Erkin Sidiq

2019-yili 1-ayning 1-küni

Kona yéziq nusxisi

Awazliq nusxisi: https://www.youtube.com/watch?v=s_Lrohsu3Xo

Men aldinqi maqalemde «qimmet qarash» ning néme ikenliki heqqide qisqiche chüshenche berdim, hemde Amérikiliqlarning yadroluq qimmet qarashlirini tilgha élip öttüm. Bir millet xelqlirining qimmet qarashliri ashu milletning teqdirini belgileydighan muhim amillarning biri bolup hésablinidu. Hazir qaraydighan bolsaq, Amérika nurghun sahelerdiki tereqqiyatta dunya boyiche 1-orunni igilep, pütün dunyagha hökümranliq qiliwatidu. Biz Uyghurlar bolsaq bir millet süpitide yoqilish xewpige, yaki bir millet süpitide yoqilish teqdirige duch kélip qalduq. Mushundaq bir waqitta özimizde yoq, yaki bolsimu yéterlik emes, emma Amérikiliqlarda bar bir qisim qimmet qarashlirigha estayidil qarap chiqish nahayitimu muhim ehmiyetke ige. Bu mesilide hazir intayin échinishliq bolghan bir ehwal shuki, bizni hazirqidek ehwalgha ekélip qoyghan bir qisim qimmet qarashliri chet eldiki bir qisim qérindashlarda hazirmu oxshashla mewjut bolup turuwatidu, hemde Uyghurlar özini bir millet süpitide saqlap qélish üchün élip bériwatqan dawagha nahayiti zor ziyanlarni élip kéliwatidu.

 

Men mezkur maqalida Amérikiliqlarning qimmet qarashliridiki bir qanche muhim éléméntlarni qisqiche tonushturup ötimen. Meqsitim hazir xata qimmet qarashlirining yétekchilikide özining waqti, özining zéhni we özining küchini israp qiliwatqan, shuning bilen bille bashqilar xelq’araliq ölchemlerge mas kélidighan halda élip bériwatqanlarghimu putlikashang boluwatqan bir qisim qérindashlarning méngiwatqan yolini toghriliwélishigha azraq yardem qilish.

 

 

1. Erkinlik

 

Amérikiliqlar adette öz wetinini dunyadiki eng erkin we eng yaxshi dölet, dep hésablaydu. Ularning erkinlik chüshenchisi Amérikining qurghuchiliridin kelgen bolup, ular mundaq qaraydu: Hemme adem barawer; Hökümetning wezipisi her bir ademning kem bolsa bolmaydighan asasiy hoquqlirini qoghdash; Amérika asasiy qanunidiki kishilik hoquq qanuni indiwidu’allarning hoquqigha kapaletlik qilidighan bolup, bu hoquq sözlesh erkinliki, metbu’at erkinliki we diniy erkinlik qatarliqlarni öz ichige alidu. Amérikida birer chérkaw hökümranliq orunda turalmaydighan bolup, diniy jehettiki rengdarliq yolgha qoyulidu.

 

 

2. Indiwidu’alliq yaki Kishilik Xasliq

 

Amérikiliqlarning erkinlik chüshenchisi indiwidu’alliqni asas qilidighan bolup, indiwidu’alliqning Amérikidiki pelsepilik yiltizi intayin chongqur. Tomas Jéférson kishilerning erkin indiwidu’alliq kimlikige bir muqeddes nerse süpitide mu’amile qilinishi kérek, hemde her bir ademning ghururi bilen insaniy pütünlüki yaki intégriti qattiq qoghdilishi kérek, dep qarighan. Amérikining 19-esirdiki bir qisim dangliq peylasopliri indiwidu’allarning öz ishini özi bir terep qilishining zörürlükini yenimu küchlük halda ilgiri sürgen. Ular kishilerni özige ishinishke, özining wijdanigha ishinishke, we kishilik ish-heriketlerni tüzüm yaki adet boyiche qéliplashturushqa qarshi turushqa chaqirghan. Amérikida 20-esirning béshida yashighan bir qisim dangliq emeliyetchiler kishilerning öz teqdirini özi kontrol qilalaydighan qabiliyitige ishinish we hörmet qilishni teshebbus qilghan. Amérikiliqlarning neziride indiwidu’alliq hem öz küchige tayinishni, hem iqtisadiy jehette öz-özini qamdash iqtidarini öz ichige alghan bolup, u Amérika tarixida bir xil merkiziy amil bolup kelgen. Benjamin Franklin hetta «Özini özi yaratqan adem» dégen uqumnimu otturigha qoyghan.

