Ilmiy Maqalilerni Derijige Ayrishtiki Xelqaraliq Ölchem

2007-yili 3-ayning 23-kuni

Amerika we bashqa tereqqiy tapqan ellerde, bir ademning ilmiy tetqiqat netijisi shu kishi élan qilghan ilmiy tetqiqat maqaliliri, we testiq alghan patentisi asasida bahalinidu. Aliy mektep oqutquchilirining unwan bahalash ishliri mana shundaq elan qilghan ilmiy maqaliliri asasida elip berilidu.

Elan qilinghan ilmiy maqalilarni towendiki derijilerge bolush mumkin:

1. Ikki-uch tekshurguchining testiqidin otup, xelqaraliq ilmiy maqale jornallirida elan qilinghan maqale. Bundaq jornallarni In’glizche «Peer-reviewed journal» dep ataydu. Mushu xildiki maqalisini chiqirish bir qeder qiyin bolghan (yeni telep eng yoquri bolghan) jornallarning kopunchisi Amerikida bolup, undaqlardin En’gliyedimu azraq bar. Bu jornallarning hemmisi digidek In’gliz tilida chiqidu. Bundaq jornallarda elan qilinidighan maqale adette 2 kishidin 3 kishigiche bolghan mutexesislerning testiqidin otkuzilidu. Mesilen, optika sahesidiki «Optics Letters», «JOSA-A», «JOSA-B», we «Applied Optics» digenler ashundaq jornallar. En’gliyediki «IEE Proc. Electronics Letters» digen jornalmu shundaqlargha kiridu. Bu xildiki jornallar maqalining bet sanigha cheklime qoyidu. Eger bir maqalining bet sani cheklimidin eship ketse, eship ketken bet sainigha mejburi (In'lgizche «mandatory page charge») pul alidu. Her bir betke alidighan pul adette 150-200 dollar bolidu. Olchem ichidiki bet sanighimu ixtiyariy pul (In'lgizche «voluntary page charge») alidu. Her bir betke alidighan puli 100-150 dollar bolidu. Mesilen, men yeqinda (2007-3-20) «Applied Optics» jornilida elan qilghan bir maqaligha bizning idare jemi 1450 dollar pul tolidi. Bu xildiki maqalilarda choqum burun bashqilar bayqimighan yaki elan qilmighan yengi mezmun, yeni yengi bayqash bolushi kerek. Uni In'lgizche «Originality» dep ataydu. Bu xildiki jornallarning kopunchisi Amerika we En'gliyediki her xil ilmiy jemiyetler teripidin neshir qilinidu. Bu jemiyetning beziliri In'glizche «Society», beziliri «Institute» dep atilidu. Gerche bu jemiyetlerning orni Amerika yaki En'gliyede bolsimu, u putun dunyadin eza qobul qilidu. Shunga ular emilyette xelqaraliq jemiyetlerdur.

2. Kitap bapi (In’glizche «Book Chapter»). Men bu heqte Biliwaldiki Sohbettimu azraq toxtalghan idim. Bu riqabiti we shan-sheripi intayin yuqiri bolghan ilmiy emgek bolup, Amérikidiki bir qisim ilim-pen jem’iyetliri birnechche ziyaliy-mutexesislerdin teshkil tapqan guruppilarni orunlashturup, birdin kitab bapi yazdurup, bu yézilghan baplarni birleshtürüp, bir yuqiri sewiyelik, eng yengi ilmiy tetqiqat netijilirige wekillik qilidighan téxnikiliq kitab qilip chiqiridu. Yuqirida éytilqan "kitab bapi" del ene shu nersidin ibaret. Shunglashqa «Kitap bapi» bilen «Kitap» ning chong perqi bar. Kitap bapigha maqale chiqirish 1-xildiki jornalgha chiqirishtek asan emes. Bu peqet teklip boyiche bolidighan ish. Her bir kitap bapining uzunlighi bir tepseliy yezilghan ilmiy maqalining bilen oxshash uzunluqta yaki uningdin sel uzunraq bolidu. Kitap bapigha kirguzulgen mezmunlarda burun elan qilinmighan yengiliqlar bolush telep qilinmaydu. Lekin, u choqum aptorlar ozliri burun elip barghan we elan qilghan ilmiy tetqiqat netijilirini eks etturishi kerek. Bu xildiki maqalilargha pul elinmaydu.

3. Patent. Bu melum iqtisadiy qimmetke ige yengi keshpiyatning toluq hoquqigha erishish uchun alidighan nerse bolup, Amerikida bir patent elish uchun patent igisi (shexsiy yaki shirket) ke 10 ming dollar chiqim bolidu. U mexsus terbiyilengen adukatlarning qatmu-qat tekshurush-testiqidin otidu. Bir patentning kuchke ige waqit mudditi 15 yil bolup, patentmu bir xil yoquri qimmetlik ilmiy emgek bolup hesaplinidu. Shunga kishilerni tonushturghanda, «XXX ning manche patentisi bar», dep tonushturidu.

4. Peqet muherrir yaki tehrir ning testiqidinla otkuzup, maqale chiqarghili bolidighan jornal. Mesilen, Amerikida chiqidighan xelqaraliq jornal «Proc. SPIE» digen mana ashuninggha kiridu. «SPIE» digen soz «Xelqara Optika Injinirliri Jemiyiti» ning In’glizche atilishining bash heripidur. Bu xildiki jemiyet her yili bir qanche oxshimighan kolem we oxshimighan mezmundiki xelqaraliq ilmiy doklad yighinlirini oyushturidu. Yighingha yollanghan maqalilar kesipler boyiche tesis qilinghan bir yaki bir qanche muherir (In’glizche «Editor») lerning testiqidin otkuzilidu. Bu jemiyet testiqtin otup, yighinda oqulghan maqalilerni kitap qilip chiqiridu. Bundaq maqalilardin 1-xildiki maqalilardimu paydilinishqa bolidighan bolup, bu xildiki maqalilarni In’glizche «papers in citable journals» yaki «papers in referrable journals» dep ataydu. Bu xildiki maqalilarning «maqale puli» bolmaydu. Lekin yighinning «tizimlitish puli» bar bolup, u adette 700-1000 dollar etirapida. Bu pulni yighingha mangdurghan idare toleydu. Mening bir pinsiyege chiqqan Yaponluq tonushum aldinqi yili Los Angeles tiki mushundaq bir yighingha ozining shexsiy xirajiti bilen kelip ketti. Bu xildiki maqalilarning uzunlighi 3 bettin 10 nechche betkiche bolidu. Ularning heripini neshir qilghuchilar emes, aptorlar ozliri tizidu (yeni axirqi kitapqa kirguzilidighan hojjetni aptorlar ozliri teyyarlap beridu).

5. Amerika we En’gliyedin bashqa doletler oz tili boyiche chiqiridighan jornallar. Mesilen, Yaponluqlar oz ilmiy maqalilirini imkan qeder Amerika we En’gliyede chiqidighan In’gliz tilidiki jornallarda elan qilishqa tirishidu. Eger maqalining supiti uninggha yetmise yaki ularning ret qilishigha uchrisa, ular maqalisini Yaponiyediki Yapon tilida yaki In’gliz tilida chiqidighan jornallargha beridu. Mesilen, Yaponiyening «Applied Physics Journal» dep atilidighan In'gliz tili yezighidiki jornal bar.

6. Peqet ilmiy doklad yighinliridila doklad qilinghan maqale. Bundaq maqalilerning xelqaraliq yighinda doklad qilinghinining qimmiti memliket ichidiki yighingha qarighanda yoquriraq bolidu. Bundaq maqalilerni In'glizche «Conference papers» yaki «Conference presentations» dep ataydu. Yighin programmisigha chiqirilghan maqalining uzunlighi adette bir bet yaki uning qisqiraq bolidu.

7. Kitap. Amerika aliy mekteplirige barsingiz, her bir tebbii-pen we injinir fakultitta birdin eynek sanduq bar bolup, uning ichige shu fakultitning burunqi we hazirqi professorliri yezip elan qilghan kitaplarni barliqini korisiz. Amerikida tebbii-pen derslik kitaplirini hokumet adem orunlashturup yazdurmaydu. Uni melum bir kespiy sahede uzun muddet professorluq qilghan kishi oz tejribisi we bashqilar elan qilghan nechche ming parche ilmiy maqalilar asasida yezip chiqip elan qilidu. Her bir professor kimning kitawini ishlitishni ozi qarar qilidu. Shunga mushu menadin elip eytqanda, professorlar xuddiy bir «padishah» qa oxshaydu. Kitap chiqirish putunley riqabet asasida bolup, uni yazghuchi bilen neshir qilghuchi orun birlikte bekitidu. Alimlargha toshup ketken Amerika we bashqa tereqqiy tapqan doletlerde tebbii-pen saheside birer kitap chiqirish intayin chong ish. Undaq kitaplarning aptorliri jemiyette intayin chong abroy we hormetke sazawer bolidu.

Soal: «Bu yerde tilgha élin’ghan biologiye alimimiz Shöhret Mitalipning xéli nurghun ilmiy emgekliri bardek qilidu, kesp ehli bolmighan adem emgekler tizimlikini del terjime qilalmisa kérek. Méningche ularni siz chüshendingiz, uning qolgha keltürgen emgekliri toghrisida oylighanliringizni dep bérelemsiz?»

Men adette bashqilarning maqale tizimigha qarap, u maqalilarning qaysi turdiki maqalilerge kiridighanlighini asasen toluq bileleymen. Lekin, men uchun bu sorunda bashqa birsining ilmiy tetqiqat emgigige baha berish intayin namuwapiq ish. Kechurung.

Eger men bir bahalash komititining ezasi bolup, manga ashundaq qilish wezipe qilinghan bolsa, u bashqiche ish idi. Men ozem ishlep baqqan we hazir ishlewatqan shirketlerge yengi adem alidighanda ashundaq ishlarni xele jiq qilip baqqan idim.

Men bugun bir jornalni oquwetip, mundaq bir nersini korup qaldim. Men oqughan maqale Amerikidiki chong shirketler adem osturgende, nimilerge qaraydighanlighi toghrisida bolup, Oregon shitatidiki «Mentor Graphics» digen shirketning muawin reisi Sharron Rotty mundaq deptu:

Neqil: «Biz towendiki bir qanche amillargha qaraymiz:
Elan qilghan patenti, ilmiy maqalisi;
Ular ozining kespiy sahesidiki texnikiliq liderlermu?
Ular texnikiliq olchemlerni kelturup chiqirishtiki herketlendurguchi kuchlermu?
Ular oz ilmiy maqaliliri bilen dang chiqarghanlarmu?
Ular ozlirining texnikiliq sanaeti dairiside qandaq nam-hormetke ige?»

Uyghurlarning tebbii-pen sahesidiki ilmiy tetqiqat ishlirining tarixi intayin qisqa, we bu jehette tejribilik kishiler hazirche intayin az bolghachqa, Uyghurlar ichidiki tebbii-pen ziyali-mutexesislirige baha berish jehette hazir bizde eghir mesililer saqliniwatidu. Lekin, waqitning otishi, Uyghur tebbii-pen ilmiy tetqiqat ishlirining ozluksiz tereqqiy qilishigha egiship, bu ishlarmu bara-bara yaxshilinip mengishi mumkin. Men ashundaq bolushini tolimu arzu qilimen.

Bu yazma eslide Biliwal.com da elan qilinghan.