Qosh meschit

Memet'éli zunun

Bowa möhterem bowa, sen éytip bergen chöchek riwayetler neqeder ajayip gharayip we qiziqarliq idi he? Közni yumup achquche dunyaning u chétige yitip baralaydighan uchar gilem, uchar duldullar, xasiyetlik jahanname eynekler, "échiling dastixénim" dep bolghuche türlük tümen nazu – németlerge tolup turidighan xisletlik dastixanlar, betniyetlerni changgalda qoyidighan sirliq toqmaqlar. . . . . , bowam bir kechqurunluqi manga mundaq bir chöchek éytip bergen iding.

Ishqi sewdayigha muptila bolghan arzuluq shahzade wisal yoligha rawan boptu. Giyah ünmes chöl, qush qonmas taghlardin ötüptu. Qaraqchilargha uchrap esli weslidin ayriliptu, axiri bigane bir memliketning merkiziy shehiri etrapida otunchiliq qilishqa mejbur boptu. Adem göshide manta étip satidighan mantipezning qapqinigha dessep uning yoshurun zindanigha chüshüp qaptu. Qarisa nechche onlighan shor péshane yigitler ingrap yatqudek. Aypaltiliq betheywet jallatlar kirgen haman "men oruq u sémiz, men oruq u sémiz", - dep bir - birni ittirwatqudek, künlerning ötishi bilen oruqimu, simizimu tügep kétiwatqudek. . .

Qiziqip anglighinim, jawabsiz soal, teshwishlik xiyallar tori ichide uxlap qalghinim hélimu ésimde. Chüsh körüptimen, ashu qorqunchluq qarangghu zindanda turghudekmen. Aypalta kötürgen betheywet jallatlar kirip "simizliring buyaqqa ötüsh", - dep waqirghudek. Échirqap ketken chilböre kiriwalghan chong qotandiki qoy padisidek bichare halgha chüshken bieqil tutqunlar "men oruq, u sémiz", - dep bir - birini ittirishiwatqudek. Ittirgenlermu tirejigenlermu bara –bara tügep nöwet manga kelgenmish "sen hemmidin kichik we hemmidin oruq bolsangmu –dep sörewatqanmish, ular: – bir qanche qasqan mantigha yaraysen, yür", - tirejep turiwalghudekmen, ular söriyelmigüdek. Axir ular, " - boptu, mushu yerdila jinini alayli!" - dep aypaltini égiz kötürgidek. . . . .
- bowa !. . . . . Boynungni shundaq quchaqliwaptumenki, tinalmay qapsen.
- balam, néme boldung? Men bar, qoruqma! –déding, issiq baghringgha mehkem bésip.
Éghiz - burunlirimni qorqqaq bésip ketti. Nechche künlergiche qizip, jöylüp chiqtim. Bu chöchek bilen chüsh isimdin chiqmidi. Ösmürlük dewrige yetkende köprek oylaydighan bolup qaldim, "men oruq, u sémiz", - dep bir - birini ejel girdabigha ittiridighanlar eyni zamandila bolup ötkenmu? Hazir tügep kettimu? Bizning kochida yoqmu? . . . .
Men tughulup ösken kochamgha nezer salattim.

2

Kochimiz –orghaqsiman ay shekillik xalta kocha. Hazir "qosh meschit" démise héchkim bilmeydighan bu kochimizning esli nami "aykocha"iken. - shundaqmu, bowa?

On toqquz jüp derwaza bir –birige qariship turidighan bu xalta kochimizda kölimi, qurlush nusxisi, munar –gümbezlirining égizlikidin tartip. Ichki –tashqi neqishlirigiche op'oxshash ikki meschit bar. Siridin tartip, piramidasiman qalpaqliq mixlirighiche tamamen oxshishidighan ikki derwazimu bir –birige qariship turidu. Ikki derwazidin teng chiqqan ikki musulman bir - birige salam bérishmeydu, tinch - amanliq sorashmaydu. Ong yaqtin chiqqini ong yaqtiki, sol yaqtin chiqqini sol yaqtiki meschitke rawan bolidu. Héyt ayem künliri ikki yaqining jamaetliri ikki top bolup, chong jamege qarap mangidu. Bir - birningkige héyitlimaydu. Quda –baja bolushmaydu. Bu tereptikiler méyit uzitiwatsa, u tereptikiler toy neghmisi qiliwéridu. Ikki yaqtiki balilarning öz ara dost –adash bolishigha yol qoyulmaydu. Bu tereptiki balilarning legliki u terep boshluqida peyda bolghan haman shu terep balilirining tash chalmilirida ötmitöshük bolmay qalmaydu. U tereptiki kepterwazlar bu tereptikilerning keptirini tutuwalghan haman qanat - quyruqlirini yulup – yungdap asman'gha atidu. Buyaqtin - uyaqqa ötüp qalghan xoraz–mékiyanlarning her qandiqi öz katikige qaytip kélelmeydu. Bashqa kochilarning üstige qanchilighan kötürme öyler sélin'ghan. Bizningkide birimu yoq. Ikki terep inaq bolmisa, bir - birige yol qoymisa, kötürme öy salghili bolmaydiken. Shundaqmu, bowa?

Ikki tereptiki xotun xeqler ömrining köp qismi qarshi terep xotunlirining gheywet –shikayitini qilish bilen ötidu. Kir süyi, yundilar qarshi tereptikilerning bosugha, tam tüwilirige tökilidu. Kir suliri qurup yaki tonglap kétiduki, jédel majira qurimaydu. Tonglimaydu.

Anglisam ikki yaqtikiler uzun yillardin buyan tartqan derd - musheqqet, azab –kulpetlirimu bir - biriningkidin qilishmaydiken. "tunggan yighiliqi"waqtida bashqa kochilarning hemmisige mustehkem derwazilar békitiliptu. Bizning kochidiki ikki terep putushelmeptu, bir derwazidin kirip chiqishni rawa körmeptu. Qoralliq chirikler tosalghusiz kiriwiriptu, bulaydighinini bulap bulghaydighinini boluwériptu. Ikki terep achchiq sawaq almaptu. Pushayman qilishmaptu. Shingshisey, gomindang hökümranliq qilghan zamanlarda bir –birni chéqishiwiriptu, tutup bérishiwiriptu. Netijide her ikki tereptin hepsige ilin'ghan, qetle qilin'ghanlar teng nisbette dégüdek boptu. Mana hazir "üchke, beshke qarshi heriket" waqti. Ular bir - birini ghezep bilen sökmekte, pash qilishmaqta.

- u - oghri!
- o - özi toysimu, közi toymaydighan eng chong baj oghrisi !
- u - yirtquch yolwas !
- u - esheddiy yolwas !
Goya ular bir - birni ittirishmekte:
- men oruq, u sémiz !
- u sémiz, men oruq. . . .
Sewr - taqet qilalmidim, berdashliq bérelmidim axir sanga murajiet qildim:

- bowa, obdan bowa, kocha - mehellimizning bir esirlik tarixi sanga beshqoldek ayan. Éytqina, kochimizdikiler ezeldin mushundaq nainaqmidi? Nechche yil aldida sorisamghu sen téxi kichik, tégi - tektige yitelmeysen déding chopchongla bir yigit bop qaldimghu mana, emdighu éytip bérersen? Bowa, némanche xiyalgha chöküp kétidighansen? Munche teqezza qilmighine!

- maqul, balam, - déding lewzimni yerde qoymay, - hazir sen kichik bala emes, ottura mektep oqughuchisi, aq - qarini perq ételeysen, gep - sözümning tégi tektige yételeysen, zéhning bilen angla, sözlep bérey:

3

Durus, kochimizning esli nami "ay kocha" idi. Aydek yoruq, yilliq kocha idi. Qan - qérindashliq muhebbiti tash - kések, tam - toruslirighiche singip ketken inaq kocha idi, zoridin hakim begdek katta zatning izi, molla sadiq elem axunum, abduréhim nizari qatarliq pir – ustazlarning neziri chüshken xisletlik kocha idi! Yasin damolla hajim hezzeretliri axiretke seper qilghandin kéyin(yatqan yéri jennette bolghay, ilahe amin) arimiz buzuldi, bir meschit ikki boldi, "ay kocha" dégen tewerrük nam "qosh meschit"ke özgerdi. Aghriq - adawet, balayi - qaza bashlandi!

Merhum imamimiz yasin damollajim hezretliri ataq – abruyluq meripetperwer zat idi, pul – mal, altun – kümüshliriningmu heddi – hésabi yoq idi. Heqtaala uninggha birjup qoshkézek oghul ata qilghan. Chongining ismi hesen, kichikining hüseyin idi. Boy – isket, reng – chiray, xulq – mijez jehettimu ayriwalghusiz halda oxshashliqi bilen hemmini heyran qalduratti. Ögendi, bilim tapti, yurt kezdi, sodigerchilikning tilini bildi, pul tapti. Imamimiz ushtumtut yétip qaldi. Oghullargha xet – xewer ewetildi. Hüseyin yéqinraq bir sheherde turuwatqanliqi üchün burunraq kelgenidi, derhal toyini qilip, atiliq qerzidin xalas boldi. Hepte ötkendin kéyin akisi hesenqarim keldi. Imamimiz uning toyini qilip qoyghan künining etisi namaz bamdattin burun axiretke seper qildi, kochimiz abruyluq imamdin ayrildi, aqil, méhriban, duaguy atisidin ayrildi. Biz ehli jamaet yaramliq bir imamgha mohtaj iduq. Merhum imamimizning qoshkézek oghullirigha tikilduq. Her ikkisi bilimlik, xush péil, exlaq – peziletlik ehli sodiger yigitler idi. Qaysisini tallash kérek? Qaide – yosun boyiche biz akisini talliduq, sheriet mehkimisining testiq möhrinimu alduq. Hemmimiz xatirjem bolduq, burunqidekla bir meschitke jem bolduq.

Xudaning qudriti bilen bu qoshkézeklerning repiqilirimu qoshkézek acha - singillar iken. Achisi altunxénim burun yatliq qilinip hüseyinqarimning, singlisi tilla xénim kiyin yatliq qilinip, hesenqarimning nikahigha ötüptu. Xotunlirimizning éytishigha qarighanda, ular chöcheklerde teswirlinidighan herqandaq sahibjamallardin güzel, jennet hürliridinmu chirayliq iken. Hösn - jamalda kamaletke yetken, bay, döletmen qoshkézek yigitler bilen tengdashsiz güzel qoshkézek perizatlar kochimizning abruyi, shan - sheripi idi. Biz ular bilen pexirlinettuq, maxtinattuq. Uzaq ötmey bu qan - qérindash qoshkézeklerge köz tegdi, kochimizgha köz tegdi! Birlik - inaqliq aptipi bilen yorup, insaniy méhir - muhebbet harariti bilen illip turidighan "aykocha"miz naénaqliq is - tütekliri astida öch - adawet judunliri kézip yürgen qarangghu, soghuq "qosh meschit kochisi"gha aylinip qaldi!

Wali, hakim, beg qatarliq chong emeldarlar, qazaxunum, muderrs'axunum unwanliq katta zatlar yaki ataqliq baylar bolmighan mehellilerdiki toy - tökün, ölüm - yitim, nezir - chiraghlarning hemmiside shu mehellining imamini törge bashlash atam z zamanisidin tartip dawamliship kéliwatqan qaide - yusun. Biz mu hesen imamni törge bashlayttuq, inisi hüseyinqarim uning yénidin orun alatti. Xotun xeqlerning olturushida ehwal bashqiche boptu. Altunxénim: "men acha, sining yuqiri teripingde olturushum kérek" dése, tilla xénim: "men akining repiqisi, imamning repiqisi, öyning töri méning!" deydiken. Bularning talash - tartish, jédel - majiraliri tüpeylidin herqandaq toy hazigha aylinidighan boldi. Biz - ehli jamaet, aka - uka qoshkézeklerge murajiet qilduq:

- ikki xénim otturisidiki aghriq - adawetning aqiwitidin teshwishlenmektimiz. Qan - qérindashliq rishtisini yingi bashtin tutashturup, ularni inaq, bizni xatirjem qilishqayla.
Anglisaq, aka - ukilar mundaq pütüshüptu: "er jamaet sorunlirining her qandiqida yuqiri orun akigha, mezlum xeqler sorunining herqandiqida yuqiri orun achigha mensup!"
- men akining repiqisi, imam'axunumning repiqisi, - dep tekrarlaptu tillaxénim, - yuqiri orun - mertiwe mining !
- men acha, - dégen sözide ching turuptu altun xénim, - ornumni tartiwélishqa hergiz yol qoymaymen!

Aka – uka öz repiqilirini tolimu qedirleydiken, etiwarlaydiken. Ular arzuluq repiqilirini qayil qilalmaptu. Ziddiyet ötkurlishiwiriptu. Meschitning biqinidiki öyde toy bolghan küni bu acha - singillar yene tör taliship qaptu. Türlük nazu - német, shérinlikler bilen tolghan dastixan üstige bir - birini bésiship, yüz - közlirini tatilap, chachlirini yulushuptu, til - ahanet, yigha - zare, qiya - chiya kochini bir aptu. Meschitke kiriwétip, öz repiqisining awazini anglap qalghan imam'axunum ixtiyarsiz halda bu yerge kirip qaptu, qarisa bash közliri qimmet bahaliq yipek romal ichide qalghan ikki ayal bir - birining chéchini mehkem siqimdashqan halda pomdaqlishiwatqudek. Ularning boy turqi oxshash bolupla qalmastin bes - bes bilen kiyishiwalghan kiyimlirimu oxshash iken.

- tur ornungdin ! - dep gejgisidin yuluwaptu imam'axunum, - hu, binomus alwasti! - shu söz bilen bir kachat saptu.
- ha - ha - ha!. . . , - gülqeqeliri échilghan halda ornidin turuptu tilla xénim –tör talashqininggha tuye, binomus alwasti!
Altunxénim aghzini silighaniken, ap'aq alqini qipqizil qan'gha boyiliptu. Öz ömride merhum ata - anisidin yaki iridin azar yep baqmighan xénim bu iza –külpetke berdashliq bérelmeptu - de:
- hu, xotunining tambiligha sejde qilidighan munapiq –déginiche, bir piyale rishalini qehr - ghezep bilen étiptu. Imamning qangshiri yiriliptu. Yüz - kozirliri ap'aq rishale bilen qipqizil qan arilashmisigha kömülüptu.
Kün - tünler aghriq - adawet ichide ötmekte idi. Naénaqliq üshshüki qoshkézek aka –ukilar yürikidiki qan qérindashliq hararitining ornini igiliwélish xewpi qash - kirpik ariliqida turatti. Biz bularni epleshtürüsh –yarashturush yoligha qedem qoyduq.
- xotunini talaq qiliwetsun! - dep shert qoydi akisi, - shu chaghdila men u alwastining manga qilghan haqaritini estin chiqirimen. Ukamni burunqidekla qedirleymen.
- xotunini üch talaq qiliwetmigüche, - dégen shertni qoydi ukisimu, - men uning xotunumni haqaret qilghan, bir tal éziq chishini sunduruwetken gunahidin kéchelmeymen!

Yarashturush yolida tashlan'ghan qedem, singdürülgen ejirler zaye ketti. Pitne - pasat köpeydi, ziddiyet künséri chongqurlashti. Inaq qoshna heqemsayilermu chek - chéki körünmes talash - tartish chölide quyundek pirqirashqa bashlidi. Bir qisimlar altunxénimning, bir qisimlar tilla xénimning teripini aldi. Herkim özi himaye qilidighan terepningkini toghra dédi. Pitne pasat arqiliq jan baqidighan najins, naehlilermu chiqip qaldi. Ular aka - uka, acha - singillar otturisida kéche - kündüz gep toshup, ot üstige yagh chéchishti. Beziler hüseyinqarimning hujrisigha xupiyane kirip :"sili akiliridin chong, sémiz tughulghan. Bashlirimu akiliriningkidin yoghanraq idi. Aka bolushqa hesenqarim emes, del özliri munasip" dep qutratquluq qilsa, tilla xénimning yénigha oghriliqche kirip: "burun tughulghini achiliri emes, del özliri ikenla, kindik ana bir kéche –kündüz tewellut üstide turghanliqi üchün uyqusizliq ichide ganggirap qilip, ikkilirini almashturup qoyghaniken." -dep ot quyruqluq qiptu. Beziler altunxénimgha eqil ögitiptu: "erliri hüseyinqarim sodigerchilik qilimen dep yol azabi - gör azabi tartsa, sili özliri tenhaliq, teshnaliq derdini tarttila. Hesenqarim bolsa, sheherdin chiqmay tijaret qilip musheqqetsiz halawet köridu. Toy - tökün, ölüm - yitim, nezir chiraghlardin kélidighan tapawetmu az emes. Wexpilerning kirimichu téxi! Qurban héytta pütün kochimizda qurbanliq qilin'ghan qoylarning tire - üchey, kalla paqalchaqliri shu öyge qarap aqidu. Tillaxanni yoghinatqan ashu payda –tapawet emesmu? Erliri hüseyinqarimmu ehli ilim, qariy qur'an kishi, herqandaq jame imamliqining höddisidin chiqalaydu. Akisidin obdanraq qur'an tilawet qilalaydu, tepsir éytalaydu. Akisi bilen chirayliqche pütüshüp nöwet bilen imamliq qilsa bolmamdu? Akisi bir ay imam bolsa, ukisi bir ay, bu yil akisi imam bolsa, kéler yili ukisi..."

bu meslihet altunxénimgha yéqip qaptu, érinimu qayil qiptu, shuning bilen imamliq dewasi bashlandi. Bir qisimlar hüseyinqarimni qollap, quwwetlep mehkime sher'ige barsa, bir qisimlar hesenqarimning ömürlük imam bolishini telep qilip bérishti. Herterep özi himaye qilghan kishining xislet peziletlirini maxtap kökke kötürüp, özi ret qilghan kishining éwen nuqsanlirini köptürüshti. Sheriet bu dewani hel qilishqa charisiz qaldi, dotey – amballarmu amal qilalmidi, öz qollighuchilirining telipi we altun xénimning teqezzasi boyiche hüseyinqarim axir ürümchige rawan boldi. Buningdin xewer tapqan hesenqarimmu derhal atlinip hüseyinqarimdin bir kün kéyin ürümchige yétip bériptu. Bu – niqabliq yalmawuz yang jangjünning qumul xelq qozghilingining meshhur serkerdisi tömürxelpini qetl qilghan künning etisi iken. U gherbiy diyar xelqini menggü mehkumliqqa qaldurushning chare tedbiri heqqide qaltis bir kitab yézishqa kiriship, yung qelem bilen munularni yéziwatqan chagh iken: "... Bu xelqning dini bir, xudasi bir, peyghembiri bir, kebisi bir, mezhipi bir, tili bir, bu alte birlik üstige dil birliki – zich ittipaqliq qétilidighanla bolsa, tügeshkinim shu, texti – bextimning gumran bolghini shu! ..."

- oghlum anglawatamsen? U, öz hökümini mundaq sherhilewatqaniken: "dil birliki – tinchliq we xatirjemlikning altun achquchi, bay - bayashatliqning uli, bilim – meripetke intilish, oyghinish, öz – özini tonuwilishning asasidur, bu "birlik"tin artuq xewp – xeter yoq manga! ..."
hüseyinqarim del mushundaq peytte yang jangjünning aldigha kiriptu, jangjün hüseyinqarim in'am qilghan 100 dane tillani aptu, erzige qulaq saptu we xiyal sürüp qaptu, shuesnada hesenqarimmu kirip keptu - de 100dane tillani aldigha qoyuptu, erzini bayan eylep ah uruptu. Jawab kütüp qol baghlap turuptu.
- oyliship baqay, - dep jawab bériptu jangjün.
Aka - ukilar bir - birige tuydurmastin uqushup - sürüshtürüp yürüp "oyliship baqay"dégen sözning menisini biliwaptu. Akisi 120tilla in'am qilghan bolsa ukisi 150, ikki yüzni in'am qiliwériptu. Hesenqarim akiliq orni tüpeylidin bu dewada utidighanliqigha ishinip kétip. In'am yollashta hüseyinqarimgha yétishelmigen bolsa kérek, shunglashqa yang jangjün :
- senmu meschit sal, imam bol! - dep buyruptu hüseyinqarimgha - sining qollighuchiliringning ejdadi teripidin meschitke wexpe qilghan dukan - saray, yer - zéminlargha sen igidarchiliq qil! Hesenqarimghimu mundaq deptu:
- eslidiki meschitke imam boliwer. Sining qollighuchiliringning ejdadi teripidin meschitke wexpe qilghan dukan - saray, yer - zéminlargha sen igidarchiliq qiliwer!
Dewada utqan, ghelibe xushalliqigha chömülgen hüseyinqarim öz ichide mundaq qarargha keptu; shundaq bir jame saldurayki, namim elge taralsun, shöhritim kökke yetsun, künlerning ötishi bilen kona meschit boyun qisip bir chette qalsun!. . . .
Hesenqarim buni biliwalghandekla soraptu:
- jangjün aliyliri, qurulghusi meschitning kölimi, shekil - nusxisi. . .
- kona meschit bilen op - oxshash, - dep jakarlaptu jangjün, - bir qedem keng - tar, bir ghérich égiz - pes, bolushigha yol qoyulmaydu, gül neqishliridin tartip, sir boyaqlirighiche op - oxshash bolush kérek!. . . . .
Bildingmu, oghlum? "qosh meschit"ning tarixi ene shu! Aydek yoruq, bahardek yilliq kochimizning tumandek tutuq, judun peslidek soghuq kochigha aylinip qalghanliqining tüp sewebi ene shu! 

4

jinim bowa ! Axiretke seper qilghininggha charek esir bolghan bügünki künde men ayrilghinimgha shunche yillar bolghan yurtumgha qarap kétiwatimen, nurane chéhring we otluq nepesliring bilen illip turidighan kochamgha qarap kétiwatimen, yéqinlashqanséri séghinish - intizarliq otliri lawuldimaqta, teshwish - endishilirim kücheymekte: ah, méning kocham, qanliq tarixi sergüzeshtlerni öz béshidin kechürgen hesret - nadametlik kocham! Tinch, ittipaqliq baharining arambexsh aptipida yorup yillighansenmu yaki özhalitingche turiwergensenmu? Sübhi - seher waqtida qarimu qarshi ikki derwazidin teng chiqqan ikki musulmanning "essalamueleykum, weeleykum essalam"ni beja keltürüp bir meschitke qarap dostane qedem tashlawatqanliqini körermenmu yaki eyni zamanlardikidek "men oruq, u sémiz"dep bir birini ittirishiwatqan nadanlarnimu? Hörmetlik yingi imamimiz bir meschitke jem bolghan ehli jamaettin: "insanning xar we zebun bolushigha seweb néme dur?" dep sorisa, pütkül jamaet: "ikki nersidur: biri jahilliq we nadanliq; ikkinchisi, tepriq we ixtilaptur"dep jawab berse; "izzet –abruy, quwwet néme bilen bolur?" dégen haman :"bilim –meripet, ittipaqliq bilen bolur" dep yekdillik bilen jawab berse, xushalliqtin yüreklirim yirilip ketmesmidi? Siningchu, bowa? Bosh, bikar qalghan yene bir meschitning köz göherlirimiz, ümid yultuzlirimiz üchün arambexsh baghche, yesli qilip bérilgenlikini körsemchu? U chaghda men ghemkin qebrengni mehkem quchaqlap, bar awazim bilen xitab qilmasmidim :

- bowa, jinim bowa, xatirjem bol, arzu murading gül - chéchek achti!
1986- yili, yanwar. Qeshqer.
______________________________________
aptur izahati: sual - jawaplar "aqaid zörüriye"din ilindi.

Memet'éli zununning "shinjang yashlar - ösmürler neshriyati" neshir qilghan "qosh meschit" namliq eserler toplimidin élindi.
Bashqa torbetliride qoymaqchi bolsngiz ijazet élishingiz hajet emes, emma mezkur menbeni eskertishingiz shert.
Menbe: 
http://www.bilik.cn/dpindex.php?pagetype-bbsthread-a-tid-17004.html


© Copyright 2004 Uyghur Meripet Homepage: http://www.Meripet.com