 

 

3. Emeliy Nersilerni Idé’allashturush

 

Köpligen tarixchilarning qarishiche, Amérikiliqlarning eqidiliri we qimmet qarashlirining köpinchisi ularning chöl-jezirilerdiki sergüzeshtliridin kelgen. Chöl-jezirilerde hayat qalalighan küchlük kishiler Amérikiliqlarning qimmet qarashlirigha köp töhpilerni qoshqan. Bu ehwal néme üchün Amérikiliqlar peqet emeliychanliqqa ige nersilernila idé’allashturidighanliqini chüshendürüp béridu. Amérikida ünüm béridighan nersiler hésab, ünüm bermeydighan nersiler hésab emes. Amérikiliqlar özlirini saqlap qélish üchün yéngiliq yaratquchilardin bolushqa mejburiy bolghan. Hazir Amérikiliqlar eng pexirlinidighan roh «Her qandaq ishni qilghili bolidu» dégen rohtin ibaret. Ular özlirini «Biz tebi’iy halda hemme ishlarni özimiz qilishqa yaritilghan», dep oylaydu.

 

 

4. Pida’iyliq

 

Pida’iyliq déginimiz hökümetning orunlashturushi bilen emes, shexslerning chaqiriqi bilen ademler bir-birige qilidighan yardemni körsitidu. Pida’iylar nahayiti küchlük hayatiy meqsetke ige kishiler bolup, ular bashqilargha qarap turmay, özliri teshkillinip, hemde bashqilarnimu teshkillep, jama’et duch kelgen bir alahide mesilini hel qilidu, yaki bir jiddiy ijtima’iy éhtiyajning höddisidin chiqidu. Amérikiliqlarning pida’iyliqi intayin küchlük bolup, Amérika nopusining 60 pirsenti kem dégende birdin pida’iylar teshkilatigha eza. Amérikiliqlar emeliy mesililerni öz küchige tayinip hel qilalaydighan bir xil ümidwar iptixarliqigha ige bolup, pida’iyliq ene shundaq rohning bir xil namayendisidur. Amérikiliqlarning yene bir alahidiliki her xil tiptiki uyushmilarni qurushtin ibaret.

 

Maqalini oqup mushu yerge kelgende bir oylap béqing: Hazir chet eldiki Uyghurlarning qanche pirsenti millet üchün xalisane xizmet qilidighan pida’iylardin boluwatidu? Ötkende bir qérindishimiz hésablap mölcherlesh arqiliq, bir guruppa Uyghur ziyaliylar dunya jama’iti we B D T gha qaritip chiqarghan bir muraji’etnamige imza qoyghan Uyghurlarning sani chet eldiki kompyutér we zérekfon (eqilliq yanfon) ishliteleydighan Uyghurlar sanining 0.1 pirsentigimu yetmigenlikini otturigha qoydi.

 

 

5. Köchüp Yürüshke Amraq Bolush

 

Amérika bir köchmenler döliti bolush süpiti bilen uningda yashighan xelq eng deslipidin bashlapla bir mesilini hel qilishning emeliy usuli bashqa yerge köchüp, hayatni yéngidin bashlash, dep qarighan. Amérikiliqlarning köchüshke amraq kélishi yaki heriketchanliqi nishansizliqning namayendisi bolmastin, belki ümidwarliqning namayendisi. Amérikida bir yerdin yene bir yerge köchüsh bir adettiki ish bolup, köpinche kishiler öz ömride 4 yaki 5 oxshimighan sheherlerde yashap baqidu. Méning Amérikigha kelginimge hazir 30 yil bolghan bolup, ashu 30 yil jeryanida biz oxshimighan 4 sheherde yashap baqtuq. Yeni 3 qétim öy köchüp bolduq. Biz turghan u sheherlerning ariliqlirining eng yéqinliri 150 kilométir, eng yiraqliri 600 kilométir kélidu. Amérikiliqlar «Bir öy sétiwélish menggü köchmesliktin dérek béridu», dégen qarashni intayin öch köridu.

 

 

6. Wetenperwerlik

 

Amérikiliqlarda yurtwazliq xaraktéri asasiy jehettin mewjut emes. Ularda Amérikiliq bolush ghururi yurtdashliq ghururigha qarighanda köp küchlük kélidu. Buning namayendisi süpitide Amérikiliqlarning her xil alahide waqitlarda qolida Amérika bayriqini kötürüwélishi, mashinilirigha «Men Amérikiliq bolghinimdin nahayiti pexirlinimen» dégen xetlerni chapliwélishi, we her bir isport pa’aliyitining béshida dölet istiqlal marshini oqushi qatarliqlarni tilgha élish mumkin. Teshekkür bayrimi we Musteqilliq bayrimi Amérikiliqlarning dölet kimliki tuyghusini nahayiti küchlendürüwétidu. Amérikiliqlarning wetenperwerliki Amérikidek bir döletning qurulushi we uningda hazirqidek erkinlikning emelge ashurulushi qatarliq tarixiy dewr we ilghar ré’alliq bilen zich baghlan’ghan.

 

 

7. Tereqqiyat

 

Erkinlik idiyesi bilen biwasite munasiwetlik bolghini Amérikiliqlarning tereqqiyat idé’alidur. Amérikining tereqqiyati chöl-jezirilerni adem yashaydighan makanlargha aylandurush we sana’etni kéngeytish ehwali bilen ölchinip keldi. Amérikiliqlar üchün pursetlerdin ünümlük paydilinip, tereqqiy qilish istiki intayin muhim. Bu köchmenler jem’iyitide tereqqiyatni her bir adem özining nechche ewlad ejdadlirining a’ile tereqqiyati asasida ölcheydu. Köpligen Amérikiliqlar «Bizning eng deslepki ejdadlirimizdin bashlap bu zéminda bizning ehwalimiz ewladmu ewlad yaxshilinip mangdi», dep qaraydu. Klassik Amérika a’ile hékayilirining hemmisi tereqqiyat heqqide yézilghan bolidu. Amérika chüshining bir qismi bowisi we momisining dunya qarishini kéyinki ewladlargha ötküzüp bérishtin ibaret.

 

 

8. Pen we Eqliylik (Logikiliq Tepekkur) ni Diniy Étiqadtin Üstün Orun’gha Qoyush

 

Amérikida Xristi’an dindarlarning sani omumiy nopusning 60 pirsentidin köprekini igileydu. Men 1996-yili doktor-ashtiliq xizmitimni tamamlashqa az qalghanda Amérikining Arkansas shtati Konway shehiridiki bir aliy mektepke proféssorluq xizmiti üchün körüshüshke bardim. Hemde mekteptikilerning orunlashturushi bilen sheherni bir qétim téz sür’ette ziyaret qildim. U sheherde 30 mingdin köprek nopus bar bolup, ular üchün 73 chérkaw bar iken. Birer chérkawgha tewe emes kishiler asasen mewjut emes iken. Amérika mektep terbiyesidin qalsila diniy terbiyege tayinip, kishilik exlaq jehette dunya boyiche xéli aldinqi orunni saqlap kéliwatidu. Shuning bilen bille, ma’arip, ilim-pen, téxnologiye we inzhénérliq sahesidimu dunyaning eng aldida kétiwatidu. Hazirqi Kaliforniye nopus sani 39.5 milyon bolup, mushunchilik nopus üchün qurulghan 4 yilliq aliy mekteplerning sani 260 tin ashidu. Ikki yilliq aliy mektep we ottura téxnikomlarning sanimu 220 din ashidu. Eger bizningmu oxshash nisbettiki aliy mektipimiz bar bolghan bolsa, Sherqiy Türkistandiki Uyghur nopusini 20 milyon désekmu, bizde 130 tin köprek 4 yilliq aliy mektep bar bolushi kérek idi. Emma bizde aliy mektepning sani 13 kimu bérip baqmidi. Biz yuqiriqidek pakitlardin «Pen we eqliylikni diniy étiqadtin üstün orun’gha qoyush» dégen qimmet qarashning menisining néme ikenlikini asanla chüshiniwalalaymiz.

 

Chet eldiki köpligen xitay ziyaliyliri xitay dölitide dinni omumlashturmay turup xitay dölitidiki xelqning insanliq sapasini we adimiy exlaqini östürgili bolmaydighanliqini tekitlep keldi. Yéqinda Donald Trampning xitay hökümitini diniy erkinlikni yolgha qoyushqa qistawatqanliqi heqqide bezi xewerler tarqaldi. Din ademlerning insanliq sapasini östürüshte intayin muhim rol oynaydu, emma insanlar dinni pen we logikiliq tepekkurning üstige qoyuwalidiken, intayin éghir ziyanlarni tartidu. Buning bir yaxshi misali biz Uyghurlar. Uyghurlarning 14-esirdin 20-esirgiche bolghan tarixiy dewrde nahayiti zor derijide arqigha chékinip kétishi asasiy jehettin dinni pen we logikiliq tepekkurdin üstün orun’gha qoyuwélishidin bolghan. Uning derdini biz bügünmu nahayiti échinishliq derijide tartiwatimiz.

 

 

9. Amérikiliqlar Ghayisi yaki Amérikiliqlar Chüshi

 

Amérikiliq yazghuchi Jeyms Adams özining «Amérika dastani» dégen dunyagha dangliq kitabida Amérikiliqlar ghayisini mundaq dep teswirligen: «U bir zéminning ghayisi bolup, bu zéminda her bir ademning turmushi yaxshiraq bolushi, her bir adem bayraq bolushi, her bir ademning turmushi pütünrek bolushi, hemde her bir ademning qabiliyetliri we netijilirige chushluq pursetler yaritilghan bolushi kérek.» Bu Amérikiliqlargha iqtisadchan bolush, qattiq ishlesh, a’ilisige sadiq bolush, we erkin igilik sistémisigha ishinish arqiliq öz-özini razi qilghili bolidu, dégen uqumni ögitidu. Amérikiliqlar ghayisi kishilerning qabiliyitige asaslan’ghan bolup, her qandaq bir nishanni emelge ashurush üchün yéterlik derijide tirishchanliq körsitishni aldinqi shert qilidu.

 

 

Axirqi Söz

 

Hemmeylenning xewiride bolghinidek, Amérikini qurup, Amérika asasiy qanunini yézip chiqqanlar dunya tarixidiki eng dangliq mutepekkurlar qataridin orun alghan kishiler. Yuqiridikidek qimmet qarashliri ene shundaq ulugh mutepekkurlarning yétekchilikide wujudqa kelgen bolup, ularning ichidiki bir muhim élémént ma’arip we ilim-penni eng muhim orun’gha qoyushtin ibaret. Oqumighan, yaki anche yaxshi oquyalmighan, we logikiliq tepekkur qilalmaydighan kishiler üchün yuqiridiki qimmet qarashlirining beziliri selbiy nersige özgirip qélishi yaki selbiy rol oynishimu mumkin. Mesilen, hazir chet eldiki Uyghurlar ichide indiwidu’alliqi nahayiti küchlük, emma u selbiy jehette rol oynawatqan ehwal xéli éghir. Emeliy nersilerni emes, quruq sho’arlarni idé’allashturuwalidighan ehwalmu intayin éghir. Kompyutér aldida nahayiti köp yüridighan, emma emeliy pida’iylargha hajet chüshken yerlerde zadila tapqili bolmaydighan kishilermu barghanséri köpiyip méngiwatidu. Buningdin biz melum qimmet qarashlirining ijabiy nerse bolushi yaki ijabiy ünüm bérishining aldinqi sherti ilmiy asasta ish qilishni we logikiliq tepekkur qilishni bilish ikenlikini chüshinip yételeymiz.

 

Men aldinqi qétim teyyarlighan «Qimmet qarishi dégen néme?» dégen maqalini torlargha chiqarghandin kéyin, méning bir qanche dostlirim söz birikmisining bir igisi yoq ehwalda u sözni «qimmet qarishi» emes, «qimmet qarash» dep alsa Uyghur grammatikisigha téximu uyghun kélidighanliqini körsitip berdi. Yene bir qanche dostlirim «qimmet qarash» ning ornigha «qimmet» yaki «qedir» dégen sözni ishlitishni teklip qildi. Yene bir dostum manga burun «Shinjang Medeniyiti» zhurnilida bu sözning ornigha «qediriyet» dégen atalghu ishlitip béqilghanliqini dep berdi. Aldinqi maqalem bilen oxshash bolsun üchün men mezkur yazmamda «qimmet qarash» sözini ishlitiwerdim. Emma oqurmenlerni yuqiridiki ehwal we tekliplerdin xewerdar qilip qoyushni muwapiq kördüm. Men bu yerde yuqiridiki tekliplerni bergen barliq dostlirimgha köptin-köp rehmet éytimen.

 

Londondiki Eziz Eysa Elkün inimiz «qimmet qarash» mesilisi heqqide manga töwendiki teklipni berdi:

 

«Qimmet qarash - bu heqiqetenmu da’irisi we öz ichige alidighan mezmunliri keng bir uqum. U her bir millet we jem’iyette, her bir oxshimighan jem’iyet tüzümliride perqliq bolidu. Siz dégendek uyghurlar 2017-yilidin kéyinki milliy mewjutluq kürishi dewridiki yéngi bir qimmet qarashqa ige bolushi yaki shundaq bir qimmet qarashni turghuzushi kérek. Merhum medeniyetshunas alimimiz Abdushükür Muhemmet’imin bu heqte bir qanche kitab yézipmu tügitelmigen. Uyghurlarning medeniyet we dunya qarashliri (uyghur pelsepisi) uyghurlarning 2017-yilidin kéyinki xitay qirghinchiliqi dewride uyghur jem’iyiti ré’alliqi eks ettürülgen uyghur qimmet qarishini turghuzushta muhim menbelik rolini oynaydu. Buning üchün barliq uyghur ziyaliyliri oylinishi we qelem tewritishi zörür.» Eziz Eysa Elkün inimiz ziyaliylarning téximu chongqurlap izdinishi üchün Abdushükür Muhemmet’imin ustazning töwendiki kitabi (bu yerde bérilgini PDF nusxisining tor adrési) ni tewsiye qildi:

https://elkitab.org/uyghur_pelsepe_tarixi-abdushukurmuhemmetmin/

 

Men imkaniyiti bar ziyaliy qérindashlarni aldinqi yazmamda tewsiye qilghan 4 dewrdiki Uyghur qimmet qarashliri heqqide izdinip, chet eldiki Uyghurlarning buningdin kéyin toghra yashishigha yardimi bolidighan yéngi «qimmet qarash» larni tewsiye qilishqa chaqirimen.

 

 

Paydilinish Matériyalliri:

 

[1] American Core Beliefs:

https://www.hasdk12.org/cms/lib3/PA01001366/Centricity/Domain/854/American%20Core%20Beliefs.pdf

 

[2] James Truslow Adams

https://en.wikipedia.org/wiki/James_Truslow_Adams

 

Bu maqalini «Pidakar» inimiz tehrirlidi.

 

Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup bolup, uni menbesini eskertken halda bashqa her qandaq ijtima’iy taratqulargha chiqirip qoysingiz boluwéridu.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti