Erkin Sidiq

2018-yili 12-ayning 30-küni

Kona yéziq nusxisi

Awazliq nusxisi: https://www.youtube.com/watch?v=89fPv9Aamho

Yéqinda bir qérindishimiz özining féyisbuk (yüz deptiri) témigha "sherqiy türkistan xelqining muhim qimmet qarashliri qaysilar?" dégen soalni tashlidi.  Kéyin bashqilarning teklipi bilen héliqi soalni "siyasiy qimmet qarashliri" we "ijtimaiy qimmet qarashliri" dep ikkige böldi. Méningche bu soallargha jawab bérish anche asan emes bolup, uni oxshimighan katégoriyege ayrighan'gha qarighanda oxshimighan dewrge ayrish ishni bir az asanlashturidu.  Men bu yazmamda aldi bilen "qimmet qarishi" ning néme ikenliki heqqide qisqiche chüshenche bérip, andin uyghurlarning qimmet qarashlirini qaysi dewrlerge bölse eng muwapiq bolidighanliqi heqqide toxtilimen. 

Adette "qimmet qarishi" öz ichige alidighan nersiler nahayiti köp bolup, peqet ularning ichidiki asasliqliri üstide gep bolun'ghanda ularni "yadroluq qimmet qarishi" dep atisa muwapiq bolidu.  Adette bir adem, bir guruppa adem, bir teshkilat, bir xelq yaki bir millet, hemde bir döletning öz aldigha ayrim-ayrim yadroluq qimmet qarashliri bar bolidu. 

Yadroluq qimmet qarishi déginimiz bir adem yaki bir teshkilatning asasiy eqidiliri yaki yétekchi prinsipliridin ibaret.  Bundaq yétekchi prinsiplar kishilerning ish-herikitini kontrol qilidu, hemde kishilerge némining toghra, némining xata ikenlikini körsitip béridu.  Yadroluq qimmet qarashliri her bir shirketning toghra yolda méngishigha, hemde bir tewrenmes nishanni wujutqa keltürüp, shu arqiliq shirketning tüp ghayisini emelge ashurushighimu yardem qilidu.

Qimmet qarishi öz rolini eng küchlük derijide jari qilduridighan ehwallarning biri özige hemrah izdewatqan qiz-yigitlerde körülidu. Yeni, siz bir yashtin néme üchün qarshi jinsliq yene bir yashqa köyüp qalghanliqini sorisingiz, köpinche waqitlarda u yene bir yash bilen oxshash qimmet qarishigha ige ikenlikini tilgha alidu. U yashning bundaq waqitlarda közde tutqini öz ömrini qandaq ötküzüshi kérekliki heqqidiki yadroluq qimmet qarashliri yaki ichkiy eqidilerdin ibarettur.

Kishilerde bar bolghan hayat heqqidiki yadroluq qimmet qarashlirining mundaq misalliri bar:

--allahqa bolghan eqide, yaki bir diniy institutqa tewe bolush istiki

--ailini eng muhim orun'gha qoyush köz-qarishi

--semimiylik eng muhim prinsip, we bashqilarning özige bolghan ishenchisi tiriship qolgha keltüridighan nerse, dégen köz-qarash

--xizmet bilen turmush otturisida bir saghlam tengpungluq bolushi kérek, dégen köz-qarash

Balilirining bir yaxshi hayat kechürüshi üchün ata-anilar balilirining qelbide mushu xildiki ijabiy yadroluq qimmet qarishini yétildürüsh üchün tirishidu.

Yadroluq qimmet qarishi dawamliq ijabiy boluwermeydu. Bezi kishilerning shexsiyetchiliki yaki pixsiqliqimu yadroluq qimmet qarishi bolup, ular bashqilarning turmushini ashundaq selbiy qimmet qarishi bilen kontrol qilmaqchi bolidu.

Shirketlerningmu qimmet qarishi bar bolup, u bezide "nishan bayanati" (mission statement) dep atilidu. Mesilen,

--muhitni bulghimay ish élip bérish üchün turghuzghan qaide-tüzümler

--yéngiliq yaritish we eng égiz sewiyige yétish üchün turghuzulghan wede. Alma shirkiti ene shundaq wedini saqlaydu.

--barliq insanlar üchün yaxshi ish qilip bérish wedisi. Gugul shirkiti ene shundaq wedini saqlaydu.

--teleysizlerge yardem qilish wedisi. Amérikidiki toms ayaq shirkiti sétilghan bir jüp ayaghning mukapiti süpitide bashqa bir jüp ayaghni hajetmen kishilerge sowgha qilidu.

--küchlük jamaet berpa qilish wedisi. Mesilen, shél (Shell) néfit shirkitining bash shtabi amérikining téksas shtatida bolup, u oqush süpitini yaxshilash üchün téksas uniwérsitétigha nechche milyon dollar pulni iane qilidu.

Yadroluq qimmet qarishining türliri nahayitimu köp bolup, ayrim shexslerde bar bolidighan qimmet qarashlirining töwendikidek misalliri bar:

--ishenchilik bolush

--mes'uliyetchan bolush

--sadaqetmen bolush

--özini atash

--yéngiliqqa quchaq achidighan bolush

--izchil bolush

--semimiy bolush

--ünümdar bolush

--ijadkar bolush

--yumurluq bolush

--yüksek qizghinliqqa ige bolush

--tewekkul qilish rohigha ige bolush

--bashqilarni ilhamlanduralaydighan bolush

--ijabiy bolush

--ümidwar bolush

--bashqilarni hörmetlesh

--bedenni saghlam tutush

--jür'etlik bolush

--oqushqa qiziqidighan bolush

--bashlighan ishidin waz kechmeydighan bolush

--wetenperwer bolush

--bashqilar üchün xizmet qilish

--muhitni asraydighan bolush

Bashqilarning yadroluq qimmet qarishini ularning ish-herikitidin bayqiwalghili bolidu. Yeni, bashqilarning dégini hésab emes, qilghini hésab.

Bezi kishiler özliri üchün mexsus yadroluq qimmet qarashlirini tallimaydu yaki turghuzmaydu.  Ulardiki qimmet qarashliri ularning ata-aniliri we öz etirapidiki jamaet teripidin ularning qelbide yétildürülgen bolidu.

Amérikiliqlarning yadroluq qimmet qarishi heqqide bir-biridin azraqtin perqlinidighan bayanlar mewjut bolup, jem'iyetshunas robin williyems (Robin Williams) amérikidiki asasiy qimmet qarashlirini mundaq xulasileydu: netije yaritish, ünümdarliq, maddiy jehettiki rahetchilik, milletperwerlik, barawerlik, we ilim-pen we tepekkurni diniy étiqadtin üstün orun'gha qoyush.  Köpligen amérikiliqlar ortaq étirap qilidighan, we amérikining tarixida chongqur yiltiz tartqan mundaq bir qisim idéal we qimmet qarashlirimu bar: erkinlik, indiwidualliq, pragmatizm, xalisane yardem, heriketchanliq, wetenperwerlik, algha bésish, we amérika ghayisi yaki amérika chüshi.  Men amérikiliqlarning qimmet qarashlirini ayrim bir parche maqalide tepsiliyrek chüshendürüshüm mumkin.

Méningche uyghurlarning qimmet qarishi heqqide izdinidighanlar dewrni kem dégende mundaq 4 ke bölüp, ayrim-ayrim qarap chiqqini yaxshi:

(1) uyghurlar ottura asiyani sorighan dewr: 8-esirdin 14-esirgiche

(2) uyghurlar chékin'gen dewr: 14-esirdin 20-esirgiche

(3) kommunistik xitay hakimiyitige mustemlike bolghan dewr: 1949 - 2017-yilighiche

(4) 2017-yilidin bashlan'ghan dewr

Méningche chet eldiki uyghurlar buningdin kéyin qandaq yashishi kérekliki heqqide yuqiridiki 1-dewrdiki uyghurlarning qimmet qarashliridin nahayiti qimmetlik idiyilerge ige bolalaydu. 4-dewr üchün asasen chet eldiki uyghurlar közde tutulghan bolup, uyghurlarning bu dewrdiki qimmet qarashlirini töwendiki 3 chong guruppigha tewe kishilerning qimmet qarashliri asasida tekshürüp tetqiq qilishqa bolidu: (1) dawa sépidiki xelq'ara siyaset, xelq'ara munasiwet we xelq'ara qanun ilimliridin bir az xewiri bar kishiler.  (2) dawa sépidiki yuqiridiki ilimlerdin anche xewiri yoq kishiler. (3) démokratik we tereqqiy qilghan gherb elliride zadila yashap baqmighan, hemde u ellerni asasen chüshenmeydighan diniy ölima we diniy ziyaliylar.  Bu 3 guruppidiki kishilerning qimmet qarashlirida nahayiti zor perqler bar bolup, ularning beziliri hazir milletning béshigha kelgen éghir pajieni yoq qilish we milletning teqdirini özgertish jehettiki emeliy netijilerni eng muhim orun'gha qoyidu.  Beziliri bolsa emeliy netijiler bilen asasen hésablashmay, quruq shoarni "dawa" hésablaydu. Yene beziliri bolsa özlirining néme ish qiliwatqinini özimu bilmeydu.

Mezkur maqalini bek uzun qiliwetmeslik üchün men qimmet qarishi heqqide mushunchilikla chüshenche bérimen. Men mezkur maqalini oqughan her bir qérindashlirimizdin "méning hazirqi qimmet qarashlirim néme? Men yéteklewatqan kishilerning hazirqi qimmet qarashliri néme? Men yéteklewatqan teshkilatning hazirqi qimmet qarishi néme? U qimmet qarashliri milletning nöwettiki tüp menpeeti üchün xizmet qilalamdu? Qilsa qandaq qilidu? Qilsa qandaq emeliy ünümni wujutqa keltüreleydu?" dep öz-özidin sorap, bu mesililer heqqide bir qétim chongqur oylinip béqishini ümid qilimen.

Paydilinish matériyalliri:

Examples of Core Values
https://examples.yourdictionary.com/examples-of-core-values.html

[2] American Core Beliefs:
https://www.hasdk12.org/cms/lib3/PA01001366/Centricity/Domain/854/American%20Core%20Beliefs.pdf

 

 

Bu maqalini «Pidakar» inimiz tehrirlidi.

 

Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup bolup, uni menbesini eskertken halda bashqa her qandaq ijtima’iy taratqulargha chiqirip qoysingiz boluwéridu.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti