Erkin Sidiq
2016-yili
11-ayning 11-küni
Kona yéziq nusxisi:
http://www.meripet.com/2016/20161111_backward_china.pdf
Men
aldinqi
bir parche yazmida, gherb medeniyiti bilen sherq medeniyiti
otturisidiki bir qisim perqlerni bayan qilip öttüm. Men
yéqinda ijtima’iy-pen boyiche doktorluq unwani bar,
medeniyetler otturisidiki perqlerni tetqiq qilidighan bir
Junggoluq ziyaliyning on-nechche minutluq bir nutuqini
anglidim. U öz léksiyeside dunya medeniyetlishish tarixi
üstide qisqiche toxtalghan bolup, u manga nahayiti qiziqarliq
tuyuldi. Men uningdin xéli köp menpe’et aldim. Men mezkur
yazmida ashu nutuqning mezmunini tonushturimen. Tordashlar bu
yazmini aldinqi yazmining dawami, dep chüshense bolidu.
Dunya
medeniyetliri
2 qisimgha bölünidu. Uning biri asasiy medeniyet, yene biri
bolsa qoshumche medeniyet. Gherb medeniyiti we Islam
medeniyiti nahayiti roshen halda asasiy medeniyetke kiridu.
Gherb medeniyiti xuddi bir tal nurdek insaniyetni yuqirigha
qarap yétekleydu. Uningdin bashqa qoshumche medeniyetlermu
bar. Mesilen, Junggo medeniyiti, Hindistan medeniyiti we Misir
medeniyiti qatarliqlar. Qoshumche medeniyetler bar bolsimu
bolidu, yoq bolsimu bolidu.
Gherb
medeniyitini
texminen 7 dewrge bölüsh mumkin. 1-dewr miladidin burun 4000
yilning aldidiki (hazirdin 6000 yil burunqi) ikki derya
éqimida, yeni hazirqi Iraqta wujudqa kelgen medeniyet. Iraq
insaniyet medeniyiti bashlan’ghan orun bolup, u Junggo
medeniyitiningmu bashlinish orni bolup hésablinidu. 2-dewr
qedimki Girétsiye medeniyiti. 3-dewr qedimki Rim medeniyiti
bolup, u tarixta nahayiti muhim orun’gha ige. Yeni ashu dewrde
medeniyette zor yüksilish bolghan, hemde qanunmu ijad
qilin’ghan. 4-dewr ottura esirdin ibaret. Yawropada ottura
esirde uniwérsitétlar berpa qilindi. 5-dewr Yawropaning
yéqinqi medeniyet dewri, 6-dewr En’gliye medeniyet dewri,
andin 7-dewr bolsa Amérika medeniyet dewri. Amérika medeniyiti
erkinlik bilen barawerlikni tereqqiy qildurup, ularni eng
yuqiri pellige apardi.
Qedimki
Rim
medeniyet dewri intayin muhim orun tutidighan bolup, qedimki
Rim impériyisi hökümranliq qilip baqmighan zéminlardiki
xelqlerning medeniyetliri tarixta asasen özlirini saqlap
qalalmighan.
Bérlinda
ikki
derya medeniyitining, yeni 6000 yildin burunqi tarixiy
buyumlar tizilghan bir muzéyxana bar bolup, imkaniyiti bar
kishiler shu yerge bérip körüp baqsa bolidu.
Kishiler
Junggo
medeniyitining tarixini texminen 5000 yil, dep hésablawatidu.
Emma bu bir qalaymiqan sözlesh bolup hésablinidu.
Medeniyetning mundaq éniqlimisi bar: U bir murekkep jem’iyet,
kishiler topliship yashaydighan jem’iyet bolup, qalaq kishiler
topi uning ichige kirmeydu. U jem’iyette adem derije tüzümi
yolgha qoyulghan bolidu, mesilen, padishah we pop, dégendek,
hemde herbiy bashqurush yolgha qoyulghan bolidu. Jem’iyet
memuriy emeldarlar arqiliq bashqurulghan bolidu. Puqralar baj
töleydu. Yene bir eng muhim nerse sheherlishish bolup,
buningdin 6000 yil ilgiri ikki derya rayonlirida sheherler
wujudqa kelgen. Junggoning sheherlishishi nahayiti asta
bolghan bolup, undaq bolushtiki asasiy seweb yéza-igilik
mehsulatliri bilen munasiwetlik. Yeni, yémeklikler sheherde
ishlep chiqirilmaydighan bolup, ularni sheher etrapidiki
yézilar ishlep chiqirishi kérek. Junggodiki sheher
ahalilirining 1960-yillardiki ayliq ashliq normisi 30 jing
idi. Yeni, her bir chong ademge her ayda eng köp bolsa 30 jing
ashliq bériletti. Buningdin 6000 yil burun ikki derya
rayonidiki sheher hökümiti üchün ishleydighan her bir ademning
ayliq ashliq normisi yuqiriqidin 5 hesse köp, yeni 150 jing
bolghan. Hökümetke emes, shexsiyler üchün ishleydighan her bir
ademning ayliq ashliq normisi yuqiridikining 10 hessige teng,
yeni 300 jing bolghan. Ashu dewrde sheher wujudqa
kelgenlikining sewebi ene shu. Medeniyetlishishte
sheherlishish intayin muhim orunda turidighan bolup, bu
yerdiki «sheherlishish» bir chong rayonda birla sheher qurush,
dégenni bildürmeydu. Belki bir rayonda köpligen sheherlerni
berpa qilish, dégenni bildüridu.
Tashqa
tamgha
oyup, ashundaq tashlarni kötürüp yürüp uchur almashturush ikki
derya dewridinmu 3000 – 4000 yillar burun otturigha chiqqan.
Xet yézishqa ishlitidighan herpler bolsa buningdin 5300 yillar
burun ashu ikki derya rayonida ijad qilin’ghan. Buningdin 3000
– 4000 yillar burun bolsa pinyin herpliri ijad qilin’ghan.
Pinyin herpliri shu chaghqiche bolghan insan tarixidiki eng
yuqiri derijilik, eng murekkep keshpiyat bolup hésablinidu.
Pinyin herpliri nahayiti mukemmel bolup, shu dewrdin bashlap
taki hazirghiche ularda anche köp özgirish bolmidi. Yigirme
nechche herp hazirghiche shu péti saqlinip kéliwatidu. Yéqinqi
bir waqitta kishiler bir xil «dunya yéziqi» layihisini
otturigha chiqarghan bolsimu, umu pinyin herpliridek mukemmel
bolmighanliqi üchün, u dunya yéziqi yolgha qoyulmay, kishiler
uningdin waz kechti. Junggoluqlarning yéziqi shekil yéziqi
bolup, u emeliyette sawatsizlar üchün ishlitilidighan yéziq.
Yeni u nahayiti qalaq yéziq. Junggoluqlarning qalaqliqi ene
shu shekil yéziqi peyda bolghan waqittinla bashlan’ghan.
Hazir
Junggo
tarixshunaslirining mölcherlishiche, Junggo medeniyet tarixi
buningdin texminen 3300 – 3400 yillar burun bashlan’ghan.
Éhtimal 3300 yilghimu barmasliqi mumkin. Yeni Junggoluqlar
nahayiti nadan bolup, ularning tereqqiyatimu intayin asta
bolghan. Xeqler tereqqiy qilip xéli bir yerge barghandimu,
Junggoluqlar bir xil qalaq halette mewjut bolup turghan.
Junggo medeniyiti tereqqiyatining nahayiti asta bolushidiki
bir seweb, Junggoluqlarning yéza-igilik mehsulat miqdarining
nahayiti töwen bolushidur. 1949-yilidin burun Junggoda peqet
poméshchiklar a’ilisidikilerning qorsiqila ashqa toyidighan
bolup, adettiki xelqler pütünley acharchiliqtila yashighan
idi. Kembeghellerning ballirining nurghunliri achliq sewebidin
ölgen, késel sewebidin ölgen, yaki bolmisa bashqilargha
bériwétilgen idi.
Pelsepe
jehettimu
gherblikler Junggoluqlardin köp téz tereqqiy qilghan. Mesilen,
miladidin burunqi 428 – 347-yilliri yashighan Eplaton
(Arstotilning oqughuchisi) 30 din artuq pelsepe kitablirini we
20 din artuq bashqa kitablarni yazghan. Junggoluqlar nahayiti
chong bilidighan, miladidin burunqi 551 – 479-yilliri
yashighan Kungzi bolsa aran bir dane kitab yazghan.
Shunglashqa yéngi idiyilerni otturigha chiqirish jehette
Junggoluqlarni gherblikler bilen hergizmu sélishturghili
bolmaydu. Junggoluqlar taki yéqinqi dewrge kelgüche her xil
qalaymiqan nersilerni istémal qilip, öz jénini saqlap keldi.
Gherbte bolsa ularning ichidiki bughday bilen gürüchtin bashqa
nersilerni peqet haywanatlarghila bérip, ularni hergiz ademler
yégen emes. Asasliq seweb u nersilerde aqsil kem bolup,
ularning ozuqluq terkibi intayin töwen.
1-resim:
Qedimki
Rim Impériyisi
Insanlar
üchün
eng muhim nerse ularning idiyisi. Epsuski, Junggoluqlarda
pelsepe idiyiliri wujudqa kélip baqqan emes. «Gherblikler»
dégende kishilerning kallisigha ikki nerse kélidu. Uning biri
Xristi’an dini, yene biri pelsepe. Yeni, gherblikler mushu
ikki nerse bilen xaraktérlen’gen. Shunglashqa gherblikler
ezeldin Junggoluqlar bilen idiye almashturup baqqan emes,
sewebi Junggoluqlarda idiye mewjut emes. Gherblikler
Junggoluqlar bilen dostluq heqqide sözleshken, soda heqqide
sözleshken, emma idiye heqqide qet’iyla sözliship baqqan emes.
Uningdiki seweb Junggoluqlarda idiye yoq bolghanliqidur.
Gherbliklerning Xristi’an dinini köpligen kishiler bilidu,
emma ularning pelsepe idiyilirini kishiler unchiwala bilip
ketmeydu. Eplaton dewrliride bilimlik kishilerning hemmisi
«peylasop» dep atalghan. Matématikini tetqiq qilidighan
kishilermu «peylasop» dep atalghan. Kéyinche asta-asta
oxshimighan kesip ehliliri «Men matématik», «men peylasop» dep
oxshimighan kesiplerge ayrilip chiqip ketken. Pelsepe
déginimiz idiye tarixi bilen bilim igilesh nezeriyiliri
asasigha qurulghan bir ilim. Pelsepe idiyilerdin üstün
turidighan bir nerse bolup, Junggoluqlarda u bar bolup baqqan
emes. Oxshimighan idiyilerning da’irisini we ijadkarlirini
körsitidighan xerite ichide Junggoluqlar yoq. Étiqadmu idiye
da’irisige kiridighan bir nerse bolup, uningdimu Junggoluqlar
yoq. Budda dini bir xil étiqad bolush shertini anche toldurup
kételmeydu. Shundaq bolushigha qarimay Junggoluqlar ichide
Budda dinigha ishinidighanlarmu asasen yoq déyerlik. Bir dölet
nopusi ichide bir din’gha ishinidighanlarning sani aran bir
pirsent kelse, u döletni «bir dini bar dölet» dégili bolmaydu.
Budda dini bilen Xristi’an dini otturisida nahayiti chong
perqler bar. Junggoluqlar idiyide yoq bolghachqa, ularni
«méngisi méyip kishiler» déyishke bolidu. Gherb elliri
jem’iyetliride dawalghush yaki muqimsizliq yüz bermise, uni
mundaq ikki amil keltürüp chiqarghan bolidu: Biri qanun, yene
biri diniy exlaq. Mushundaq ikki nersige ige emes dölet,
millet we medeniyetning özini saqlap turalmasliq éhtimalliqi
80 pirsenttin yuqiri bolidu.
Paydilinish menbesi:
[1]
Dr.
王澄: Chinese backwardness
leads to its collapse
https://www.youtube.com/watch?v=MN1ETPefI4k
Bu maqalini inimiz «Pidakar» tehrirligen.