Erkin Sidiq

2018-yili 11-ayning 30-küni

Kona yéziq nusxisi:

20181130_uyghur_zulumi_we_xitay-UEY.pdf

Bu yil 28-Noyabir küni Amérika konggrésining «Xitay Döliti Komitéti» ötküzgen ispat bérish yighini axirlishishqa az qalghanda, bu komitétning mu’awin bashliqi, sénator Smiz (Smith) ependi Méhrigül Tursun xanimdin «Xitay hökümiti Uyghurlargha séliwatqan zulumlargha qarita xitay puqraliri qandaq mu’amilide boluwatidu?» dégen’ge yéqin so’aldin birni soridi. Emma so’al xata chüshinilgenliktin, Méhrigül «Kochigha chiqip bir qanche yüz métir mangsaq bizge birdin tekshürüsh ponkiti uchraydu. U ponkitlarda saqchilar Uyghurlarni qattiq tekshüridu, emma xitaylarni zadila tekshürmeydu. Bir yerde 10 dek Uyghur öchiret turuwatqan bolsa, kéyin kelgen bir xitay utturlap bérip, öchiretning eng aldida turuwalidu. Ular bizni qilchimu közge ilip qoymaydu», dégen’ge yéqin jawab berdi. Bu jawabning 1-qismining eslidiki so’al bilen anche munasiwiti yoq. Uning 2-qismi toghra bolsimu, u toluq emes. Bu so’alning toghra we toluq jawabini biliwélish chet eldiki barliq Uyghurlar üchün nahayitimu muhim.

 

Méningche bu so’alning jawabi mundaq: Xitay puqralirining mutleq köp qismi xitay hökümitining hazir Uyghurlar üstidin élip bériwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitigha «toghra siyaset», dep qaraydu, uni qobul qilidu, uni qollaydu, we imkaniyitining bariche uninggha yardem qilidu.

 

Gepni qilip mushu yerge kelgende, kishilerde yene bir so’al tughulidu: «Néme üchün?»

 

Méningche buning töwendikidek sewebliri bar:

 

(1) Xitay hökümdarliri ijtima’iy pisxologiyeni nahayiti yaxshi bilidighan bolup, ular ashundaq bilimge ige bolush jehettimu bir qanche ming yilliq tarixqa ige. Ular ijtima’iy pisxologiye nezeriyesige asasen, eger bir adem, bir guruppa adem, yaki bir milletni yoqatmaqchi bolidiken, aldi bilen ularni yalghuz qalduridu. Uningdin kéyin ularni bashqilargha töwen derijilik adem qilip teshwiq qilip, ménge yuyidu. Eng axirida ularni yoqitidu.

 

Bu usulni 2-dunya urushi mezgilide Gitlér Yehudiylarni yoqitish üchün qollan’ghan.

 

Xitay hökümiti pilanliq halda nahayiti milletperwer, emma anche köp oquyalmighan bir qisim Uyghurlarni a’ile boyiche chet elge chiqirip, ularni tashqi dunyagha «Uyghur térroristchilar», «dunyadiki térroristlarning bir qismi», dep teshwiq qildi, hemde bu idiyeni köpligen ellerge we intayin köp xelqlerge qobul qildurdi.

 

Xitay dölitining ichide xitay hökümiti 60- we 70-yillarda Uyghurlarni «qalaq millet», «yawayi millet», dep teshwiq qildi. 80- we 90-yilliri «oghri millet», dep teshwiq qildi. 2009-yilidiki 5-Iyul qirghinchiliqidin kéyin, 5-Iyul weqeside Uyghur yashliri mashina köydürgen we xitaylarni urghan körünüshlerni asasiy mezmun qilghan 2 sa’etlik Widé’o programmisidin birni ishlep, uni xitay dölitidiki barliq kadirlar we oqughuchilargha mejburiy körsetti. Shuning bilen ulargha «Uyghurlar xitay millitining düshmini», dégen idiyeni singdürdi. Shuningdin kéyin xitay hökümiti Uyghurlarni qandaq ézishidin qet’iynezer xitay puqraliri asasen pisent qilmas boldi. Sherqiy Türkistandiki hazirqi ehwal ene shu.

 

Tupraq munbetlik bolmaydiken, siz u yerge qanche yaxshi uruqlarni térisingizmu we étizgha qanchilik puxta perwish qilsingizmu u uruqlar ösüp chiqmaydu, yaki ösüp chiqqan teqdirdimu ular yaxshi hosul bermeydu. Köp sanliq xitay xelqining hökümetning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasitini qollishida yene töwendikidek seweblermu bar:

 

(2) Xitaylar nechche ming yilliq irqiy kemsitish xaraktérige ige bolup, xitay bashqa millet kishilirining hemmisini özliridin töwen köridu. Men mushu mesile heqqide 2011-yili 2-ayning 10-küni «Xenzu milliti irqiy kemsitishining tarixiy arqa körünüshi» dégen témida bir parche maqale yézip, wetendiki torlarda élan qilghan. U maqale méning meripet tor bétim we basma 5-kitabimdimu bar.

 

(3) Xitaylar 2000 yildin uzunraq waqittin buyan bir xil intayin qattiq, intayin nachar hoquq derije tüzümi ichide yashap kelgen bolup, ular derijide özidin üstün turidighanlargha xushamet qilidu, özidin töwen turidighanlarni közge ilmaydu. Gherbliklerge oxshash bashqilar bilen bir tekshilikte turup, barawer nopuzda turup yashiyalmaydu. Xitaylar derije jehettin gherbliklerdek bir tekshilikte turup, bashqilargha tüz qarap yashimaydu. Belki bir piramidining yantu teripide turup, bashqilar bilen bolghan munasiwette yaki yuqirigha qaraydu, yaki töwen’ge qaraydu. Yeni, yaki bashqilargha xushamet qilidu, yaki bashqilarni közge ilmaydu. Hergizmu bashqilargha uttur qarimaydu. Xitay puqralirining neziride ularning jem’iyitide peqet ikki türlükla adem bar: Biri textirawanda olturidighanlar, yene biri bolsa textirawanni kötüridighanlar. Bu yil 4-Öktebir küni Amérika mu’awin prézidénti Mayik Pens Amérikidiki Xadson Institutida xitay heqqide héliqi dangliq nutuqni sözligende, xitayning mushu xaraktérini tilgha aldi.

 

(4) Xitay puqraliri nechche ming yilliq tarixida hökümdarlarning quli bolup yashap könüp qalghan. Ular «Bizni hökümdarlar baqidu», dep qaraydighan bolup, ularda hakimiyetke qarshi chiqish psixikisi intayin ajiz. Köpinche ehwalda hakimiyetke qarshi isyan kötürüshke «weten’ge xa’inliq qilish», dep qaraydu. Netijide hökümet néme ish qilsa, mutleq köp sandiki puqralar uni qollap, asanliqche hakimiyet üstidin isyan kötürmeydu. 4-Iyun weqesining bir memliketlik xitay hakimiyiti üstidin isyan kötüridighan heriketke aylanmasliqi ene shundaq sewebtin bolghan. Hazir xitay xelqi özlirining insanliq hoquqi we kishilik erkinlikidin asasiy jehettin ayrilip qéliwatqan bolsimu, ularda memliket boyiche isyan kötürüsh ehwali körülüshining shepisini körgili bolmaydu.

 

(5) Nechche ming yilliq yoqsuzluq, nechche ming yilliq acharchiliq, we nechche ming yilliq dinsizliqning netijiside, xitaylarning qelbidiki Allah insanlargha ata qilghan rehimdilliq éléméntliri asasiy jehettin yoqap ketken. Dunyadiki bashqa köpligen milletlerge, bolupmu dini bar we adaletperwer milletlerge sélishturghanda, ular ademlerge rehimdilliq qilmaydu, haywanlar’gha rehimdilliq qilmaydu, we tebi’etkimu rehimdilliq qilmaydu. Shundaq bolghachqa hazir xitay hökümiti pütün Uyghur xelqini qattiq qiynawatqan we nahayiti köp sanda öltürüwatqan bolsimu, xitay puqraliri uninggha pisent qilmay yashawatidu. Hetta hökümetke masliship bériwatidu.

 

Bolsa siz töwendiki qisqa mezmunni yadliwélip, bashqilar sizdin «xitay hökümiti Uyghurlargha séliwatqan zulumlargha qarita xitay puqraliri qandaq mu’amilide boluwatidu?» dep sorighanda, ashu yadliwalghan mezmun asasida yuqiridiki mezmunlarni dep béring.

 

Xitay puqralirining mutleq köp qismi xitay hökümitining hazir Uyghurlar üstidin élip bériwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitigha «toghra siyaset», dep qaraydu, uni qobul qilidu, uni qollaydu, we imkaniyiti yar bergen da’ire ichide uninggha pütün küchi bilen yardem qilidu. Uning sewebi mundaq:

 

1)Xitay hökümiti pütün memlikettiki xitay xelqi arisida pilanliq we sistémiliq teshwiqat élip bérip, ulargha «Uyghurlar xitay millitining düshmini, eger yoqatmisaq ular bizge menggü tehdit bolidu», dégen idiyeni singdürdi.

 

2) Xitay milliti irqiy kemsitish xaraktérige ige bolup, buninggha nechche ming yil boldi. Ular xitay emes milletlerning hemmisini özidin töwen köridu, hemde ularni assimilyatsiye qilip yaki öltürüp yoqitidu.

 

3) Xitaylar üchün intayin qattiq hoquq derije tüzümi ularning medeniyitining bir qismigha aylan’ghan bolup, nopuzda özidin üstün turidighanlargha xushamet qilidu, özidin töwen turidighanlarni közge ilmaydu. Xitaylar Uyghurlarni hoquq derijisi jehette özliridin töwen köridighan bolghachqa, ular hazir Uyghurni közge ilmay, Uyghurning béshigha kelgen zulumgha pisent qilmaywatidu.

 

4) Xitay puqraliri hökümdarlarning quli bolup yashashqa adetlen’gen bolup, hakimiyet béshidikiler insan qélipidin chiqqan ishlarni qilsimu uninggha süküt qilidu.

 

5) Nechche ming yilliq yoqsuzluq we dinsizliq xitaylardiki rehimdillikni yoq qiliwetken bolup, ular insanlargha, haywanlargha we tebi’etke azraqmu rehimdilliq qilmaydu. Shunglashqa Uyghurlar hazir qattiq ézilishke uchrawatsimu Uyghurlargha rehimdilliq qilmaydu.

 

Yuqiriqi so’aldin kéyin sorilidighan yene ikki muhim so’al bar:

 

Ikkinchi so’al: Némishqa xitay hökümiti Uyghurlarni yoqitiwetmekchi bolidu?

 

Üchinchi so’al: Némishqa Uyghurlarni yoqitiwétish ishini hazir élip baridu?

 

Men öz léksiyelirimde bu ikki so’alning jawabinimu bayan qilip kéliwatimen. Shundaqtimu bu ikki so’alning jawabini qisqa maqale sheklide buningdin kéyin ayrim yézip élan qilimen.

 

 

Bu maqalini «Pidakar» inimiz tehrirlidi.

 

Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup bolup, uni menbesini eskertken halda bashqa her qandaq ijtima’iy taratqulargha chiqirip qoysingiz boluwéridu.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti