Erkin Sidiq

2016-yili 1-ayning 1-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.izdinix.com/thread-66140-1-1.html

http://bbs.bagdax.cn/thread-41504-1-1.html

http://bbs.misranim.com/thread-146222-1-1.html

http://bbs.bozqir.com.cn/forum.php?mod=viewthread&tid=8549

PDF Nusxisi: http://www.meripet.com/2016/20160101_education_in_islam.pdf

Hemminglarning yéngi yil bayrimigha mubarek bolsun! Barliq qérindashlargha salametlik we utuqlar tileymen. 

 

Men 2015-yili küzde chet ellerde sayahet qilish jeryanida Misirda oquwatqan we u yerde burun oqup baqqan bir qanche inilirimiz bilen körüshtüm. Ularning déyishiche hazir Misirda oquwatqan Uyghur oqughuchilarning sani 2000 – 3000 chiqidiken. Ulardin bashqa, hazir Se’udi Erebistan, Ereb Birleshme Xelipiliki, Malaysiya we Pakistan qatarliq bashqa Musulman elliride oquwatqan, hemde Uyghur diyaridiki diniy institutta oquwatqan oqughuchilar bolup aliy mekteplerde Islam dini bilen munasiwetlik kesiplerde oquwatqan Uyghur oqughuchilarning sanimu, we Uyghur diyarida imam, mollam qatarliq diniy ölimaliq rolida xizmet qiliwatqan kishilirimizmu az emes. Shundaqla dinni özlükidin öginiwatqan qérindashlarning sanimu xéli köp. Ularning hemmisi millet üchün bir qimmetlik bayliq bolup, biz hemmimiz ularning hazir we kelgüside öz rollirini ünümlük we toluq jari qildurushini ümid qilimiz.

 

Yuqiriqidek qérindashlardin bashqa, özini bir «Musulman» hésablaydighan kishilerning hemmisi choqum özlirining ashu Musulmanliq burchini qandaqraq orunlap kétiwatqanliqini bilip baqqusi kélidu.

 

Men Yasir Qazi bilen Oyghanning léksiye-doklatlirini anglash jeryanida, hazir Musulmanlar dunyasidiki diniy ziyaliylarning bilim qurulmisi jehette yéngi éhtiyajlardin anche chiqalmaywatqanliqi, ularning hazirqi zaman’gha anche maslishalmaywatqanliqi, penniy ziyaliylar bilen adettiki Musulmanlar bolsa yéterlik sewiyidiki diniy bilimlerge ige emesliki, shuning bilen bir qisim yéngi mesililer tughuluwatqanliqi heqqidiki mezmunlarni anglidim. Hazir öginish we izdinish basquchida turuwatqan qérindashlirimiz üchün bu bir intayin muhim mesile bolghachqa, men ularning yolni toghra talliwélishigha yardem qilish, hemde bashqa barliq qérindashlarnimu bir qisim yéngi chüshenchiler bilen teminlesh meqsitide mezkur yazmini teyyarlashni qarar qildim.

 

Méning bu qétim tonushturidighinim Yasir Qazining bir qétimliq «Shimaliy Amérika Musulmanlar Qurultiyi» da sözligen nutuqi bolup, uning témisi «Islamdiki ma’arip üstide qayta oylinish: Musulman ziyaliylirining miraslirini qaytidin kökertish» iken. Bu doklatning uzunluqi 21 minut bolup, u 2014-yili 23-Öktebirde torlargha chiqiriliptu.

 

1-resim: Doktor Yasir Qazi «Shimaliy Amérika Musulmanlar Qurultiyi» da nutuq sözlewatqandiki bir körünüsh. Méning perizimche bu qurultay 2014-yili ötküzülgen.

 

Töwendikisi Yasir Qazi doklatining asasiy mezmunliri. Maqalidiki kichik témilarni men özüm qoydum. Eger maqalige özümning köz-qarashlirini kirgüzmekchi bolsam, uni bir «Ilawe» sheklide qisturup qoyimen.

 

 

1. Qur’andiki «Oqughin (Iqra)» Dégen Ayetler

 

Hemmimizning xewiride bolghinidek, Qur’anning nazil qilinishi mundaq 5 ayettin bashlan’ghan: «Yaratqan perperdigaringning ismi bilen oqughin. U insanni lexte qandin yaratti. Oqughin, perwerdigaring eng keremliktur. U qelem bilen (xet yézishni) ögetti. Insan’gha bilmigen nersilerni bildürdi (96:1 – 96:5).»

 

Ereb tilida «Iqrar» dégen sözning ikki menisi bar. Birinchi menisi bolsa bir kitabtin oqush. Ikkinchi menisi bolsa yadliwalghan nersini déyish. Perishte Jibri’il eleyhissalam Hira gharigha kélip, peyghember eleyhissalamgha «iqrar» dégende, peyghember eleyhissalam u sözning peqet 1-menisinila bilidiken. Shuning bilen u «Men xet uqmaymen, shunga qandaq oquymen?» dep sorighanda, Jibri’il eleyhissalam «Men sizni kitabtin oqung, démidim, siz Allahtin chüshken ayetni biwasite oquysiz. Siz Allah nazil qilghan ayetlerni biwasite oqup bergüchi bolisiz. Siz Allahning bilimlirini kishilerge yetküzüp bergüchi bolisiz», dégen.

 

Yuqiridiki 5 ayette «iqrar» dégen söz ikki qétim ishlitilgen. U birinchi qétim ishlitilgende yuqiriqidek menilerni bildürgen. Ikkinchi qétim ishlitilgende bolsa «Kitab oqughin, chünki Allah eng keremliktur», dégen yerde ishlitilgen. Birinchi qétim «Allahtin biwasite chüshken bilimlerni awaz chiqirip oqughin», dégen bolsa, ikkinchi qétim «Allahtin chüshken bilimlerni wasitilik oqughin», dégen.

 

Néme üchün «Allah eng keremlik» déyilidu? Chünki u insanlargha qelem ishlitishni ögetken. Insanlargha burun bilmigen bilimlerning hemmisini ögetken. Muhemmed eleyhissalamning déyishiche, insanlarning ichide tunji qétim qelem bilen xet yazghan kishi Idris eleyhissalam iken. Eger qelem bilen xet yézishni Idris eleyhissalamgha Allah ögetmigen bolsa, insanlar aghzidin chiqqan awazni qelem bilen yézishni bilmigen bolatti. Qur’anda déyilishiche, Allah Nuh peyghemberge kéme yasashni ögetken. Eger Allah Nuh eleyhissalamgha ögetmigen bolsa, biz kémini qandaq yasashni bilmigen bolattuq. Allah Ibrahim eleyhissalamgha tömürning sheklini qandaq özgertishni ögetken. Eger Allah shundaq qilmighan bolsa, biz undaq bilimni bilmigen bolattuq. Emeliyette Allah Adem eleyhissalamgha qandaq gep qilishni ögetken. Eger Allah undaq qilmighan bolsa, biz xuddi haywanlardek ghingship yürüp bir-birimiz bilen alaqe qilishqan bolattuq.

 

Démek, bizning bilimlirimiz peqet Allahtinla kelgen. Emma, bilimning ikki xili bar. Birinchi xildiki bilimler nazil qilin’ghan, yaki muqeddes (sacred) bilimler, sheri’ettiki bilimler, exlaqiy bilimler, Qur’an we sünnettiki bilimlerdur.

 

Ikkinchi xildiki bilimler dunyawi bilimler, we din’gha tewe emes bilimlerdur. Bu ikki xil bilimlerning her ikkisi peqet Allahtinla kelgen. Emma biri biwasite, yene biri bolsa wasitilik kelgen. Ikkinchi xildiki bilimler bizning chüshiniwélishimizgha, xataliqlirimizdin öginiwélishimizgha baghliq. Shunglashqa ilim-pen dawamliq özgirip turidu.

 

Eng deslipide Musulmanlar bilimning mushundaq ikki xili barliqini chüshen’gen. Musulman ümmetliri bu ikki xil bilimlerge bir-biridin ayrip turup mu’amile qilmighan. Bizning xewirimizde bolghinidek, ottura esirde katolik chérkawliri «U bilimler peqet aqsöngeklergila tewe, puqralar ilim-pen ögenmisimu bolidu, puqralar fizika ögenmisimu bolidu, puqralar astronomiye ögenmisimu bolidu», dep qarighan. Emma bizning ümmetlirimizde undaq cheklimiler hergizmu mewjut bolmighan. Chünki, biz u chaghda ashu bilimlerning hemmisining peqet Allahtinla kelgenlikini, meyli u Qur’andiki bilimler bolsun, yaki u mushu dunya heqqidiki bilimler bolsun, ularning hemmisining peqet Allahtinla kelgenlikini chüshen’gen iduq. Shuning üchün bizning medeniyitimiz meyli Islam dini jehettin bolsun, yaki ilim-pen jehettin bolsun, her ikki jehette güllen’gen idi. U chaghda biz bu ikki xil bilimler otturisida héch qandaq ziddiyet yoqluqini chüshinip yetken iduq.

 

Emma, eger biz aldinqi 100 – 150 yilgha, yaki aldinqi 400 – 500 yilgha qarap baqidighan bolsaq, ashu zamanlarda Musulmanlar izchil türde chékinip mangghanliqini bayqaymiz. Bu heqte qilsaq gep bek köp. Emma uninggha bügün waqit yoq. Shunglashqa men bu yerde peqet birla sélishturma (dichotomy) üstide toxtilimen.

 

Bizning diniy bilim ehlilirimiz bar. Mesilen, ölima, imam, we mollam qatarliqlar. Bizning penniy bilim ehlilirimizmu bar. Mesilen, inzhénérliq, méditsina, matématika, binakarliq, we milletshunasliq bilen shughullinidighanlar. Klassik Islamda birinchidin din bilen pendin ibaret ikki qutupqa bölünüsh yüz bérip baqmighan. Ikkinchidin yuqiridiki 2 xil bilim ehliliri otturisida sürkilish mewjut bolup baqmighan. Men bilimning yuqiriqidek ikki sahesining her ikkiside oqup baqtim. Méning ximiye inzhénérliqi kespide bir unwanim bar. Méning Medinide érishken unwanlirim bar. Hemde méning Amérikidiki Yali Uniwérsitétida érishken unwanimmu bar. Men her ikki sahede oqup baqqan bolghachqa, ularning birsige yan basmaymen. Méning fizika, insanshunasliq, ximiye we inzhénérliq kesipliride qoshumche unwanlirimmu bar. Shunglashqa men bilimning héliqi 2 sahesining her ikkisini chüshinimen.

 

Shunglashqa men bu yerde ochuq-ashkara we semimiylik bilen gep qilidighan bolsam, hazir bilimning ikki sahesidiki kishilerning her ikkiside nahayiti éghir mesile mewjut. Ölimalar we dunyawi penler bilen shughullinidighanlarning her ikkiside éghir mesililer mewjut. Men töwende bir qisim mesililerni körsitip ötimen. Meqsitim hemmimiz birliship ularni hel qilish charilirini tépip chiqish.

 

 

2. Diniy Ölimalarning Penniy Bilimlerni Ögenmeslik Mesilisi

 

Men bizning ölimalirimiz, imamlirimiz we diniy ziyaliylirimizgha yüksek derijide hörmet qilimen. Men özümmu shularning ichidiki bir eza. Eger gepni shulardin bashlisaq, ulardiki eng chong mesile, ularning mushu dunyaning ilim-penliri heqqidiki bilidighinining intayin az bolushidin ibaret. Ularning bi’ologiye, ximiye, fizika, matématika, hazirqi zaman dunyasi, we siyaset qatarliq sahelerde héch qandaq bilimi yoq. Shunglashqa ular bezide intayin döt (ludicrous) petiwalar we diniy késimlerni chiqiridu. Ular bezide intayin qalaq ishlarni qilip, bizning ichimizni siqiwétidu, ichimizni échishturuwétidu, we bizni ularni tenqid qilishqa mejburi qilidu. Ular bezide ottura mektep we aliy mektep oqughuchilirimu bilidighan ishlar heqqide intayin ghelite petiwalarni chiqirip, tebi’iy-pen saheside oqughan kishiler üchün nahayiti chüshinishlik bolghan intayin köp ishlargha qarshi chiqidu. Hemde bashqilarni nahayiti asanla tenqid qilidu. Tenqid qilish heqiqetenmu asan. Emma biz bashqilargha til tegküzüshtin burun özimizdin mundaq bir so’alni sorap baqayli: Néme üchün bizning diniy ziyaliylirimiz hazirqi zaman ilim-penliridin ashundaq derijide xewersiz?

 

Eger biz klassik ziyaliylirimizgha qarap baqidighan bolsaq, bizning ottura esirdiki Islam dersliklirimizge qarap baqidighan bolsaq, bir adem matématikini ögenmey turup alim bolalmighanliqini, astronomiye, bi’ologiye we méditsinani ögenmey turup alim bolalmighanliqini bayqaymiz. Uning bir misali Ibn Teymiyedur. Ular bir doktor unwani bar kishige munasip sewiyidiki bilimlerge ige bolghan emes, emma ular köpligen sahelerning asasiy bilimlirini igiligen. Andin petiwa chiqarghudek salahiyetke érishken. Ular bir sahede mutexessis derijisigiche oqumighan, emma üstidin petiwa chiqarmaqchi bolghan nersige a’it asasiy bilimlerni igilep, andin shu nerse üstidin petiwa chiqarghan.

 

Ilawe: Men 2014-yili 2-ayda torlargha «Imamlar Musulmanlarning Marsta yashishini chekleydighan petiwa chiqardi» dégen témida bir yazma yollidim (http://bbs.bagdax.cn/thread-23213-1-1.html). Uningda Gollandiyediki bir shirket kelgüside bir qisim ademlerni Marsqa chiqirip yashitip baqmaqchi ikenlikini, shuninggha qarita Ereb Birleshme Xelipilikidiki bir guruppa imamlar Musulmanlar Marsqa bérip yashisa bolmaydighanliqi heqqide bir petiwa chiqarghanliqini xewer qilip yazdim. Gollandiyediki u shirketning hazirqi pilani tunji qétimliq ademlerni 2026-yili Marsqa chiqirish iken. U ish choqum bolamdu-yoq, hazirche bir nerse dégili bolmaydu. Eger resmiy boldi, dégendimu, méning perizimche eng deslipide Marsqa ondek ademni chiqirishi mumkin. Ularning ichige birer Musulman kirelemdu-yoq, umu téxi éniq emes. Méningche «Marsqa adem chiqirilidu» dégen xewer chiqip bolghuche bir guruppa imamlarning yuqiriqidek petiwa chiqirishi Musulmanlarning yüzini tökidighan bir külkilik ish bolup, bu ish Yasir Qazi yuqirida tilgha alghan ehwalgha bir misal bolalaydu. Yene bir misal: Bizning bir tughqinimiz intayin dindar bolup, ikki oghlini mollamlargha oqughuchiliqqa bériwétip, peqet dindila oqutti. Özi we ayali hej qilip kélip, hajim boldi. Men u tughqinimizgha özüm ottura mektepte oquwatqan waqtimdin bashlap taki yéqinqi yillarghiche «yer sharining shekli yumilaq» dep, uni qet’iyla qayil qilalmidim. U tughqinimiz ötken yili alemdin ötti (yatqan yéri jennette bolghay).

 

Eger biz hazirqi zaman Islam institutlirining hemmisining dersliklirige qarap baqidighan bolsaq, omumlashturup éytqanda, ularning hemmisi gunahkar ikenlikini bayqaymiz. Medine, Ez’her we bashqa jaylardiki Islamiy institutlarning mutleq köp qismi peqet diniy derslernila ötidu. Penniy bilimlerni bolsa qet’iyla ötmeydu. Biz ötidighan derslerde éghir mesililer bar.

 

Ilawe: Men 2014-yili «Din we zamaniwiliq» [2] dégen témida bir parche maqale yazghan (http://bbs.bagdax.cn/thread-23724-1-1.html) bolup, men téxi oqup baqmighan qérindashlargha ashu maqalini bir qétim oqup béqishni tewsiye qilimen. Sewebi, u maqalide mezkur maqalidiki mezmunlar bilen munasiwetlik xéli köp mezmunlar bar. Bolupmu men dunyaning her qaysi jayliridiki Islam uniwérsitétlirida oquwatqan ukilargha mushu 2 parche maqalidiki mezmunlarni obdan özleshtürüwélip, özlirining kelgüside heqqide qattiq oylinip béqishni tewsiye qilimen. Eger siz kelgüside bir diniy yétekchi bolmaqchi bolidikensiz, u ishni ünümlük qilish üchün, choqum Yasir Qazi we «Oyghan» lar mangghan yol bilen oxshash yollarni mangghiningiz yaxshi. Yeni, sherqtimu oqup, gherbtimu oqushingiz, dindimu oqup, pendimu oqushingiz kérek. Bizde hazir Islam uniwérsitétlirida oquwatqan ukilardin nechche ming kishi bar iken. Ularning ichidin 5 – 10 neper «Yasir Qazi» we «Oyghan» lar yétiship chiqsa, ular Uyghurlarning nahayiti qimmetlik bayliqigha aylinidu. Töwendikisi men «Din we zamaniwiliq» dégen maqalidin alghan bir abzas mezmun (Neqil):

 

 

So’al: Sizning oqush tarixingiz nahayitimu bashqiche. Shunga siz ashundaq oqup toplighan bilimlerni hazirqi zaman Musulmanlirigha yetküzüshni özingizning mejburiyiti dep qaramsiz?

 

Jawab: Shundaq. Men uni yalghuz méning üstümgila yüklen’gen mejburiyet dep qaraymen. Buning sewebi gherbning ilim-penlirini ögen’gen ölimalar asasen yoq. Gherbte Islam tetqiqati boyiche doktorluqta oquwatqan oqughuchilar Musulmanlarning en’eniwi bilimliridin asasen xewersiz. Gherbtiki Islam tetqiqati bilen shughulliniwatqan proféssorlarning mutleq köp qismi Musulmanlarning en’enisige anche sadiq emes. Men bir adem Musulmanlarning en’enisige nahayiti sadiq bolup turup, yene Islam tetqiqati bilenmu shughullinip mangalaydu, dep oylaymen. Buning eksiche, sheyx we ölimalarning mutleq köp qismi hazirqi zaman ilim-penlirini öginip baqmighan. Shunglashqa ular hazirqi zamandiki Musulmanlar arisida mewjut bolup turuwatqan bir qisim mesililer bilen hepilishelmeydu. Mesilen, téxi aldinqi hepte bir 20 nechche yashlardiki yash oqughuchi manga nahayiti uzun xettin birni yézip, özining Islam heqqidiki gumanlirini bayan qiliptu. Bu Islam té’ologiyisige bérip taqilidighan mesile. Méning Islam té’ologiyisi kespi boyiche bir magistirliq unwanim bar. Sherqtiki aliy mekteplerde oqughan té’ologiye ilmi bu yash bala sorighan so’allargha jawab bérelmeydu. Mesilen, Medine, Ez’her qatarliq Musulman döletliridiki dangliq aliy mekteplerning insanperwerlik we dinsizliq dégen’ge oxshash témilar üstide ders bérishke salahiyiti toshmaydu. Shunga ularning dersliride sözlinidighini buningdin 500 yil burun, yaki buningdin 1000 yil burun yüz bergen, Islamda talash-tartish qilin’ghan mesililer. Mawu guruppa mundaq dégen, awu guruppa undaq dégen, dégendek mezmunlar. Men bu mezmunlarni pütünley qimmiti yoq bir nersige chiqarmaqchi emesmen. Ularningmu özlirige chushluq orni, özlirige chushluq qimmiti bar. Méning démekchi bolghinim, Amérikida, En’gliyede, Kanadada, yaki Awstraliyede tughulup ösken yuqiriqidek bir bala buningdin 1000 yil burun mewjut bolup baqqan oxshimighan guruppilargha azraqmu qiziqmaydu. Uning köngül bölidighini, «Manga hazir bi’ologiye derside Darwinizmliqni ötüwatidu. Bi’ologiye dersi bizni burunqi hayatliqlarning sheklidin tereqqiy qilip bügünkidek haletke kelgen, deydu. Buni qandaq chüshinish kérek?» dégen’ge oxshash mesililer. Tedrijiy tereqqiyat ilmi bashqa hemme penlerge oxshash bir nahayiti mukemmel pen. Emma, Qur’anda «Adem bilen Hewwa jennettin chüshken» déyilidu. Shunga héliqi yash bala özining bu ikki gepning qaysisigha ishinishini bilelmigenlikini éytiptu. Hazirqi zaman ilim-penlirini öginip baqmighan bir diniy zat üchün bundaq so’allargha jawab bérish bir asan ish emes. Shexsen men özüm Darwinizm hazirghiche élip bérilghan tetqiqatlardinmu jiq köp bolghan tetqiqatlarni élip bérishni telep qilidu, dep oylaymen. (Neqil tügidi)

 

 

3. Eng Eqilliq Kishilirimizni Dinda Oqutmasliq Mesilisi

 

Bizdiki yene bir mesile, biz medeniyitimizning bir qismi süpitide özimizning ichidiki eng eqilliq kishilerni Islam ziyaliyliqida oqushqa mangdurmaymiz. Hazirqi emeliyet shuki, bizdiki eng yaxshi we eng eqilliq kishiler Islamda oqushni xalimaydu. Ular inzhénérliq we dorigerlikke oxshash kesiplerde oqush yolini tallaydu. Eger ata-anisi bir az yéngiliqqa mayil kishiler bolsa, balilirining insanshunasliqqa oxshash kesiplerde oqushigha yol qoyushi mumkin. Emma Musulman elliridin kélip Amérikigha yerleshken otturahal we yuqiri turmush sewiyisidiki Musulman ata-anilar öz balilirining ottura sherqtiki birer Islam uniwérsitétlirida oqushigha qet’iyla yol qoymaydu.

 

Burunqi bir waqitlarda Musulmanlar ichidiki eng eqilliq kishiler Islam ziyaliyliqida oqughan. Islam ziyaliyliqi dégen néme? U bir adwokatliq. «Feqih» dégen emeliyette bir adwokattin ibaret. Islam qanunlirini qandaq ijra qilish kéreklikini belgilep béridighan adwokattin ibaret. Siz fiqh ögensingiz, bir adwokat bolisiz. Bir proféssor bolisiz. Yaki bir sheyx bolisiz. «Sheyx» dégen néme? U bir proféssordin ibaret. Siz «adwokat», «proféssor» dégen geplerni anglisingiz, könglingizde u kishilerge derhalla bir xil hörmet tuyghusi peyda bolidu. Emma «alim» we «imam» dégen geplerni anglisingiz könglingizde ularni anche közge ilmasliq tuyghusi peyda bolidu. U kishilerning bizning könglimizdiki qimmiti bir demdila chüshüp kétidu.

 

Mushundaq ehwal körülgili hazir 150 yildek waqit boldi. Uningdin burun biz özimizdiki eng yaxshi kishilerni Islam oqushqa mangdurghan iduq. Hazir Musulman yashlar arisidiki 90 nomurdin yuqiri élip oqughanlar doxtur bolidighan kesiplerde oquydu. Seksen nomurdin yuqiri élip oquydighanlar inzhénérliqta oquydu. Yetmishtin yuqiri élip oquydighanlar boghaltirliq yaki shuninggha oxshash kesipte oquydu. Peqet normal oqushta meghlup bolghanlar, yaki 70 tin töwen nomur élip oqughanlar Islam mekteplirige bérip oquydu. Men mushundaq ehwaldiki döletlerdin xéli köplirini bilimen. Islam mektepliride oqughan ashundaq kishiler oqush püttürüp, petiwa chiqarghili tursa, we hazirqi zaman ishliri heqqide sözligili tursa, u halda inzhénérliq, siyaset, we bashqa aliy derijilik oqushta oqughan kishiler héliqi petiwachilargha nisbeten «Ah xuda, bu nedin kelgen kishilerdur?» dep, beshini qashlimay qalamdu? Bu bir héch qandaq heyran qalidighan ish emesqu? U ademler bashqa yerdin kelgen emes. Ular özimizning ichidin chiqqan. Siz Islam mekteplirige kirip oqumighachqa, ular kirip oqughan.

 

Méning Islamda oqushumghimu ata-anam sewebchi bolghan emes. Ularmu mendin dawamliq inzhénérliq yaki dorigerlik kespide oqushni telep qilghan. Shunglashqa men deslipide ximiye inzhénérliqi kespide bir baklawur unwani alghan. Andin dadamgha «Men sizning telipingizni orunlap boldum. Men emdi bir chong adem boldum. Shunga emdi özüm xalighan ishni qilsam boluwéridu», dédim, hemde Medinege bérip, dinda oqudum. Méning bu yerde démekchi bolghinim, eger biz eng eqilliq kishilerni Islam mekteplirige ewetip oqutmisaq, uning netijisi qandaq bolmaqchi?

 

 

4. Islam Ziyaliyliqigha Bérilgen Ijtima’iy Salahiyetning Töwenliki

 

Siz özingiz bilen bir yerde yashaydighan yerlik imamgha qandaq qaraysiz? Siz meschitte uninggha hörmet qilisiz, uchrashqanda uning bilen qol éliship körüshisiz, buningda gep yoq. Emma u meschit siz üchün «Méning balam kelgüside ashu yerde ishlep qalsimu boluptiken» dep oylaydighan bir ésil institut emes. Siz yerlik imamlargha el qatarida mu’amile qilip, normal hörmetni bildürisiz. Emma sizning balingizning kelgüside ashu imamlardek bolushini xalimaysiz. Bizning medeniyet jehettiki ré’alliqimiz shuki, biz Islam ziyaliyliqigha hörmet qilmaymiz. Uning sewebi, hazirqi Islam ziyaliyliri biz ümid qilghan derijide terbiye körgen emes, ular hazirqi dunya bilimliridin biz ümid qilghandek derijide xewerdar emes. Shuning bilen bizde bir selbiy halqisiman aylinish jeryani shekillendi. Yeni, diniy ziyaliylarning sewiyisi dawamliq töwen turghanliqtin, ularning orni yaki salahiyitimu dawamliq töwen turidu, shuning bilen siz öz baliliringizning Islam ziyaliyliqi kespi bilen shughullinishini xalimaysiz. Bu halqisiman jeryan buzuwétilishi kérek. Allahqa shükri, hazir shimaliy Amérikida mushu jehettiki yaxshilinishlar körülüshke bashlidi. Bir qisim eqilliq yashlar Islam ziyaliyliqi sahesige kirishke bashlidi.

 

 

5. Penchilerning Diniy Bilimlirining Az Bolushi

 

Emdi dunyawi bilim saheliridiki kishilirimizge qarap baqidighan bolsaq, ularning ichidiki eng yuqiri unwan’gha ige kishilermu eng asasiy diniy bilimlerdinmu xewersiz ikenlikini bayqaymiz. Bezi kishiler 20 – 25 yil oqup, andin bir doktorluq unwanigha ige bolidu. Shunchiwala köp kitablarni oqup tügitip, andin bir doxtur, bina layihiligüchi, yaki inzhénér bolidu. Emma ular taharet élishning toghra usulinimu bilmeydu. Taharetning qandaq waqitta buzulidighanliqinimu bilmeydu.

 

Men Amérikidiki aliy mektepte oquwatqanda, derslik kitablirimning hemmisini kariwitimning bir teripige döwilep qoyattim. Oqush püttüridighanda qarisam, men nechche döwe kespiy derslik kitablirini oqup tügitip boluptimen. Hemme derslerde «A» élip (yeni elachi bolup) oquptimen. Emma Qur’an’gha kelgende men bir «jahil» ikenmen. Qur’an heqqide héch némini bilmeydikenmen. Shuning bilen özümdin qattiq nomus qildim. Könglümde «Men hazirghiche shunchiwala köp nersilerni öginip boluptimen, emma özümning dini heqqide héch némini bilmeydikenmen. Bundaq qilishim toghra emes», dep oylidim. Ashundaq idiye méning shu waqitta diniy oqushni bashlishimgha türtke boldi.

 

Méning démekchi bolghinim, siz dinda oqup bir alim bolmighan teqdirdimu, bir «jahil» bolup turup qalmang. Din heqqide azraq öginip qoyung. Teret élishni, namaz oqushni, we zakat bérishni öginip qoyung. Hej heqqidiki asasiy bilimlerni öginiwéling. Eqide heqqidiki asasiy bilimlerdin xewerdar bolup qoyung.

 

Burunqi waqitlarda medriside oqughan oqughuchilar deslipide Islam dinining asasiy bilimlirini öginip, andin penniy bilimlerni öginip, doxtur, inzhénér qatarliq her xil penniy kesiplerge kirgen. Undaq sistéma alliqachan emeldin qaldi. Shuning bilen hazir kishiler ilim-pende nahayiti yuqiri unwan’ghiche oqughanlar bolup yétishiwatqan bolsimu, din’gha kelgende bir «jahil» bolush halitide turup qéliwatidu.

 

 

6. Islam Ilmini Közge Ilmasliq Mesilisi

 

Biz hazir diniy ölimalarning ziyaliyliq salahiyitige hörmet qilmasliq, ziyaliyliq nuqtisidin ularni közge ilmasliq bilen bille, Islam ilmigimu bir töwen derijilik nerse süpitide mu’amile qilidighan bolup qalduq. Islam ilmi dégen özi öginiwalsimu bolidighan nerse, dep qaraydighan bolup qalduq. Biz Islam ziyaliyliqigha bolghan hörmitimizni yoqitip qoyghanliqimiz üchün, gerche özimiz Islam ilmi heqqide héch némini öginip baqmighan bolsaqmu, özimizni Islam ilmi bilen shughullinishqa eng layaqetlik kishi, dep hésablaydighan bolup qalduq. Hedistin azraq oqup qoyup, we Qur’anning terjimisini azraq oqup qoyupla Islam eqidisi we Islamiy exlaqqa a’it mesililerde biz özimiz höküm chiqarmaqchi bolimiz. Bu shimaliy Amérika ma’aripidiki eng xeterlik ishlarning biri. Biz «Islam bilimliri bek addiy bilimler, ularni peqet özimiz kitab oqush arqiliq, yaki intérnétta izdinish arqiliqla öginiwélip, diniy ziyaliy bolalaymiz», dep oylaymiz.

 

Men Amérikining Hyuston shehiridiki bir aliy mektepte ximiye inzhénérliqi kespide eng elachi oqughuchi bolup oqup, baklawurluq unwani aldim. Andin Medinege bérip, hedis kespide baklawurluq unwani aldim. Men Allah aldida qesem qilimenki, inzhénérliq unwani élish bilen sélishturghanda, men hediste baklawurluq unwani élish üchün kem dégende 5 hesse qattiq tiriship oqudum. Jem’iy 4 yil her mewsumi 25 tin ders tallap oqudum. Shundaq qilip turupmu, bezi penlerde igiligen bilimimiz intayin téyiz bolup qaldi. Shunglashqa men Islam ziyaliyliqi salahiyitige érishishning qandaq ish ikenlikini özümning sergüzeshtliri bilen obdan bilimen. Islam ziyaliyliqi salahiyitini qolgha keltürüsh, inzhénérliq, binakarliq, we dorigerlik qatarliq penniy sahelerning kesip ehli bolushtin tesrek orunda tursa turidiki, hergizmu uningdin asanraq orunda turmaydu. Siz bir qanche parche kitabni oqup qoyupla bir bina layihiligüchi bolalmaysiz. Bir qanche kitabni oqup qoyupla bir ménge opératsiye doxturi bolalmaysiz. Intérnétta azraq izdinip qoyupla bir kesipning ehli bolalmaysiz. Bir qanche kitabni oqup qoyupla Islam we Islam ziyaliyliqi üstide gep qilish téximu xeterlik. Qisqisi, bezi kishiler bir qisim penniy bilimlerni igilepla özlirini Islam ziyaliyliqi heqqide gep qilishqa salahiyiti toshidighan kishiler hésablaydu. Mana bu bizde saqliniwatqan yene bir mesile.

 

Eger siz bir inzhénér bolsingiz, siz hergizmu dorigerlik heqqide gep qilmaysiz. Eger siz Islam ilmini öginip baqmighan bolsingiz, Islamgha a’it ishlarda özingiz höküm chiqarmay, Islam ilmide terbiye körgen kishilerning qéshigha bérip, meslihetni shulardin éling.

 

Bizning ümidimiz her bir inzhénér, her bir doxtur we her bir adwokat bir normal Musulmanliq hayatini kechürüshke zörür bolghan Islam bilimlirini öginiwélish. Shuning bilen bille her bir alim, her bir feqih, we her bir ölima mushu dunya heqqide yéterlik derijidiki bilimlerni igilep, hazirqi zaman dunyasidiki ishlar heqqide külkilik petiwalarni chiqirip qoyushtin saqlinish. Hazir mushundaq bir ghayini emelge ashurush yolida tirishchanliq körsitiwatqan nurghun institutlar bar. Menmu shularning birside, yeni «El-Meghrip Instituti» (Al-Maghrib Institute) da ishleymen. Mushu yerde olturghan bashqa bir qanche ziyaliylarmu manga oxshash ishlarni qiliwatidu. Biz hemmimiz saqliniwatqan mesililerning néme ikenlikini chüshinimiz. Allah buyrusa biz ashu mesililerni asta-asta hel qilip, ikki ziyaliylar topi arisidiki boshluqni toldurimiz. Shundaqtimu qet’iy tekitlep qoymisaq bolmaydighan bir ish shuki, ashundaq ghayini emelge ashurushta ikki ziyaliylar topining her ikkisi ortaq tirishchanliq körsetmise bolmaydu. Her bir terep özliri xata qiliwatqan ishlarni tépip chiqip, ikki terep öz-ara yardemliship, ashu mesililerni hel qilmisa bolmaydu.

 

Allah bizni dinimizni we penniy bilimlerni igileshke nésip qilsun. Peyghember eleyhissalam bizge Allahqa du’a qilghanda uningdin özimizning ilmini dawamliq östürüp bérishni telep qilishni tapilighan idi. Biz hemmimiz Allahtin özimizning ilmini östürüp bérishni tileyli.

 

Yasir Qazining doklati mushu yerde axirlashti.

 

 

7. Axirqi Söz

 

«Bizning shundaq bir zamanimiz bar bolghan. U chaghda bilim mesh’ilini eng aldida kötürüp mangghanlar Islam ziyaliyliri idi. Dunyadiki ziyaliyliqning nur chéchip turghan misalimu Islam ziyaliyliri idi. U chaghda mushu ümmetning ziyaliyliri penniy bilimler bilen diniy bilimlerni teng igiligen bolup, pütün dunyadiki lidérlar diniy bilim bilen penniy bilim sahesining her ikkiside Musulman ziyaliylarni ülge qilghan idi.»

 

Yuqiridikisi men bu qétim paydilan’ghan sin höjjiti bar tor bétige yézilghan bir qanche jümle sözning terjimisi.

 

Yuqiridiki mezmunlardin körüwalghinimizdek, Allahtin tunji qétim chüshken 5 ayetning ichide «oqughin» dégen söz ikki qétim ishlitilgen. Uning birinchisi Musulmanlardin diniy bilimlerni öginishni telep qilghan. Uning ikkinchisi bolsa Musulmanlardin penniy bilimlerni öginishni telep qilghan. Shundaq bolghachqa taki yéqin’ghiche, yeni 100 – 150 yil burunqi waqitlarghiche Musulmanlar bilimlerni «diniy bilim» bilen «penniy bilim» dep ikkige ayrimay, ikki bilimni teng igiligen. Islam dini ziyaliylirimu özlirini ashu ikki xil bilimde teng yétildürgen. Musulmanlarning téz sür’ette arqigha chékinishi buningdin 100 – 150 yillar burun bilimlerni «diniy bilim» bilen «penniy bilim» din ibaret ikki xilgha bölgenliki, hemde penniy bilimlerni mektep derslikliridin chiqiriwétip, ularni nahayiti éghir derijide chetke qaqqanliqidin yüz bergen.

 

Shundaq qilip men özümning bir mezgillik izdinishliri arqiliq, Islam dinining ilim-pen bilen bolghan munasiwiti, ibadetning heqiqiy we toluq mezmunliri, layaqetlik Musulman bolushning shertliri, we diniy ziyaliylar bilen penniy ziyaliylarning öz-ara munasiwiti we ularning ortaq mejburiyetliri heqqide xéli köp bilimlerge ige boldum. Men izchil türde dinimizning bir ulugh din, we bir adil din ikenlikige ishinip kelgen idim. Emma taki yéqinqi mezgillergiche men Islam dini ilim-pen’ge zadi qandaq qaraydighanliqini anche bilmeyttim. Bu qétim men ashu jehette özüm üchün xéli yéterlik bilim hasil qildim. Diniy témilarda izdinishni we yézishni bashlighan deslepki waqitta özüm kettürüp qoyghan bir qanche ishnimu tonup yettim. Shunglashqa men hazir xélila yéniklep qaldim. Men bashqa köpligen qérindashlarningmu men hazirghiche teyyarlighan yazmilardin xuddi özümdek menpe’etke érishken bolushini ümid qilimen.

 

 

Paydilinish Matériyalliri:

 

[1] Re-thinking Education in Islam: Reviving the Legacy of Muslim Scholars

https://www.youtube.com/watch?v=SE2ufcIhhlk

 

[2] Bilimxumar: Din we zamaniwiliq

http://bbs.bagdax.cn/thread-23724-1-1.html

 

 

«There was a time when Islamic Scholarship was a leading torch bearer of knowledge and a shining example to the world where the Scholars of this Ummah had mastered both the secular and religious sciences and the leaders of this world would look towards the Muslim Scholars for guidance in both religious and secular knowledge.»

  

Bu maqalini inimiz «Pidakar» tehrirlidi.

 

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti