikenlikini, emma adette
xushal ötidighanliqini chüshinip yéting. Ashundaq bir balining
bolushi bilen bu dunya bir téximu inaqliqqa tolghan jaygha
aylinidu.
6. Tartinchaq Balini Qanchilik
Tartsingiz, U Shunchilik Mökünüwalidu
Hemme
ata-anilarning
tartinchaq balisigha yardem qilghusi kélidu. Emma mundaq bir
ishqa diqqet qilish kérek: Bir qisim balilar tartqanséri
téximu bek mökünüwalidu. Siz bir balini tartinchaqliq ichidin
tartip chiqiralmaysiz. Uning ornigha balingiz üchün uning
ijtima’iy munasiwettiki yaxshi mijezining tebi’iy halda
yétilishi üchün bir rahet muhit yaritip béring. Hergiz bir
baligha «tartinchaq» dégen qalpaqni kiydürmeng. Eger balingiz
bundaq geplerni anglisa, u özide birer mesile bardek hés
qilip, téximu bek tartinchaq bolup kétidu. Eger balingizni
bashqilargha teswirleshke mejburi bolup qalidikensiz, «ayrim
yürüshni yaxshi köridu» (private,
reserved) dégendek sözlerni ishliting. Qalpaq
bashqilarning balingizgha bolghan mu’amilisini özgertip
qoyidu. Balingizni «tartinchaq» désingiz, bashqilarning
balingizgha «yardem qilish» qa urunushini keltürüp chiqiridu.
Balingizni birer tughqanliringizning öyige apirip, deslipide
yaxshi tesir bérish üchün balingizgha «Tartinmang, u sizni
chishliwalmaydu» dégendek sözlerni qilmang. Undaq sözler
choqum balingizni téximu jimighur qiliwétidu. Özining
qandaqliqigha nahayiti sezgür bolup ketken bala téximu bek
tartinchaq bolup kétishi mumkin. Bir kimning öyige barghanda,
balingizgha körüshken kishilerge addiy salam bérip qoyushni
aldin’ala dep qoyung. Bashqilar bilen körüshkende hergizmu
balingizdin köp nersilerni telep qilmang. Bashqilarning
diqqitini balingizgha qaritiwalmang. Shundaq qilsingiz,
waqitning ötüshi bilen bala özini erkin hés qilip, bashqilar
bilen asta-asta yéqinlishidu. Bolsa bashqilarning öyige
barghanda balingiz yaxshi köridighan, bashqilar bilen
munasiwet baghlashqa yardem qilalaydighan birer oyunchuqni
bille alghach béring.
7. Balingizni Hemme Kishi Teng
Diqqet Qilidighan Bir Orun’gha Chiqirip Qoymang
Öyingizge
5
yashliq balingizning bowa-momiliri kelgende, balingizni ular
üchün pi’anino chaldurushqa aldirap kétisiz. Emma balingizgha
aldin dep qoymay turup, uningdin bundaq ishni telep qilmang.
Eger undaq qilmaydikensiz, balingiz sizning telipingizni bir
yaqqa qayrip qoyup qéchip kétishi, sizni epu sorash ornigha
chüshürüp qoyushi, hemde bowa-momilirini «bu bala némandaq
tartinchaq!» dep heyran qaldurushi mumkin. Uning ornigha, siz
balingiz bilen ayrim sözliship, uninggha mundaq deng: «Siz
pi’aninoni ajayip yaxshi chalisiz, shunga
bowa-momiliringizning siz chalghan pi’aninoni bekmu anglighusi
bar iken. Shunglashqa ulargha azraq pi’anino chélip bersingiz
bolamdu?» Mushu arqiliq kishiler aldida maharet körsitish
ishida siz balingizning rahet hés qilish istikige hörmet
qilghan bolisiz. Bezi balilar kishiler aldida nomur
körsitishni nahayiti yaxshi köridighan bolup, ular purset
bolsila öz maharitini körsitishke amraq kélidu. Yene bir qisim
balilar bolsa özining maharetlirini éhtiyatchanliq bilen
qoghdap, bir ishni qilishta nahayiti yaxshi bolghandila andin
öz maharitini bashqilargha körsitishtin tartinmaydighan
bolidu. Ular eng aldida pi’aninoni peqet özige chélip
bérishtila rahet hés qilidu. Andin ular ata-anisigha chélip
bérishni xalaydu. Buning sewebi, ular xata chélip qoysimu
ata-anisi ularni alqishlap turidu. Ularda bir chong sekresh
yüz bergendin kéyinla andin pi’aninoni bashqa kishilerge
chélip bérishke maqul bolidu.
8. Tola Gep Qilidighan Ana we
Jimighur Bala
Bir
ochuq-yoruq
we buyruqwaz ana bilen bir jimighur bala birleshse, balini
tartinchaq qilip qoyush shertini eng toluq hazirlighan bolidu.
Men bir qétim «Suzi» (Susy)
isimlik bir 5 yashliq qizni dawalidim. U bir nahayiti edeplik,
adem asanla yéqinlashqili bolidighan qiz bolup, apisi uni
mektepke bérishtin burunqi tekshürüsh üchün élip kelgen iken.
Men Suzidin manga deydighan birer aghriqi yaki mesilisi
bar-yoqliqini soridim. U aghzini échip gep qilip bolghuche
uning apisi gepni tartiwélip, manga uning bir talay ishlirini
dep berdi. Men Suzidin «Siz heqiqeten apingiz dégendekmu?» dep
sorishimgha, apisi gepni yene tartiwaldi. Shuning bilen bu
Suzi üstidiki salametlik tekshürüsh bolmay, apisi üstidiki
salametlik tekshürüsh bolup qaldi. Suzining aldimgha yéngi
kirgendiki xushalliqi pütünley yoqap, apisining aghzi
yumulmighanséri Suzining awazi yoqap, bir jimighur baligha
aylinip qaldi. Tekshürüsh axirlishay dégende, apisi uninggha:
«Suzi, emdi tartinmay, doxturgha néme mesileng barliqini
dégin», dédi. Emma apisining wat-watliqi tüpeylidin, Suzining
awazimu yoqap, rohimu chüshüp ketti. Bir séstra Suzini okul
urushqa élip chiqip ketkende, apisi «Doxtur, u nahayiti
tartinchaq. Men qandaq qilishimni bilelmey qaldim», dédi.
Suzning apisi baligha nahayiti qattiq köyidighan, balisi üchün
özining barliqini atiwetken ana bolup, u hergizmu Suzining
ijtima’iy munasiwet iqtidarlirining tereqqiy qilishini qesten
tosup qoyghan emes. Uning mijezi ashundaq iken. Suzimu
tartinchaqliq qilishqa urunuwatqan bolmastin, sel jimighur
bala bolup tughulup qalghan iken. Emma bu ikkiylenning
mijezidiki maslashmasliq Suzining alaqe iqtidarlirining
tereqqiy qilishigha we apisining bashqilarning gépige qulaq
sélish iqtidarining yétilishige tosqunluq qilip kéliptu. Men
qaysi mijezning «yaxshiraq» ikenliki heqqide bir hökümni
otturigha qoymay turup, Suzining apisigha kishilerning bezi
mijezliri balisidiki bir qisim iqtidarlarning ösüp yétilishige
tosqunluq qilidighanliqini chüshendürüp qoydum. Hemde uninggha
qizining aldida sel özini tutuwalsa, qizi hazirqigha
qarighanda bekrek ochuq-yoruq bolushqa bashlaydighanliqini dep
qoydum. Suzi kéyinki qétim qéshimgha saghlamliq tekshürüshke
kelgende, uningda xéli zor ilgirilesh bolghanliqini hés
qildim. Bu qétim gepning hemmisini Suzi qildi, apisi bolsa
qizining arqisida qizining dégenlirini béshini lingshitip
maqullap olturdi.
«Tartinchaq
baligha
yardem qilishning 8 xil usuli» dégen maqalining
mezmunliri mushu yerde axirlashti.
Axirqi Söz
Men
mezkur
témigha oxshash yazmilarni qanche köp teyyarlighanséri,
özimizdiki hazirqi zaman turmushining oxshimighan saheliridiki
ixtisasliq kishilirimizning neqeder kemchil ikenlikini hés
qiliwatimen. Yéqindin buyan manga kéliwatqan yéngi maqale
teleplirining sani nahayiti téz köpiyiwatidu. Manga
hazirghiche kélip bolghan témining sani nahayiti köp bolup,
eger men hazirqidek her heptisi birdin maqale teyyarlisam, bir
yilda aran 54 parche maqale teyyarliyalaymen. Hazir dunyadiki
tereqqiy qilghan ellerde oqup, oqushlirini tamamlap xizmet
qiliwatqan, birer kespiy sahede bir mutexessis derijisige
kötürülüp bolghan qérindashlarning sani az emes. Men ashu
qérindashlarningmu öz imkaniyiti da’irisi ichide wetendikiler
üchün xalisane xizmet qilishini tolimu arzu qilimen. Men
aldinqi bir parche maqalide doktor Yasir Qazining munu
sözlirini neqil qilghan idim:
--Bir tal shamning meqsiti
özini köydürüsh emes, belki bashqilarning yolini yorutup
bérish.
--Sizdiki bilimlerning meqsiti
özingizning qorsiqida saqlinish emes, belki bashqilargha
tarqilish.
Bolsa
sizning
mewjutluqingizni wetendikiler hés qilsun. Sizning
mewjutluqingizni wetendikiler bilsun. Men teyyarlawatqan
«Netijilik Uyghurlar» dégen téma téxi toxtap qalmidi. Men
özingiz xalighan her qandaq bir waqitta sizni we sizning
qolgha keltürgen netijiliringizni wetendikilerge tonushturup
qoyushni özüm üchün bir xushalliq ish, dep bilimen. Bolsa
wetendikilerge xalisane xizmet qilish, bilimning zakitini
bérish ishida hemmimiz bille tirishsaq. Wetendin, Uyghur tili
muhitida yashaydighan shara’ittin ayrilghili uzun bolghan her
qandaq bir adem üchün 1-parche Uyghurche maqalini teyyarlash
intayin qiyin’gha toxtaydu. Emma bu ish qilghanséri asanliship
mangidu. Siz hazirghiche shunche uzun seperni bésip, shunche
köp qiyinchiliqlar üstidin ghalip kélip, dunyada eng tereqqiy
qilghan ellerning biride yerlik millet kishiliri bilen
riqabetliship, bügünkidek bir yuqiri derijilik kespiy orun’gha
érishelidingiz. Siz ashundaq qiyin ishni qilalidingiz.
Shunglashqa siz choqum öz bilimingizni xelqimizge
yetküzeleysiz. Bu ish siz burun qilip baqqan ishlardek qiyin
emes. Emma u bedel telep qilidu. Heqiqetenmu waqit jehette
xéli éghir bedellerni telep qilidu. Méning ayalim dawamliq
«Hazir kompyutér sizning 2-xotuningiz bolup qaldi» dep manga
naraziliq bildüridu. Emeliyette men üchün kompyutér méning
«1-xotunum» bolup qalidighan waqitlar az emes. Shunga sizde bu
jehette yéterlik derijidiki idiyiwi teyyarliq bar bolsun.
Oylinip béqing. Hemde emeliy ish bashlap béqing. Eger men
bilen hemkarlishishni xalisingiz, men unimu qizghin qarshi
alimen. Undaq ehwalda men bilen «bilim.humar@yahoo.com»
arqiliq alaqileshsingiz bolidu. Men sizning telipingizge
asasen özüm yétiship bolalmighan témini sizge ötküzüp bérimen.
Rehmet!
Paydilinish Matériyali:
[1]
Eight
Ways to Help the Shy Child
http://www.askdrsears.com/topics/parenting/child-rearing-and-development/8-ways-help-shy-child#
Bu maqalini inimiz
«Pidakar» tehrirlidi.
Bu
maqalini
héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq
torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq
shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq
Uyghurlargha mensup.