Erkin Sidiq

2018-yili 20-Iyul

Kona yéziq nusxisi:

http://www.meripet.com/2018/20180720_Civility.pdf

In’glizchida «medeniyet» uqumi bilen munasiwetlik sözlerdin mundaqliri bar:

Culture—kultur, medeniyet;

Civilization—medeniylishish, burunqi dewrdin medeniylishish dewrige kirish;

Civility—medeniylishish dewrige kirish bilen wujudqa kelgen nazaket, edep, yosun, edep-exlaq, we qa’ide-yosun.

 

Amérikining sabiq prézidénti Jorj Washin’gton 16 yashqa kirgende bir qa’ide-yosunluq adem ish-herikette qandaq bolushi kéreklikini teswirleydighan «110 hékmet» dégen bir kitabchini bayqaydu. Shuningdin kéyin u bu hékmetler özining bir yaxshi adem bolushigha yardem qilidighanliqigha chongqur ishinip, özining kündilik turmushida ashu hékmetler boyiche ish qilishqa bashlaydu. Washin’gtonning köpligen ésil peziletliri bar bolup, ularning ichidiki medeniy qa’ide-yosunluq bolush xaraktéri (civility) Washin’gtonni mötiwerlikte bashqilardin alahide perqlendürüp turidighan qilip, uni yene hemme adem hörmetleydighan bir shexs we intayin ünümdar lidér ornigha chiqiridu.

 

Hazirqi zaman ölchemliri boyiche qarighanda, Washin’gtonning chüshenchisidiki medeniy edep-qa’idining waqti alliqachan ötüp ketti, emma, u oynaydighan rol hazirmu küchke ige. Yeni, edep-qa’idilik bolush bashqilargha hörmet bilen mu’amile qilish bolup, u kishiler otturisidiki munasiwetni siliqlashturidu, hemde bashqilargha méhribanliq bilen mu’amile qilishqa élip baridu.

 

Uyghurlar nahayiti baldur medeniyetliship bolghan milletlerning biri. Uyghur zémini xéli uzun tarixiy dewr ichide Ottura Asiyaning medeniyet merkizi bolup mewjut bolup turghan. Bashqa barliq Türkiy qebililerge medeniyet tarqatqan milletmu Uyghur. Türkchide «medeniylishish» dégen söz üchün ishlitilgen «uygarlık» dégen söz «Uygur» din kelgen söz, dep qarilidu.

 

Lékin, hazir hemmimizning körüp turuwatqinidek, wetendiki Uyghur xelqining béshigha kelgen zulumning künsayin éghirliship méngishigha egiship, chet eldiki WhatsApp qatarliq ijtima’iy taratqulardiki «Uyghur jama’iti» ichide kishiler bir-birini eyibleydighan, bir-birini qopal sözler bilen tenqidleydighan, we bir-birini qalaq sözler bilen haqaretleydighan hadisilerning sani shiddet bilen köpiyishke bashlidi. Azraqmu mexsus terbiye körmey, yolda kétiwétip «siyasiy bayanatchi», «siyasiy dewetchi» we «siyasiy yétekchi» boluwalghan bezi kishilerning bashqilargha qaritip dégen gepliride ishletken sözliri nahayiti qopal, nahayiti qalaq, we nahayiti set bolup, adem bezide «gerche bu kishiler hazir 21-esirde yashawatqan bolsimu, ular medeniyetlishish tarixiy dewrige téxiche toluq kirip bolalmaptu», dep oylashqa mejburiy bolup qéliwatidu.

 

Bu xil ehwalning Uyghurlargha bolghan ziyini nahayitimu zor. Ichki jehette, u yalghuz Uyghurlarning her qandaq ishta öz-ara birlishelmesliki we öz-ara hemkarlishalmasliqini keltürüp chiqiripla qalmay, bir qisim aliy melumatliq, bilimlik we iqtidarliq Uyghurlarning millet üchün aktip xizmet qiliwatqan kishiler sépige qoshulushini tosup qoyuwatidu. Bashqiche qilip éytsaq, hazir bezi «ijtima’iy taratqulardiki Uyghur jama’etliri» sésip qurtlap ketken kölcheklerge oxshap qalghan bolghachqa, pakiz yashap öginip qalghan kishiler undaq kölcheklerge sekrep chüshüshni xalimaywatidu. Méningche bir qisim bilimlik we qabiliyetlik, emma yüzi népiz Uyghur ziyaliylirining millet üchün aktip xizmet qilish sépige kirmeslikining asasliq seweblirining biri ene shu.

 

Tashqi jehette, Uyghurlarning ijtima’iy taratqulardiki haliti Uyghurchini bilidighan chet ellikler we Uyghurlarni yéqindin közitip turidighan chet el hökümet organlirining Uyghurlar üstidin «bir tayini yoq millet», «téxiche tereqqiy qilmighan millet» dep yekün chiqirishigha sewebchi boluwatidu. Ésingizde bolsunki, chet eldiki Uyghurlarning ijtima’iy taratqularda yazghanlirini we dégenlirini In’glizchigha terjime qildurup, yéqindin tekshürüp we közitip turidighan chet el hökümet organliri bar. Uningdin bashqa Uyghurchini bilidighan chet ellikler, bolupmu aliy melumatliq chet ellik ziyaliylarmu bar. Uyghurlar mesilisi üstide qelem tewritip, hazir Uyghurning béshigha kelgen zulumlarni dunya xelqige anglitiwatqan chet ellikler ichidinmu Uyghurchini bilidighanlar bar.

 

Awazingizni yuqiri qilip sözlesh bilen siz hergizmu bashqilargha bilimlik körünelmeysiz. Set, qopal we qalaq sözlerni ishlitip nutuq sözlesh bilen siz hergizmu bashqilargha nopuzluq körünelmeysiz. Özingiz mexsus terbiye körmigen yaki ögenmigen bir sahede uzun we qalaymiqan sözlesh arqiliq siz hergizmu bashqilargha bir lidérdek körünelmeysiz. Ashundaq qilish arqiliq sizning bir «bilimlik adem», bir «nopuzluq adem», yaki bir «lidér» bolalishingiz téximu mumkin emes.

 

Ulugh nutuqlar toqunush yaki sürkilish jeryanida wujudqa kélidu. Ular nahayiti chong menpe’et bilen munasiwetlik ishlarning aqiwitini chüshendürüsh üchün sözlinidu. Undaq nutuq anglighuchilargha intayin küchlük héssiyat bilen yetküzülidu. Shunglashqa ulugh nutuqlarning xuruchi ziddiyet, chong menpe’et we küchlük héssiyattin terkib tapidu.

 

Sizning nutuq sözleshtin meqsitingiz anglighuchilarda melum özgirish hasil qilish. Anglighuchilarning ish-herikitide, tepekkur qilish usulida we ularning héssiyatida özgirish peyda qilish. Emma siz bashqilargha sésiq gep qilish yaki bashqilarni zangliq qilish arqiliq ularda özgirish hasil qilalmaysiz. Eger siz nutuqingizda anglighuchilarni xapa qilidighan, ulargha hujum qilidighan, ularni mazaq qilidighan, ulargha hörmetsizlik qilidighan, yaki ularning yüzini tökidighan söz-ibarilerni ishlitidikensiz, ularni hergizmu özgertelmeysiz. Héch bolmighanda ularni siz eslide ümid qilghan teriqide özgertelmeysiz.

 

Shunglashqa siz sözligen nutuqning közligen ünümge érishishi üchün siz choqum qa’ide-yosunluq, bashqilarni hörmetleydighan, kemter, we bashqilargha köngül bölidighan bolushingiz kérek.

 

Siz bir idiyege hujum qilsingiz bolidu. Emma, melum bir idiyening igisige hujum qilmang. Bolupmu tingshighuchilarning arisidiki birer ademge hujum qilishtin qattiq saqlining. Bir idiyege qanche qattiq hujum qilghanséri siz shunche qa’ide-yosunluq bolung. Medeniy edep-exlaqliq siz ishletken söz, sizning awazingiz we sizning pozitsiyingiz arqiliq namayan bolidu.

 

Bir qisim ehwallar astida chet eldiki her bir Uyghur bir milletke, yeni Uyghur millitige wekillik qilidu. Shunglashqa her qandaq makan, her qandaq zaman, hemde Uyghurlar we gheyri-Uyghurlarning hemmisining aldida milletke toghra wekillik qilishqa pütün küchingiz bilen tirishing.

 

Men bu yazmamning özümning bir dostining töwendiki bir abzas sözi bilen axirlashturimen:

 

Neqil: Ikki yüzlimichi saxta qehrimanlar bilen tolup ketken uyghur dewasi heqiqeten özide saqliniwatqan ejellik xataliqlarni körüshke ajiz kéliwatidu. Meydansiz we töhmetxor Uyghurning köplükidin nurghun kishiler orunsiz bohtanlardin qéchip, meydan'gha chiqishtin we awan'gart bolushtin waz kéchip, süküt qilishqa, yaki bolmisa töhmetler we bésim ichide qedemlirini élishqa mejburiy boluwatidu. Allah töhmetxor we eqilsiz, siyasetni öz héssiyatigha maslashturushqa meyli bar kishilerning eqlige kélishige medetkar bolghay! Allah Uyghur xelqimizni bu zulumlardin téz arida qutulushqa nésip qilghay! Neqil tügidi.

 

 

Bu maqalini «Pidakar» inimiz tehrirlidi.

 

Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup bolup, uni menbesini eskertken halda bashqa her qandaq ijtima’iy taratqulargha chiqirip qoysingiz boluwéridu.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti