Erkin Sidiq

2016-yili 11-ayning 28-küni

Kona yéziq nusxisi:   meripet.com

Méning bilishimche yéqinqi 10 – 20 yilning mabeynide Uyghur jem’iyitide er-ayallarning ajrishishi bir tarixta körülüp baqmighan pellige yetti. Hemde uningdin nahayiti éghir derijidiki bir qisim ijtima’iy we iqtisadiy mesililer körülüshke bashlidi. Er-ayallar ajrashqanda ularning özliri, jem’iyet we pütün xelq ziyan tartidu. Ulardinmu bekrek ajrashqan a’ilidiki balilar ziyan’gha uchraydighan bolup, undaq ziyanlarni bashqa usullar bilen asanliqche tolduruwalghili bolmaydu. Uyghurlar jem’iyitide er-ayallarning ajrishishining éghirliship kétishide sewebler xéli köp bolup, ularning ichidin gheyriy medeniyetlerning tesiri, iqtisadning téz sür’ette tereqqiy qilishi, diniy angning ajizlishishi, hemde pütün memliket miqyasida pulgha choqunidighan bir xil binormal we nachar insan rohiyitining bash kötürüshi qatarliqlarni tilgha élish mumkin. Ulardin bashqa nahayiti muhim seweblerdin yene biri bar. U bolsimu erlerning ayallar heqqide toghra we ilmiy chüshenchige ige bolmasliqi. Shundaqla ayallarningmu erler toghrisida toghra we ilmiy chüshenchige ige bolmasliqi. Men hazirghiche bu mesile üstide toxtalghan yuqiri süpetlik Uyghurche maqalilerdin birerni uchritip baqmidim. Belki uninggha özümdiki shara’it cheklimisi seweb bolghandur. Gerche men bu mesile tilgha élin’ghan bezi léksiyilerni anglap baqqan bolsammu, uningda sözlen’gen mezmunlarning nahayiti yétersiz we téyiz ikenlikini hés qildim. Shunglashqa men mushu we kéyinki yazmilirimda hazirqi zaman pisxologiye ilmide bayqalghan erler we ayallargha a’it ilmiy chüshenchilerni tonushturup ötimen. Yeni, men mezkur maqalide erler bilishke tégishlik ayallargha a’it eng muhim ishlarni, kéyinki maqalide bolsa ayallar bilishke tégishlik erlerge a’it eng muhim ishlarni bayan qilip ötimen. Men oqurmenlerdin bu maqalilerni keng türde tarqitip, imkanqeder köprek kishilirimizni maqalidiki mezmunlardin xewerdar qilip qoyushini soraymen. Méningche umu xelqimiz üchün qilghan bir xalisane we muhim xizmet bolup hésablinidu.

Men 2016-yili 3-aydin burun torlarda élan qilghan, bashqa bir menbediki (mesilen, doktor Yasir Qazining léksiyisidiki) mezmunlarni asas qilghan maqalilerde, menbe heqqide mexsus ayrim chüshenche berdim.  Hemde özümning oylighanlirini bir «Ilawe» ibarisi bilen bashlan’ghan ayrim abzasta bayan qilip, bashqilargha tewe mezmun bilen özümge tewe mezmunni nahayiti éniq ayrip mangdim.  Emma, wetendiki torlarning éhtiyaji tüpeylidin, 2016-yili 3-aydin kéyin undaq qilmasliqqa mejburi boldum.  Mezkur maqalimu kéyinki xildiki maqaligha kiridighan bolup, uni öz waqtida torlargha chiqarghanda menbe heqqide héch qandaq chüshenche bérelmey qaldim.  Men oqurmenlerdin bu ishni toghra chüshinishini soraymen.  Men töwendiki mezmunlarni maqalining astidiki ikki menbedin aldim.  Uning birinchisi doktor Yasir Qazi 2013-yili 25-Mayda Amérikida ötküzülgen «Shimaliy Amérika Musulmanlar Qurultiyi» da bergen bir meydan ilmiy doklatning widé’o filimi.  Uning ikkinchisi bolsa doktor Yasir Qazi özi ishleydighan aliy mektepte köp yillardin buyan ders qilip sözlep kéliwatqan mezmun bolup, bu widé’o filimi 2013-yili 27-Martta tarqitilghan.  Töwendikisi maqalining resmiy mezmunliri.

 

Bizning muqeddes kitabimizda erler bilen ayallarning orni heqqide nahayiti éniq bayanlar bar. Yeni, erler bilen ayallar bir-birige oxshimaydighanliqi, ular bir-birini toluqlaydighanliqi heqqide éniq bayanlar bar. 60- we 70-yillarda gherb elliride «Ayallar hoquqini qoghdash herikiti» dep atilidighan bir qatar heriketler élip bérildi. Hemde u heriketlerde «Er-ayallar barawer» dégen idiye ilgiri sürüldi. Uningda fizi’ologiye, pisxologiye we héssiyat jehetlerde erler bilen ayallar oxshash, deydighan köz-qarashlar terghib qilindi. Emma, u heriketler eng axirida nahayiti échinishliq halette meghlup boldi. Yéqinda bir xil yéngi shekildiki «Ayallar hoquqini qoghdash herikiti» meydan’gha kélip, kishiler uningda aldinqi qétimliq heriketler keltürüp chiqarghan ziyanlarning ornini tolduruwélish yolida tirishchanliq körsitiwatidu. Burunqi herikette özgertmekchi bolghan nurghun ishlar üstide qaytidin oylinish élip bériwatidu. Erler bilen ayallarning Allah yaratqan tebi’itini özgertish mumkin emes. Qur’an bilen sünnette körsitilishiche, erler bilen ayallar jem’iyette bashqa-bashqa rollarni alidu.

 

Biz alma bilen shaptulni sélishturmaymiz. Erler bilen ayallarni sélishturush xuddi alma bilen shaptulni sélishturghandekla bir ish. Allah erlerni yaritip, ulargha bir qisim alahide rollarni ata qilghan. Shundaqla Allah ayallarni yaritip, ularghimu özige mas kélidighan bir qisim rollarni buyrughan. Peqet erler özige layiq rol élip, ayallarmu özige chushluq rol alghandila, andin a’ile ronaq tapidu. Jem’iyet güllinidu. Balilar saghlam ösüp yétilidu. Netijide ümmetlermu qudret tapidu. Emma ayallar erlerning rolini élip, erler bolsa ayallarning rolini élip ish qilmaqchi bolidiken, ular öz tebi’etlirige mas kelmeydighan yollarni tutup, erler meghlup bolidu. Ayallarmu meghlup bolidu. A’ilimu meghlup bolidu. Jem’iyetmu meghlup bolidu. Hemde eng axirida Ümmetlermu meghlup bolidu.

 

Démek, bizning dinimiz bu mesilide nahayiti éniq meydan ipadiligen: Erler ayallargha oxshimaydu.

 

 

1-resim: Bir jüp er-ayal.

 

Hazirqi zaman pisxologiye ilmide bayqilishiche, ayallar erlerdin isteydighan mundaq muhim ishlar bar:

 

 

1. Ayallar Isteydighan 1-Orundiki Nerse -- Üzülmes Muhebbet

 

Ayallar éridin isteydighan 1-orundiki nerse nahayiti mustehkem, üzülmes muhebbettin ibaret. Ayallar her waqit erlirining turmushida 1-orunda turidighan nerse bolushini isteydu. Ular érining özlirini söyidighanliqini dawamliq dep turushini yaxshi köridu.

 

Adette erler ayalining özige bolghan söygüsini «her waqit mewjut bolup turushqa tégishlik nerse» yaki «buyrulghan nerse», dep chüshinidu. Shunglashqa ayallar érige dawamliq «men sizni söyimen», «men sizge köyimen» dégendek geplerni dep turmisimu boluwéridu. Bir ayalning hazirmu éri bilen bir öyde yashawatqanliqi u ayalning érige köyidighanliqining namayendisi bolalaydu. Emma ayallar undaq emes. Ayallar érining özige bolghan söygüsini hergizmu «buyrulghan nerse», dep chüshenmeydu. Ular her waqit «Érim méni hazirmu yaxshi köremdighandu?», «U hazirmu méni oylap turamdighandu?», «U hazirmu manga köngül bölemdighandu?», «U hazirmu méni 1-orun’gha qoyamdighandu?», dep oylap turidu. Shunglashqa erler ayaligha dawamliq türde uninggha köyidighanliq könglini bildürüp turushi kérek.

 

Sizning bezide xizmet orningizdiki her xil mesililer yaki sirtqi kishilik munasiwettiki bezi köngülsizlik yaki aghrinishlar tüpeylidin ishtin chüshüp öyge kelgende ayalingizgha anche gep qilghungiz kelmeydu. Mushundaq waqitlarda heqiqiy ehwaldin xewersiz ayalingiz «Érim méni burunqidek yaxshi körmeydighan bolup qaldi», dep oylaydu. Shunglashqa siz dawamliq türde ayalingizgha özingizning uni söyidighanliq könglingizni bildürüp turushingiz kérek. Undaq qilishning töwendikidek bir qanche usulliri bar:

 

(1)Ayalingizgha éghizingizda dawamliq «Men sizge köyimen», dep turush. Sözning qudriti nahayiti küchlük bolidu. Erler üchün ayaligha «Men sizge nahayitimu köyimen» déyish tolimu ghelite, kishini ongaysizlanduridighan ish bolup tuyulidu. Emma ashundaq sözlerni qilish her waqit yaxshi ünüm béridu. Ayallar ashundaq sözlerni her waqit intayin yaxshi köridu.

 

(2) Ayalingizgha özingizning söygüsini fizikiliq jehettin ipadilep turush. Mesilen, ayalingizni pat-pat tutup, pat-pat silap we pat-pat quchaqlap qoyush qatarliqlar. Ayallar jinsiy munasiwettin bashqa fizikiliq yéqimliqni, qedirlinishni we köyünüshni bekrek muhim bilidu.

 

(3) Hemrah bolup bérish. Erler üchün bu eng qiyin ishlarning biri. Adette erler özining mesilirini ayaligha dep bérishni, özining derdlirini ayaligha éytishni yaxshi körmeydu. Bundaq qilish bezide ayaligha nisbeten özige ishenmeslik, özini burunqidek yaxshi körmeslik, yaki özidin bir qisim ishlarni yoshurush bolup tuyulidu. Shunglashqa bezide ayalingiz bilen obdan parangliship, uninggha öz könglingizdiki uning bilen munasiwetsiz bir qisim gepliringizni qilip béring. Ayalingiz yalghuz sizning ashundaq qilishingizni qarshi élipla qalmay, uningdin nahayiti xosh bolidu. Ayallar özi bilen éri otturisida ene shundaq rohiy baghlinishning bar bolushini isteydu. Bumu muhebbetning bir xil ipadisi.

 

Bezide ayalingizning keypiyati anche yaxshi bolmaydu. Ashundaq waqitlarda hergizmu özingizni uningdin élip qéchip, ayalingiz yoq yerlerde yürmeng. Hemde özingizni bésiwélip, ayalingizning derdini anglap béring. Ayalingizning köngli yérim bolghan waqit, u sizning hemrahliqingizgha eng éhtiyajliq bolghan waqit. Ayalingizning keypiyati yaxshi emes waqitta, u rohiy jehettin siz bilen adettikidinmu bekrek yéqinlishishni isteydu. Sizning keypiyatingiz yaxshi emes waqitta, siz ayalingizdin yiraqraq turushni isteysiz. Siz ayalingiz bilen gep taliship qalghanda, özingizni meydandin élip qachidikensiz, ayalingiz uni «érim manga hemrah bolushni ret qildi», dep chüshinidu. Siz özingizni meydandin élip qachmay, uning ornigha ayalingizgha: «Amriqim, hazir méning könglüm sel jayida emes. Hazir men üchün siz bilen sözlishidighan’gha bir yaxshi waqit emes. Biz yene bir sa’ettin kéyin paranglashsaq, qandaq deysiz?», deng. Ashundaq désingiz boluwéridu. Ashundaq qilsingiz ayalingiz hergizmu «Érim özini mendin élip qachti», dep oylimaydu. Ishlar normal mangidu. Gep taliship qalghanda siz ayalingizning geplirige perwa qilmay bir yaqlargha kétip qélish intayin ziyanliq ish. Eng ziyanliq ish. Shunglashqa undaq ishlardin qet’iy saqlining.

 

Erler bilen sélishturghanda, ayallarning keypiyati asanraq buzulidu. Keypiyati buzulghanda, ayallar erlerge qarighanda bekrek özini kontrol qilalmay qalidu. Bu jehette erler ayallardin köp küchlük kélidu. Shunga siz özingizni bésiwélip, mesilini hel qilishning toghra usulini tewsiye qiling. Hergizmu chéchilip ketmeng. Ashundaq binormal peytlerde hergizmu ayalingiz bilen besleshmeng.

 

Erlerning toy qilghan xatire künini untulup qélishi bir nahayiti nachar ish. U bir nahayiti xeterlik ish. Siz u künni untulup qalmisingiz, ayalingiz «Érim méni hazirmu yaxshi köridiken, méni hazirmu oylap turidiken, méni hazirmu nahayiti qedirleydiken», dep oylaydu. Eger u künni untulup qalsingiz, netije eksiche bolidu. Toy qilghan künni xatirilesh bir intayin yaxshi ish bolup, u dinimizdimu hergiz haram emes. U dinimizdimu pütünley ruxset qilin’ghan bir ish. Erlerning ayaligha «Men sizni söyimen» dep turushidin, ayalini bir romantik ghiza bilen méhman qilishidin artuqche yaxshi ish yoq. Bundaq ishlargha bizning dinimizmu pütünley yol qoyidu. Sheri’et er-ayallar otturisida mushundaq yéqin munasiwetning bar bolushini teshebbus qilidu.

 

Bu heqte Daru Qutnida mundaq bir hedis bar: Hezriti A’ishe peyghember eleyhissalamdin pat-pat «Hazir manga bolghan muhebbitingiz qandaqraq?» dep sorap qoyidighan bolup, her qétim peyghember eleyhissalam uninggha «Méning muhebbitim hazirmu xuddi yeshkili bolmaydighan chigishtek ching», dep turghan iken. Bezide peyghember eleyhissalamning A’ishege achchiqi kélip qalghanda, A’ishe uningdin «Hazir chigishning ehwali qandaqraq?», dep soraydiken. Peyghember eleyhissalam bolsa «Chigish hazirmu burunqi waqitlardiki bilen oxshash ching», dep qoyidiken.

 

Erler yalghuz ayaligha «Men sizni söyimen» dep turupla qalmastin, ayali qilghan ishlarni, bolupmu ayali özi üchün qilip bergen ishlarni maxtap turushi kérek. Hergizmu ayali qilghan ishlargha nisbeten «qilishqa tégishlik ishlar» dégen pozitsiye tutmasliqi kérek. Ayallar dawamliq oyni tazilaydu, we tamaq étidu. Ashundaq waqitlarning beziliride erler ayaligha «Oyni karamet chirayliq qiliwétipsiz», «Tamaq dehshet oxshaptu», «Men bu ishliringizdin nahayiti minnetdarmen» dep, ayalini azraq maxtap qoyushi kérek. Hergizmu «Bular ayalimning qilishqa tégishlik ishliri», dep oylimasliqi kérek. Erler dégen ashundaq sözler bilen ayallar «Érim men qilghan ishlardin minnetdar iken, ulargha , dep qarimaydiken», dep oylaydu. Erler imkanqeder a’ile ishlirining yérimini qiliship bérishi kérek.

 

 

2. Er-Ayalning Tepekkur Jeryani Oxshashmaydu

 

Erlerning köpinchisi «Ayallar nahayiti héssiyatchan kélidu», dep oylaydu. Buni ayallarning tepekkur jeryani erlerningkige oxshimaydu, dep chüshensimu bolidu. Erler tepekkur qilghanda, melum bir waqitta melum bir ish üstidila oylinidu. Bu jehette beziler erlerning méngisini xuddi bir köp tartmiliq üstelge oxshitidu. Yeni, erler melum bir waqitta peqet birla mesile üstide oylinip, uni bir terep qilip bolup, andin kéyinki mesilige ötidu. Melum bir waqitta peqet birla tartmini échip, uning ishi bilen hepilishidu. U ish hel bolghandin kéyin u tartmini yépiwétip, andin yene bir tartmini achidu. Ishlarni mana mushundaq dawamlashturidu. Adette erler melum bir ish üstide oylan’ghanda, qalghan mesililerni bir terepke qayrip qoyalaydu.

 

Ayallar bolsa uninggha oxshimaydu. Ular birla waqitta köpligen ishlar üstide tepekkur yürgüzeleydu. Shunglashqa beziler ayallarning méngisini bir-birsige tutushup ketken ömüchük torigha oxshitidu. Siz uning bir yérini tutup tartsingiz, uning hemme yéri tengla midirlaydu. A’ilining ishi, xizmetning ishi, balining ishi, özining rohiy keypiyat mesililiri qatarliqlar üstide tengla oylinalaydu. Erler üchün tepekkurni mushundaq élip bérish asasen mumkin emes.

 

Mesilen, siz kompyutérda 3 ékranni tengla échip qoyup, uning birside bir élxetke jawab yézip, yene birside bir nutuq teyyarlap, yene birside bir ish üstide pilan tüzüp béqing. Siz undaq ishni hergizmu qilalmaysiz. Siz bir waqitta peqet birla ishni qilip, uni püttürüp bolghandin kéyin andin yene birsige ötisiz. Siz kompyutérgha qarap olturghanda ayalingiz «Amriqim, men talagha chiqip kirey. Uningghiche qazan’gha qarap qoyup turung. Men qaytip kirgiche qazan téship ketmisun», désun. Siz «maqul» deysiz-yu, bu ishni bir qanche sékunt ichidila untulup qalisiz. Qazan choqum téship kétidu. Yaki ash choqum köyüp kétidu. Yaki bolmisa manta pushuruwatqan qazandiki su qaynap tügep kétip, pütün oy is purashqa bashlaydu.

 

Emma, ayalingiz baligha qarighach bir tereptin köktat toghrap, bir tereptin qazandiki nersilerni qorup, yene bir qazanda su qaynitip, birla waqitta 5-6 ishni teng qilalaydu. Bu xil emeliyetning er-ayalliq munasiwitige qandaq tesiri bar? Adette ayallar éri bilen melum bir ish üstide sözlishiwétip, tosattinla yene bir mesilige ötüp kétidu. Uning yérimigha kelgende yéngi bir témigha ötüp kétidu. Er kishi bundaq ehwalda néme ish bolup kétiwatqinini bilelmey qalidu. Bundaq ehwal er kishige bir nahayiti tertipsiz ishtek tuyulidu.

 

Mesilen, töwendiki bir misalgha qarap baqayli:

--Ayal: Amriqim, men bu hepte aldirash bolup kétip, oyning ishigha zadila yétishelmey kétiwatimen. Bundaq yürmey, manga azraq yardemleshsingiz bolmamdu?

--Er: Men téxi tünügün taxtay polni yuyuwettimghu?

--Ayal: Men her küni sizni dep tamaq etimen, balidin xewer alimen, oyni tazilaymen, emma zadila qaqshimaymen. Siz bir qétim polni yuyup qoyghan’gha shuni péshanemge qoyuwatamsiz?

--Er: Bu gepni men chiqarmidim, uni siz özingiz bashlidingiz.

--Ayal: Men sizni qandaq yaxshi tamaqlarni étip béqiwatimen, bilemsiz? Gep qilmisa téxi bir kichikkine ishqa ghudurlap ketkinini? Siz bala tughup baqtingizmu? Siz bala émitip baqtingizmu? Birer qétim kir yuyup baqtingizmu? Bu oyni kim hazirqidek tutup méngiwatidu, bilemsiz? Mendin zérikken bolsingiz, burun yaxshi körgen qizingizning qéshigha kéting!

 

Burun toy qilip baqmighan bir er üchün bundaq ishlar tolimu éghir kélidu. Toy qilip, oy tutup, ayaligha mawu bir ish üstide gep bashlisa, ayali gepni héliqi ish bilen héch qandaq munasiwiti yoq yéngi bir témigha yötkeydu. Uningdin yene bir yéngi témigha yötkeydu. Shuning bilen gepning axiri üzülmeydu.

 

Emeliyette bundaq ehwalda ayal érige hörmet qilmighan bir ish mewjut emes bolup, bundaq ehwalni ayal kishining tepekkur jeryani keltürüp chiqarghan.

 

Erler bilishke tégishlik yene bir ish shuki, ayallar éri bilen munasiwetlik burun yüz bergen ishlarni menggü estin chiqarmaydu. Bir ish yüz bérip, bir qanche yil, hetta bir qanche on-yil ötüp ketsimu u ish ayalning ésidin kötürülüp ketmeydu. Mesilen, siz toy qilip bolghandin kéyin yene bir ayalgha azraq könglingiz chüshüp qalghan, hemde bu ishni ayalingiz sizip qalghan bir ish yüz bergen, deyli. Gerche siz bilen yene bir ayal otturisida bashqa héch qandaq éghir xataliq yüz bermigen, u ish shu yerdila tügigen bolsimu, ayalingiz 5 yil, 10 yil, hetta 20 – 30 yil ötkendin kéyinmu ashu ishni péshaningizge qoyidu. Erler hazirqi waqitta peqet köz aldidiki mesililer, we köz aldidiki muhim ishlar üstidila oylinidu. Burunqi ötüp ketken ishlarni anche oylap qoymaydu. Emma ayallar undaq emes. Ular burun bolup ötken ishlarning hemmisini méngisidiki bir uchur iskilatida saqlap, éri bilen sözleshkende, héliqi ishlarning hazirqi parang bilen héch qandaq munasiwiti bolmisimu, u ishlarni bir-birlep sörep chiqip, érining aldigha tashlaydu. Bundaq ehwal ayallar üchün bir xil tebi’iy ehwal bolup, erler uni toghra chüshinishi kérek. Yuqiriqidek ishlargha yoluqqanda bek sekrep ketmesliki kérek. Éghir bésiq bolup, ayaligha bir az yol qoyup, ishlarni yaxshi bir terep qilishi kérek. Mushundaq ehwaldimu erler hergiz ayallar bilen besleshmesliki kérek.

 

Er-ayalning jinsiy munasiwiti jeryanida yüz béridighan, tepekkur jeryani bilen baghlinishliq bolghan yene bir muhim ish bar. U bolsimu, bir jüp er-xotun jinsiy munasiwet ötküzüwétip, ishlar eng yuqiri pellige chiqqan bir peytte, ayalning xiyali bu ish bilen héch qandaq munasiwiti yoq bashqa bir ishlargha kétip qélishi mumkin. Mesilen, ayal kishi ashundaq bir peytte etidiki balini doxturxanigha apirish, kechlik tamaq étish, we xizmettiki bir wezipini orunlash qatarliq ishlarni oylishi mumkin. Bezide ayal kishi kariwattiki ish eng yuqiri pellige chiqqan bir peytte hetta bashqa bir téma üstide érige söz échishimu mumkin: «Amriqim, ete balini mektepke sa’et 7 din burun apirip bolushni untulup qalmang, jumu?». Bumu ayallarning bir xil tebi’iy xususiyiti bolup, erler uni toghra chüshinishi kérek. Ayallar kariwatta ish yüz bériwatqan waqittimu birla waqitta köpligen ishlar üstide tengla oylinalaydu.

 

Bu yerde ayallarmu mundaq bir ishni bilishi kérek. U bolsimu kariwattiki ish yüz bériwatqanda, erler ashu jinsiy munasiwettin bashqa héch qandaq ishni oylimaydu. Ashundaq bir peytte ayalining yüz bériwatqan ish bilen munasiwetsiz bashqa her qandaq bir témida söz qilishi erning keypiyatni öltürüsh rolini oynaydighan bolup, u erning keypiyatini buzidu, hemde erni qattiq renjitidu.

 

 

3. Ayallar Rohiy Kapalet Telep Qilidu

 

Erler a’ilining maddiy, jümlidin iqtisadiy éhtiyajlirini qandurushqa nahayiti ehmiyet béridu. A’ilisining iqtisadiy jehette saghlam bolushini nahayiti muhim orun’gha qoyidu. Bu bir yaxshi ish. Emma ayallar iqtisadiy kapaletke qarighanda rohiy kapaletni téximu yuqiri orun’gha qoyidu. Erler «her küni etigendin kechkiche qattiq ishlep, a’ilini iqtisadiy kirim bilen yaxshi teminlep mangsam, ayalimni iqtisadiy jehette razi qilsamla, shu kupaye», dep oylaydu. Emma ayal kishi «Érim anche öyde turmas bolup qaldi, qarighanda uning manga bolghan muhebbiti ajizliship, manga anche qiziqmaydighan bolup qalghan oxshaydu», dep oylaydu. Ayallar dukanlargha bérip, nerse sétiwélishqa amraq, we kiyimge tolimu amraq bolghachqa, erler «ayallarning maddiy éhtiyaji hemmidin üstün turidu», dep oylap qalidu. Emeliyette bolsa, omumiyliq nuqtisidin qarighanda, ayallar küchlük rohiy baghlinishqa kapaletlik qilidighan bir kembeghel er bilen ötüshni, yéterlik derijidiki rohiy baghlinishqa kapaletlik qilalmaydighan bir puldar er bilen ötüshke qarighanda bekrek xalaydu. Melum bir ilmiy tekshürüshke qatnashqan 90 pirsent ayallar érining bir töwen ma’ashliq xizmetni qilip, öyde köprek turushini bir yuqiri ma’ashliq xizmetni ishlep, öyde anche turalmasliqidin köp üstün köridighanliqini bildürgen. Yeni, 90 pirsent ayallar erliridin töwenrek ma’ash alsimu öyde köprek turushini istigen. Éri ma’ashni az alsimu, öyde köprek turup berse shuninggha bekrek razi ikenlikini éytqan.

 

Shunglashqa, erler a’ilisini iqtisadiy kapaletke ige qilipla qalmay, ayalini rohiy jehettiki kapaletkimu ige qilishi kérek. Bu ikki ishni oxshash derijide élip méngishi kérek. Erler özini hergizmu a’ilisini iqtisadiy kirim bilen teminligenliki, bir chong oyi barliqi, we a’ilisining barliq iqtisadiy éhtiyajidin chiqqanliqi üchünla hemme ishni jayida qilip bolghan bir adem hésablimasliqi kérek. Axshimi ayali bilen jinsiy munasiwet ötküzüp turghanliqi üchünla «Ayalimni rohiy kapaletke ige qiliwatimen», dep oylap qalmasliqi kérek. Rohiy kapaletni undaq amillar belgilimeydu. Erler wujudqa keltürgen maddiy bayliq ayalining könglidiki boshluqlarni toluq tolduralmaydu. Erler hazirlap bergen maddiy nersiler ayalining rohiy jehettiki éhtiyajlirini toluq qanduralmaydu. Rohiy nersilerning ornini maddiy nersiler toluq alalmaydu. Shunglashqa erler ayalining maddiy we rohiy éhtiyajlirining her ikkisini oxshash derijide qandurush üchün tirishishi kérek.

 

Undaqta rohiy kapaletni qandaq wujudqa keltürimiz? Ayalingizgha pat-pat téléfon qilip turung. Pat-pat uchur yollap turung. Xatire künliri sowghat élip bérip turung.

 

Ayallar éridin telep qilidighan yene bir nerse uning waqti. Erler üchün «waqit» dégen söz uning qoligha taqiwalghan sa’etni körsitidu. Ayallar érige «Siz zadila men üchün waqit serp qilmaysiz» dése, uning éri derhalla «Men her küni 6 sa’et uxlaymen, 8 sa’et ishleymen, qalghan 10 sa’et waqit öyde ayalim bilen bille bolimen», dep, bir xil waqit hésablash halitige kirip kétidu. Hemde «Men siz bilen her küni 10 sa’et bille yürsem, yene némishqa mendin waqit bermidi, dep qaqshaysiz», dep oylaydu. Waqitqa kelgende ayallarning éniqlimisi erlerning éniqlimisigha qet’iyla oxshimaydu. Erler sa’etni közde tutidu. Ayallar bolsa éri özi üchün serp qilghan süpetlik waqitlarni közde tutidu. Érining özige diqqet bergen, bashqa héch qandaq ishni oylimay, peqet özinila oylap, peqet özigila diqqet bergen, peqet özigila köngül bölgen waqitlarni közde tutidu. Siz heptide 5 kün ishleysiz. Shenbe-Yekshenbe künlirining axshimi birer téléwizor programmisi, birer musabiqe körmekchi bolisiz. Ayalingiz üchün ene shu waqit eng süpetlik waqit bolup hésablinidu. Siz ashundaq waqitlarni ayalingiz bilen bille ötküzüshni xalimisingiz, ayalingizgha özingizning eng süpetlik waqitlirini bermigen bolisiz. Ayalingiz bu ishlarni ene shundaq chüshinidu.

 

 

Bu dégenlik hergizmu siz bir qisim bosh waqtingizni bashqa dost yaki tonushliringiz bilen ötküzmeng, dégenlik emes. Siz bir qisim bosh waqtingizni choqum ashundaq kishiler bilen bille ötküzüshingiz kérek. Emma ayalingizning bir qisim süpetlik waqitlarni siz bilen bille ötküzgüsi barliqinimu estin chiqirip qoymasliqingiz kérek.

 

 

4. Ayallar Éridin Bir Sepdash, Bir Dost Bolup Bérishni Isteydu

 

Ayallar üchün bir ghayiwi er özige eng yéqin dost bolup béreleydighan erdin ibaret. Erler üchün ehwal undaq emes. Erlerning eng yaxshi dosti uning ayali bolushi natayin. Erler ayalini ölgüche yaxshi körüp turup, özi üchün yene bashqa bir eng yaxshi dost tutalaydu. Emma erler ayalidin özini nahayiti qattiq soyushni isteydiken, ular choqum ayalining eng yaxshi dostigha aylinishi kérek.

 

Eng yaxshi dostlarning bir alahidiliki, ularning bir-birining derdini we bashqa paranglirini anglap bérishtin ibaret. Ayallar bezide érining yénigha kélip, özining könglini yérim qilghan, özining beshini aghritqan, we könglini renjitken ishlarni sözlep béridu. Éri bilen héch qandaq munasiwiti yoq ishlarni sözlep béridu. Shundaq waqitta erler «Ayalim özining mesililirini hel qilish üchün méning yénimgha kéliptu», dep oylap qalidu. Hemde «Siz mawu ishni xata qilipsiz, siz awu ishni qilmisingiz bolatti, siz mawu gepni démisingiz boluptiken», dégendek gepler bilen ayaligha yardem qilishqa, ayalining mesilisini hel qiliwétishke urunidu. Emeliyette ayalining isteydighini u emes. Erler bir dostining yénigha bérip derd tökkende yaki birer mesile üstide gep qilghanda, u qarshi tereptin özige bir xil meslihet bérishni, özige mesile hel qilishning usulini dep bérishni isteydu. Emma, köpinche waqitlarda ayalingiz siz bilen munasiwetsiz mesililerni siz arqiliq hel qiliwélishni istimeydu. U peqet ichini boshitiwélish üchün bir jore izdeydu. Gépini anglap béridighan, hemde özige hésdashliq qilidighan bir adem izdeydu. Hemde sizni ashundaq ademlerning biri hésablap, sizning qéshingizgha kélidu. Bundaq waqitlarda siz héch ish qilmay, peqet ayalingizning geplirini qulaq sélip anglap bersingiz, uninggha hésdashliq qilip, uning dégenlirini qollap bersingizla kupaye qilidu. Ayalingiz üchün bu sizning uning bilen eng süpetlik waqitlarni bille ötküzgenlik bolup hésablinidu.

 

Imkaniyitingiz yar berse, kéler qétim bir qanche ayallar topliship paranglishiwatqan bir sorun’gha bir az diqqet qilip qoyung. Erler 5 minutqa qalmay parangliship tügitip bolidighan bir téma üstide ayallar 30 minut, bir sa’et, hetta bir qanche sa’et paranglishidu. Ular bir temini tekrarlap, bir temini uzun’gha sozup, nahayiti uzun paranglishidu. Bundaq ehwal bezide erlerning ichini pushuruwétidu. Sewebi siz bir er bolghachqa, bundaq ishlargha bir erlik xaraktérni ishqa sélip turup mu’amile qilisiz. Emma ayallar üchün bu bir nahayiti normal ish. Ayallar üchün mana bu ularning normal uchur almashturush usuli. Ayallarning özining gépini anglap béridighan, özige hésdashliq qilidighan, we özining derdini kötürüshüp béridighan kishilerge éhtiyaji bar.

 

Ayallarni bi’aram qilidighini ular yoluqqan mesilining özi bolmastin, belki ashu mesile keltürüp chiqarghan héssiyat yaki keypiyattur. Erler asanliqche bashqa erler bilen özlirining keypiyati yaki héssiyati üstide paranglashmaydu. Ular özining héssiyatini bashqilargha déyishtin eyminidu yaki nomuslinidu. Shunglashqa héssiyat toghrisida paranglashmay, mesile üstide paranglishidu. Ayallar bolsa héssiyat üstide paranglishidu. Ular «Men renjidim, méning könglüm aghridi, men nahayiti xapa bolup kettim» dégendek sözlerni qilishidu. Ularning qarshi tereptin isteydighini bir xil hésdashliqtin ibaret.

 

Erler üchün ayalining yuqiriqidek paranglirini anglap bérish anche asan ish emes. Erler üchün ikki minutta tügeydighan gepni ular ayalidin 10 – 20 minut anglap bermise bolmaydu. Shunglashqa bundaq ishlar erler üchün tolimu ich pushuridighan, ademni nahayiti zériktürüwétidighan ishlar bolup hésablinidu. Shundaq bolsimu erler mushundaq ehwalda choqum ayalining gépini toluq zéhin bergen asasta anglashni öginishi kérek. Eger siz undaq qilmaydikensiz, siz bir köyümchan er bolalmaysiz.

 

Eger ayalingizning geplirini anglap bolghandin kéyin siz néme ish qilishni bilelmey qalidikensiz, siz uningdin «Amriqim, men sizge birer charini tewsiye qilaymu, yaki özingiz bir az oylinip baqamsiz?», dep sorap béqing. Hergizmu ayalingiz gépini tügitip bolghuche siz uninggha mesile hel qilishning usullirini dep bérishke aldirap ketmeng.

 

Turmushluq bolush dégenlik, bir jüp er-ayal bir-birige bérip, bir-biridin élish démekliktur. Siz aldi bilen ayalingiz istigen nersini bérishingiz kérek. Peqet shuningdin kéyinla siz uningdin özingiz istigen nersini alalaysiz. Romantik bolush dégenlik, siz ayalingizgha uni oylap turuwatqanliqingizni, uninggha köyünidighanliqingizni, we uni qedirleydighanliqingizni bildürüp turush, dégenliktin bashqa nerse emes. Eger siz ayalingizgha köysingiz, ayalingiz özini sizning qelbingizde 1-orunda turidighan nerse hésablap, shuning mukapati ornida ayalingiz sizge hörmet ata qilidu. U sizni özining qelbidiki 1-orun’gha qoyidu. Turmushluq bolush bir öz-ara hemkarliq asasigha qurulghan ish bolup, bu ishta her ikki terep teng küch chiqirishi kérek. Shundaq qilghandila a’ile muweppeqiyetlik halda dawamliship mangidu.

 

 

5. Ayallar Üchün Jinsiy Munasiwet Héssiy Munasiwetni Kücheytidighan Nerse

 

Ayallar üchün jinsiy munasiwet rohiy munasiwetni kücheytish wasitisi bolup, köngül échish wasitisi emes. Erlerning jinsiy munasiwetke fizikiliq éhtiyaji bar. Shunglashqa ular jinsiy munasiwetni qoghlishidu, uni qolgha keltürüshke tirishidu, we jinsiy munasiwet jeryanini özi bashlap béridu. Ayallarning bu jehettiki fizikiliq éhtiyaji hergizmu rohiy jehettiki éhtiyajidek küchlük bolmaydu. Shunglashqa eger bezide ayalingiz jinsiy munasiwetke qiziqmisa, sizge tézla «maqul» démise, yaki bu ishqa peqetla unimisa, siz uni özingizge élip ketmeng. «Ayalim bashqa ayallargha oxshimaydu», dep oylimang. Ayalingizning undaq qilishi sizning burunqi bu jehettiki ipadingiz bilen asasen munasiwetsiz.

 

Erler bir ayalni yaxshi körüp qalghanda, ular isteydighan birinchi ish ashu ayal bilen jinsiy munasiwet qilish. Ayallar bir erni yaxshi körüp qalghanda, yaki özini qattiq yaxshi körgen bir erge yoluqqanda, ular isteydighan birinchi muhim ish ashu er bilen héssiyat jehette yaxshi munasiwet berpa qilish bolup, ular üchün jinsiy munasiwet ikkinchi orundiki ish bolidu. Ayallar érige «Méning bügün bu ishni qilghum yoq», dése, köpinche waqitlarda uning dégini rast bolidu. Yeni, heqiqetenmu uning shu waqitta bu ishni köngli tartmighan bolup, u hergizmu birer bahane körsitiwatqan ish emes. Erler üchün kariwattiki ish bir xil huzurlinish bolup, u arqiliq erler könglini tinchitip, bir xil yuqiri derijilik köngülni aram tapquzush meqsitige yételeydu. Emma ayallar bir kün ishlep, balidin xewer élip, a’ilisidikiler üchün tamaq teyyarlap, qattiq charchap ketken waqitta, kariwattiki ish ular isteydighan ishlarning ichidiki eng axirqi orundikisi bolup qalidu. Kariwattiki ish yüz bergen teqdirdimu, u hergizmu ayallarning könglini erlerge oxshash rahetlendürmeydu, we hergizmu ayallarning könglige erlerge oxshash aram bermeydu. Undaq künliri kariwatqa chiqip, közini yumup uxlash ayallar üchün qilishni eng xalaydighan ish bolup qalidu. Shunglashqa erler bu ehwallarni toghra chüshinishi kérek.

 

Bu dégenlik hergizmu erler kariwattiki ishlardin özini tartishi kérek, dégenlik emes. Ayallarning köngli bek nazuk bolghachqa, ular bir qisim rohiy teyyarliqlardin kéyin andin éri bilen kariwatqa chiqishni isteydu. Bu yerdiki rohiy teyyarliq érining tatliq sözlirini anglash, érining könglide özining 1-orundiki nerse ikenlikini, érining özige köyidighanliqini, özini qedirleydighanliqini we özige etiwar béridighanliqini, we hazir éri özige eng éhtiyajliq ikenlikini bilish qatarliqlarni öz ichige alidu. Siz ayalingizgha qanche qattiq yépishsingiz, ayalingizmu héssiyat jehette özini sizge shunche yéqin tutidu. Bu kariwattiki ish üchünmu intayin paydiliq.

 

Kiyimsiz ayal érini intayin qattiq jelp qilidu, we érining jinsiy munasiwet istikini intayin küchlük derijide qozghiyalaydu. Emma ayallar undaq emes. Ayallar kiyimsiz érini körgende yalghuz uninggha azraqmu qiziqmayla qalmay, belki uning eksiche éridin seskinidu. Shunglashqa hergizmu «Méni yalingach ayal tolimu jelp qilidu, shunga menmu yalingach bolup ayalimni qattiq jelp qilalishim mumkin», dep oylap qalmang. U pütünley eks tesir béridu.

 

Qisqisi, sizning ayalingizgha ashxana öyingizde qandaq mu’amile qilghiningiz, uning kariwatta sizge qandaq mu’amilide bolushini belgileydu.

 

 

6. Ayallar Kiyim we Zinnet Buyumliri Ishletkende Özini Güzel Hésablaydu

 

Ayallar özining kiyimige intayin qattiq diqqet qilidu. Her waqit yaxshi kiyimlerni kiyish, we yaxshi zinnet buyumlirini taqash arqiliq özide «Men nahayiti chirayliq» deydighan tuyghu hasil qilishqa tirishidu. Shundaqla özi yaxshi kiyin’gende we özini yaxshi perdazliwalghanda érining özige shu zamanla diqqet qilishini, érining özining chirayliq qiyapitini shu waqittila séziwélishini isteydu. Shu arqiliq sizni özige bekrek jelp qilishni, we sizning minnetdarliqingiz we qedirlishingizge érishishni oylaydu. Eger ayalingiz chirayliq yasiniwalghanda siz uninggha diqqet qilmaydikensiz, yaki uninggha pisent qilmaydikensiz, u siz sadir qilghan eng éghir jinayet bolup hésablinidu. Eger ayalingiz bir qétim chirayliq kiyinip we özini chirayliq perdazliwalghanda siz uninggha diqqet qilmaydikensiz, uning ejrige barikalla éytmaydikensiz, we uni chirayliq sözler bilen maxtap qoymaydikensiz, ayalingizning kéler qétim siz üchün ene shundaq yasinish istikini pütünley yoq qiliwétisiz. Shunglashqa ayalingiz yasan’ghanda choqum uninggha könglingizde we éghizingizda qattiq diqqet béring.

 

Uningdin bashqa, ayalingizning aldida hergizmu bashqa bir ayalgha bek sinchilap qarap ketmeng. Bashqa bir ayalgha qattiq köz tashlap ketmeng. Qaysi milletning adimi we qaysi dinning adimi bolushidin qet’iynezer, bir erning ayalining aldida yene bir ayalgha qattiq köz tashlishi bir azraqmu qobul qilghili bolmaydighan éghir xataliq, bir süküt qilghili bolmaydighan gunah bolup hésablinidu. Eger ashundaq ishni qilidikensiz, siz ayalingizning özige bolghan ishenchini pütünley weyran qiliwétisiz. Uning sizge bolghan muhebbitini pütünley weyran qiliwétisiz. Ayalingizning aldida yene bir ayal bilen chaq-chaq qilishishmu bir éghir qiliqsizliq, bir éghir edepsizlik bolup hésablinidu. Undaq qiliqlar hergizmu ayalingizning sizge bolghan muhebbitini kücheytmeydu, belki del uning eksini qilidu. Shunglashqa siz her waqit we hemme jayda choqum ayalingizni 1-orun’gha qoyup, ayalingiz özingiz üchün dunyadiki eng güzel ayal ikenlikini ayalingizgha bildürüp turung.

 

Ayallar özining kiyimlirini dawamliq türde bashqa ayallarningki bilen sélishturup turidu. Emma erler undaq emes. Erler adette hergizmu özining kiyimini bashqa erlerning kiyimi bilen sélishturmaydu. Ayallar dawamliq türde «Men hazirmu chirayliq turuwatimenmu?», «Méning turqum bashqilarni özige jelp qilalamdu?», «2-balini tughup bolghandin kéyin méning bedinim sel özgirip ketkenmidu?» dégendek oylarda bolup, özining turqi we özining pigori heqqide her xil gumanlarda yürüydu. Shunglashqa erler ayaligha her waqit uning eng güzel ikenlikini, uninggha eng qol qoyidighanliqini, we uni nahayitimu söyidighanliqini dep turushi kérek. Ayalining güzel ikenlikini, we özining ayaligha nahayitimu köyidighanliqini dawamliq türde éghizdiki sözi bilen ipadilep turushi kérek.

 

 

7. Ayallar Qilghan Ishlarni Eqilge Muwapiqlashturush (Ratsi’onallashturush) qa Urunmang

 

Erler ayali qilghan her bir ishning eqilge muwapiq ikenliki-emeslikini tekshürüp olturmasliqi kérek. Ayallarning bir ishni oylishi we bir ishni qilishi erlerningkige oxshimaydu. Yaratquchimiz erler bilen ayallarni ene shundaq perqliq yaratqan. Shunglashqa eger siz ayalingizgha bir erge mu’amile qilghandek mu’amile qilidikensiz, u sizning mu’amilingizni kötürelmeydu. Eng axiri bérip yérilip kétidu. Sizning namuwapiq mu’amilingiz uzun muddet dawamlishiwéridiken, uning aqiwiti ajrishish bolup chiqidu.

 

Qisqisi, erler ayaligha choqum bir ayal kishige mu’amile qilghandek mu’amile qilishi kérek. Yeni, ayallar héssiyatta, jismaniy jehette, fizi’ologiyilik jehette, we pisxologiyilik jehette erler bilen oxshimaydu. Shunglashqa erler ayaligha choqum ayal kishilerge mas kélidighan mu’amilide bolushi kérek.

 

 

Paydilinish Menbesi:

 

[1] What men & women need to know about each other - Dr. Yasir Qadhi | 25th May 2013

https://www.youtube.com/watch?v=UqtBCxspzJw

 

[2] What MEN need to KNOW about WOMEN

https://www.youtube.com/watch?v=VR395_rb8pc&t=6s

 

 

Bu maqalini inimiz «Pidakar» tehrirligen.

                                         

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti