Elyüksel

2016-yili 6-ayning 24-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.izdinix.com/forum.php?mod=viewthread&tid=68448

http://bbs.bagdax.cn/thread-57779-1-1.html

PDF Nusxisi: http://www.meripet.com/2016/20160624_exponential_org.pdf

Men yéqinda idarimizde orunlashturulghan «Qatsanliq Teshkilatlar» (Exponential Organizations) dégen témidiki bir séminar (léksiye) gha qatnashtim. Léksiye bergüchining ismi «Salim Isma’il» bolup, u tégi Hindistanliq Kanada grajdani iken. U hazir Amérikining shimaliy Kaliforniye rayonigha jaylashqan Kirimniy Jilghisidiki bir tonulghan meblegh salghuchi, nutuqchi, meslihetchi, karxanichi we istratégiye mutexessisi iken. Salim ependining 2014-yili neshr qildurghan bir In’glizche kitabi bar bolup, kitabning ismimu «Qatsanliq Teshkilatlar» iken. Héliqi léksiyidin kéyin, men amazon.com tor shirkitidin héliqi kitabtin bir dane sétiwélip, uni bir qur waraqdap chiqtim.

 

1-resim: Salim Isma’il ependining «Qatsanliq Teshkilatlar» dégen kitabining bir körünüshi.

 

Omumlashturup éytqanda, bir qisim shirketlerning tereqqiyat ehwali bilen waqitning munasiwitini matématikiliq formula bilen ipadilisek, mundaq 3 xil munasiwetke érishimiz: (1) Tüz-siziqliq munasiwet, (2) egri-siziqliq munasiwet, we (3) qatsanliq munasiwet. Bu munasiwetlerni bir resim sheklide 2-resimdikidek körsitish mumkin.

 

2-resim: Tereqqiyat bilen waqitning 3 xil munasiwiti. Tüz (yaki toghra) oq waqitni, tik oq bolsa tereqqiyatni körsitidu. Tüz oqtiki sanlargha 1900 ni qoshup, uni «yil» dep hésablisingizmu bolidu. Mesilen, resimdiki 50 ni 1950-yili, resimdiki 115 ni bolsa 2015-yili, dep perez qilsingizmu bolidu. Kök siziq tüz-siziqliq özgirishni, yéshil siziq egri-siziqliq özgirishni, we qizil siziq bolsa qatsanliq yaki onning derijisi boyiche özgirishni körsitidu.

 

Töwendiki jedwelde yuqiridiki 3 xil munasiwetning matématikiliq formula misallirini körsitip qoydum:

 

Salim ependining léksiyisi we kitabidiki «qatsanliq teshkilatlar» dégen söz emeliyette «qatsan boyiche tereqqiy qilidighan teshkilatlar», «onning derijisi boyiche tereqqiy qilidighan teshkilatlar», we «qatsan boyiche ösüp mangidighan karxanilar», dégen menini bildüridu.

 

Salim ependi léksiye dawamida özi ishlep baqqan we obdan bilidighan bir qisim «qatsanliq karxanilar» ni tonushturup ötti. Shundaqla téxnologiye jehettiki pütün dunyagha tesir körsitidighan yéngiliqlarnimu azraq tilgha élip ötti. Men anglighan héliqi yéngiliqlar méni bir az heyran qaldurdi. Shundaqla özimizning ehwali könglümni bir az yérim qildi. Méning mölcherimche, Uyghurlar karxanichiliqni buningdin 10 – 15 yillar ilgiri nöldin bashlap wujudqa keltürüshke bashlighan, hemde qurghan karxanilirini asasen tüz-siziq boyiche tereqqiy qilduruwatqan idi. Uyghurlar téxi «sana’et milliti» déyilishtin köp yiraq idi. Uyghurlar karxanichiliq yoligha emdi kirip, bir tüz-siziq boyiche méngishni bashlighanda, dunyadiki bir qisim shirketler hazir qatsanliq sheklide özgergili, we qatsanliq sheklide tereqqiy qilghili turuptu.

 

En’gliyelik dangliq yazghuchi Doglas Edems (Douglas Adams) mundaq deydu:

 

--(1) Siz tughulghanda dunyada mewjut bolup turghan nersilerning hemmisi normal we adettiki nersiler bolup, ular dunyaning tebi’iy heriket tertipige boy sunidighan nersiler bolup hésablinidu.

 

--(2) Siz 15 – 35 yashtiki waqitta keship qilin’ghan nersiler yéngi nersiler, kishini hayajan’gha salidighan nersiler we inqilabiy nersiler bolup, siz ashu nersilerni ishlepchiqiridighan shirketlerning birerside xizmet tapalishingiz mumkin.

 

--(3) Sizning yéshingiz 35 tin halqighan waqitta keship qilin’ghan nersiler tebi’iy tertiplerge boysunmaydighan nersiler bolup hésablinidu.

 

Deslepki basquchta turuwatqan yéngi téxnologiye shirketlirige meblegh salidighan, bash shtabi Amérikining Nyu york shehirige jaylashqan bir shirketning lidéri, dangliq erbab Deywid Roz (David Rose) mundaq deydu: «20-esirde muweppeqiyetlik bolushqa layihilen’gen her qandaq bir shirket 21-esirde choqum meghlup bolidu.»

 

Méning birer ishqa könglüm yérim bolghanda, yaki men birer ishta ongushsizliqqa yoluqqanda, chüshkünliship olturmaymen, we ümidsizlinip yashimaymen. Uning ornigha men shu waqitning özidila «Men buningdin kéyin élishqa tégishlik eng yaxshi qedem qaysi?» dep oylashni bashlaymen. Men Uyghur karxanichilardin we buningdin kéyin karxanichilar qoshunigha qoshulidighan yashlardinmu ashundaq qilishni ümid qilimen. Hemde qolidin kélidighan qérindashlargha yuqiridiki «Qatsanliq teshkilatlar» dégen kitabni Uyghurchigha terjime qilishni, hemde Uyghur karxanichilargha ashu kitabni bir qétim oqup béqishni tewsiye qilimen.

 

«Qatsanliq teshkilatlar» ning alahidiliki tüz-siziq boyiche ösidighan shirketlerge qarighanda 10 hesse yaxshiraq bolush, shirketni mangdurush chiqimi 10 hesse töwenrek bolush, we ösüsh sür’iti 10 hesse tézrek bolush. Töwende men «Qatsanliq teshkilatlar» gha bir qanche misal keltürey:

 

--«Airbnb» dégen shirket 2008-yili Amérika Kaliforniye shtati San Fransisko shehiride qurulghan. Uning qilidighan ishi kishilerning bikar turidighan öylirini yötkilip sayahet qilghuchilargha waqitliq ijarige bérip turush mulazimitini qilish. Bu shirketning özining héch qandaq ijarige béridighan öyliri yaki binaliri yoq. Eger sizning 4 yataqliq öyingiz bar bolup, uning ichidiki 2 yataq öy adette bikar tursa, siz «Airbnb» arqiliq héliqi 2 yataq öyingizni siz turuwatqan yerge sayahet qilip kelgen kishilerge waqitliq ijarige bérisiz. Mesilen, ikki künlük yaki bir heptilik dégendek. Öyingizge kélip turghan sayahetchiler pulni tor arqiliq shirketke aldin tapshuridu. Shirket andin u pulning özige tégishlik qismini élip qélip, sizge tewe qismini sizge ayda bir-ikki qétim tarqitip béridu. Eger siz bir yerge sayahetke barmaqchi bolsingiz, «Airbnb» ning tor béti arqiliq turidighan öylerni aldin ushqushup, banka uchurliringizni ashu shirketning tor bétige kirgüzüp qoyisiz. Hemde her bir yerge barghanda aldin kéliship qoyghan öyge bérip turisiz. Yataq heqqini shirket sizning bankingizdin biwasite éliwalidu. Ashundaq yataqta turush heqqi normal méhmanxanilarning heqqidin köp erzan bolidu. Bu shirket uchqandek tereqqiy qildi. U hazir ijarige bermekchi bolghan öyler tizimlikide 1.5 (bir yérim) milyondin artuq yataq bar bolup, ular 191 dölettiki 34000 din artuq sheherge tarqalghan. Bu shirketning hazirqi bazar qimmiti 20 milyard dollar, dep mölcherlenmekte. Yeni, «Airbnb» qurulup 8 yil ötüpla uning bazar qimmiti 20 milyard dollargha yetken.

 

--«Ubér» (Uber) dégen shirketmu 2009-yili San Fransiskoda qurulghan. Uning qilidighan ishi öz mashinisini taksi qilip pul tapidighan kishiler bilen taksida olturmaqchi bolghan yoluchilarni bir-birige uchrashturup qoyush. Mexsus Ubér üchün yasalghan bir yanfon epi bar bolup, siz öyingizdin bir yerge barmaqchi bolsingiz, öyingizde olturupla yanfon epke bir uchur kirgüzisiz. Shu waqitta Ubérliq qilip, sizning öyingizge eng yéqin kélip qalghan bir Ubér shopuri sizni 5 – 10 minut ichide éliwalidighanliqi, hemde sizning bu sepiringizge qanche pul kétidighanliqi heqqide sizge jawab qayturidu. Siz uni qobul qilsingiz, u shopur öyingizge 5 – 10 minut ichidila kélidu. Siz özingizning banka uchurliringizni burun bir qétimla tor arqiliq Ubér shirkitige yollap bolghan bolup, siz her qétim Ubérda olturghanda, Ubér shirkiti kira heqqini bankingizdin biwasite éliwalidu. Hemde Ubér shopurlirigha her aydiki tapqan kirimige qarap pul tarqitidu. Siz hergizmu shopurgha pul tölimeysiz. Ubér heqqi taksiningkidin köp erzan, hemde intayin qulayliq bolghachqa, u intayin téz tereqqiy qilip, pütün dunyagha kéngiyiwatidu. Ubér shirkitiningmu özining taksi ornida ishlitidighan mashinisi yoq. Eger sizning bir pütün künlük xizmitingiz bar bolup, axshimi özingizning mashinisini heydep, Ubér shopurluqi qilmaqchi bolsingiz, Ubér shirkitige tizimlitip, shundaq qilalaysiz. Hazir mexsus yaki qoshumche Ubér shopurluqi qiliwatqan Uyghurlarmu xéli köp bolup, méning bilishimche Amérikida pütün kün Ubérliq qilidighanlar künige 200 dollar tapalaydiken. Ubér shirkitining 2015-yilidiki bazar qimmiti 62.5 milyard dollar, dep bahalandi. Salim ependining déyishiche, yene 10 yildin kéyin mashina heydesh yéshigha toshidighan Amérikiliq ösmürler üchün shopurluq kinishkisi élish hajetsiz iken. Yeni, u chaghda köpinche ademler mashina sétiwalmay, Ubérgha oxshash mulazimetlerdin paydilinidighan bolup kétidiken.

 

--Junggodiki «Alibaba» shirkitimu mushuninggha bir misal bolalaydu.

 

«Qatsanliq teshkilatlar» dégen kitabqa béghishlima yazghan kishi, Kirimniy Jilghisidiki ikki shirketning mes’uli Pitér Di’amandis (Peter H. Diamandis) ependi öz béghishlimisida mundaq deydu (Neqil):

 

Bügünki birdin-bir turaqliq san «özgirish» tin ibaret bolup, ashundaq özgirish barghanséri tézliship méngiwatidu. Sizning hazirqi riqabetchingiz hergizmu chet eldiki köp ellerge tarqalghan chong karxanilar bolmastin, belki Kirimniy Jilghisi yaki Hindistan Mumbay rayonining «Bandra» dégen yéride yashap, öz öyining garazhida eng yéngi intérnét qoralliridin paydilinip, özlirining eng yéngi keshpiyatlirini layihileydighan we ularni bulut printér (xet bésish mashinisi, cloud printer) de bésip chiqiridighan kishilerdin ibaret.

 

Emma hazirqi mesile mundaq:

 

--Bu keshpiyat küchlirini qandaq bashqurisiz?

--Hazir kishilerning yéngiliq yaritishi intayin téz, intayin maslishishchan we intayin zamaniwi. Siz ashundaq kishilerni öz ichige alghan karxanilarni qandaq wujudqa keltüreleysiz?

--Siz hazirqi üzlüksiz tézliship tereqqiy qiliwatqan yéngi dunyada bashqilar bilen qandaq riqabetlishisiz?

--Siz shirket kölimini qandaq orunlashturisiz?

Yuqiriqi so’allarning jawabi: Bir qatsanliq teshkilat berpa qilishtin ibaret.» (Neqil tügidi)

Men aldinqi bir parche yazmamda yoluchilarni asmanda toshuydighan bir xil shopursiz taksini tonushturdum. Ashu taksi yéngi téxnologiye saheside wujudqa kéliwatqan yéngiliqlarning bir misali bolup, ashundaq yéngiliqlarni tonushturushni men buningdin kéyinmu küchümning yétishiche dawamlashturimen.

 

Bar imkaniyitimiz da’irisi ichide buningdin kéyin mangidighan yollirimiz heqqide toghra tallashqa ige bolushta, özimizning nedin kelgenlikimizni, yeni hazirghiche qandaq tarixiy dewr we tarixiy jeryanlarni bésip ötkenlikimizni toghra we toluq chüshiniwélish tolimu muhim. Biz Uyghurlar bir Musulman xelq. Bizning ötmüshimiz Islam dini we uning tarixi bilen zich munasiwetlik. Shunglashqa aydinglashturuwélishqa tégishlik mesililer ichide Islam tarixi, Musulmanlar tarixi, din we ilim-pen, din we medeniyet, din we millet, din we zamaniwiliq, buyrulghan yardem we tirishchanliq, we ibadet we tirishchanliq qatarliq bir qatar mesililer bar bolup, ashu mesililer üstide aldinqi bir-ikki yilning mabeynide Uyghurche torlarda bir qisim maqaliler élan qilindi. Biz chüshiniwélishqa tégishlik yene bir muhim mesilimu bar. U bolsimu, Yawropa elliri bilen Asiya ellirining tüp perqi. Men kéler hepte bir «tonushum» ning mushu mesile üstide toxtalghan bir parche maqalisini torlargha yollaymen. Biz yuqiridiki mesililer üstide yéterlik miqdardiki chüshenchilerge ige bolghandin kéyin, andin tereqqiyatta özimizning néme üchün hazirqidek bir haletke kirip qalghanliqini bir qeder ilmiy we toghra yosunda chüshiniwalalaymiz. Yuqiriqi mesililerni aydinglashturuwélish hazir ottura we aliy mekteplerde oquwatqan Uyghur yashliri üchün tolimu muhim. Yeni, Uyghurlarning tereqqiyatta zamaniwiliqqa yétishiwélishida hazir ottura mektep we aliy mekteplerde oquwatqan yashlar we buningdin kéyin ösüp yétilidighan yash-ösmürler ichidiki özining rolini, özining ornini, özining mes’uliyitini we öz hayatining qimmitini toghra we toluq chüshinidighan yashlar intayin muhim rol oynaydu. Uyghurlar zamaniwiliqqa intayin töwen nuqtidin kirdi. Emma, méningche bir qanche ewlad Uyghur yashlirining qattiq tirishishi bilen bizning zamaniwiliqqa yétishiwélishimizdin ümid bar.

 

Men eng axirida manga «exponential» dégen In’glizche sözni Uyghurche «qatsanliq» dep élish teklipini bergen Tursun Ertuna qérindishimizgha rehmet éytimen.

 

 

Bu maqalini «Pidakar» qérindishimiz tehrirlidi.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti