"Séssiq Toqquzinchi" we Uyghurlar

Kona yéziq menbesi: http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-101994.html

Oghlum weten söyüshke déplom ketmeydu,'abroy ketmeydu.peqet bir sadiq yürek kétidu.  "Qehriman bolidighan maylamchi bala"din.

http://bbs.xabnam.com/read.php?tid=60846&page=1&toread=1

Birnime dey disem ma sorunda gheywet bop qalidu. Dimey disem ya özini bilmidi bu xeq .

Dugamet qarisla bezide mushu uyghurgha nan tégidighan ademler kimdu-dep oylap qalimen.

Oylap baqmaptimen disle , nimishqidu men hazir tola oylap qalidighan boldum.

Kawapchilarmu ,déhqanlarmu yaki kitaplarda digendek ziyaliylarmu we yaki birni ikki qilidighan'gha tipirlap yürgen sodigerlermu ? Ishqilip bizning bu qatarliq kesp bilen shughullindighan her-xil ademlirimiz bar . Nimishqa bundaq oygha kep qalla disle ,mushu bir milletning teghdirini peqet melum ademlerge baghlaydighan bir qiliq bizde tollap qaldi. Eger biz ümüt kütken ademler biz kütkendek mes'uliyetni üstige alalmisa hemmimiz aptaptiki benggining xiyalini sürüp mushundaq yashaydighan oxshaymiz.

Bizning noposimiz nechche milyon'gha yétidighan xelq . Bu xelq azatliqtin buyan bügün'ge qeder nurghun issiq-soghuqlarni bashtin kechürüp hernime bolsa yashap kéliwatidu. Bu milletning yiliki shorluq dep qoyidikenmiz. Yiliki shorluq qandaq bolidu ?

Dep oylap baqsam bu yilik digen özlirining ichilirde bolidiken. Uni bashqilar shorluq qilip qoymaydiken . Özi shorluq boliwalghan nersini kim "shorluq bolma" diyeleydu-deyla.

Mushu télwizor bolsun yaki bashqa gézit-jornalda bolsun ziyaliylarni "bir milletning bayliqi ,tüwriki,yiliki,yüriki" dep maxtaydiken.emdi yüriki bolsun bayliqi bolsun meyli emesmu.

Emise nimige qaynaysen disile ,'elwette qaynaydighan'gha gep bar.

Atmish yilningyaqi uyghurning béshidin nurghun künler ötti. Burunqisini qoyup mushu yéqinni sözlisek özliri bilen bizdek déhqan qandaqla bolmisun yer térip qosaq baqtuq,'azraq éshin'ghan ashliqni sétip bérip bashqilarnimu ach qoymiduq. Ishqilip bir nersini tutsaq qolimizdiki topa bolsimu yuqup turdi. Ma chaqsidiki qassap nawaylarni billa ...ularmu taza japakesh . Qoyni erzanraq ep söyüp göshini sétip yaki issiq tonurgha béshini tiqip nan yéqip özining jénini baqidu. Ulardin köpinidighan yérimiz yoq . Qandaqla bolmisun yügrep chiqsaq tayyar nan ,göshke bolsimu yaraydu.

Qaysi küni télwizorda adem bolush ,qeyser bolush toghriliq bir xanim bilen bir ependim taza sözlidi . Ayhay gepler digen wehshi disle , anglisla özlirining mukemmel adem emeslikliridin nomus qip kétila ...aldirmisla gep ba téxi

sili atmish yilningyaqi mushu ziyali digen xeqning manga dep bergidek qandaq paydisini körle... Esli ziyali digen yurtning eng bilimliki sezgür chéchenliri , heq-naheq köz qarishi éniqliri bolidu deydu. Biraq özliri ulardin héch bolmisa lazim bolghanda birer parche nan alamla ?! Yaki ma etretning qamlashmighan siyasetliri toghriliq bireresige dat éytip "qéni qandaq nochiken !" dep ulardin panahliq körelemla, qarisla biz yer tériymiz,qassap qoy soyidu,naway nan yaqidu. Ziyali nime qilidu ? ! Ma zamanning igiz-peslikini tüzeydu. Özliri bilen bizghu qandaqla bolmisun yer tériduq.emma ularchu ?! Nimini tüzlidi deyla..bashliqqa set körünüp qalmayli dep arqigha yénip bizni "tüzleydu".

Anglisam bu xeqning herqandiqi burut qoyalmaydiken.sewebi sel yawayi körünemish.emdi biz dixan xeq, ma burut-saqal digenni erning körki yaki peyghembirimning sünniti dep qoyimiz mushu yéqinningyaqi diqqet qillamu hemmila maashliqning bürüt-saqili yoq. Ghichla kosa .sürüshtürsem bashliqning közige burut qoyghanlar set körünemish. Mana karamet héliqi télwizorda adimilik toghriliq chingqilip sözligen xanimdin "erlirining buruti bamu xanim ? " dep sorap baqqum keldi.

Oylap baqsila kalpukning üstidiki nechche tal tükke ige bolalmighan xeq özliri bilen manga ige bolalamti. Ishqilip men baghu, dugamet. Mushu burutumni chüshürmeymen dep xizmitidin heydelgen ziyalini anglap baqmidim. Bughu bir chaxchaq gep. Qisqisi men bizning birer ishimizgha yaqisini yirtip naheqchiliq tartqan ziyalini anglimidim. Yiliki shorluq digini berheq gepken.bular rastinla bizdiki shorluq yilikken.

Bizning oghul dawamliq kitap oquydu ."way dada ma adem uyghurlarning peylasopi. Ma yazghuchi uyghurlarning eng nochisi" dep maxtap birmunche kosa ademlerning süritini körsitip kétidu.

Chaxchaq qilip "way balam mendek buruti ba ademni kitapqa bassa uyghurlarning ewliyasi boldighan oxshaymen" dep qoyimen.

Gep qéchip ketta, baya dewetqan "ziyaliylar uyghurning yüriki,tüwriki" digen gep mushu kitap yazdighanlar bir-birige xoshamet qip özlirini özi maxtap dewalghan geplermikin deymen. Nimishqa disle biz dixan xeq mushu guylarning kasapitidila yashaydikenmiz.nede bizge tüwrük ,yölenchük bolalaydu. Töt tal maashini toluq ep bashliqini xapa qilip qoymay.xotun-balisini xeqning aldida chandurmay baqqini bizge tüwrük bolghinima ?! Undaq jahandarchiliqni midirap yürgen chashqanmu qiliwatmamdu.

Özlirimu télwizor körüp turila. Bu xeq tola chiqidu uningda, ghichla qesemxor .her pishqedem sen'etkar ziyaliylarnomus qilmay emdila zawuttin kelgen dorini "undaq ünümlükken ishletkili bir yil boldi mundaq nochiken " dep qizarmay maxtaydu.qeyerning bashliqlirikin biz qurghaqchiliqqa uchursaqmu tartinmay "undaq mol-hosol,mundaq ashurup" dep doklat béridu. Héliqi "xelq söygen sen'etkar" dewalghan biri baghu..way héliqi boyni uzun ...he shu ..kögenla bir deyde élanni tenqit qip épizot oynap bir munche pul tapqan..emdi körwatila télwizorda ximiyiwi oghutni maxtap bek aldirash .uningdinmu bir munche pul tapidu bichare . Nimishqa bichare deyla demla elwetta bicharide..pul tapsila hésapmu undaq aldi-keynige siyip yashighandin...ximiyiwi oghutning ziyinini bilerla ..tügetti yerleni.... ...awu naway jénida sün'i xémirni bir tillisa ikkinchi maxtimaydu. Men jénimda bilmestin "mawu xataken" dep salsam etisila "toghriken" diyishtin ölgüdek nomus qilimen.

Birmunche xenzu ertis ziyaliylar töwen'ge chüshüp xeliqtin hal sorap heqsiz oyun qoyuptu. Qaysi küni bir ertis télwizorda ürümchide oyunini qoyup bolup töwendimu xelqige oyun qoyup bérdighanliqini bildürdi. Heqsiz qoyamdu . Ellik koy disle béliti .bular shinjangni aylinip heqsiz oyun qoyidighanlarma. Töwen'ge chüshse köte-köte bilen méhmandarchiliq ,'ishik aldigha bérip qalsila salimi qawul , "ishlar aldirash yene körishermiz". Bir baqqalning aldigha bérip qalsa ichide "télwizor körmigen nimimu bu. Bikargha bermisimu erzaraq bermida" dep ghotuldaydu.

Balamning diyishiche hazir uyghurlarning bir nechche "peylasop"i bir-biri bilen qattiq tutushup qaptu. Biri yene birining "oghri"liqini yene biri yene birining "munapiq"liqi ,"imansiz"liqi toghrisida qattiq ispat toplawétiptu. Bizning balimu shulaning birige ixlas qilidiken. Shunga mehelide yene bir "peylasop"ning choqun'ghuchiliri bilen gepleshmeydighan bop qaptu. Qarisla maguylarning peslikini .nochi bolsa chong-chong oghurluq qiliwatqan yaki munapiqliq qilghan bashliqlirini shundaq tillap baqsa bolmamdu. Özlirini bizning tüwrikimiz hésaplighandikin mayede boliwatqan xata siyasetlerni parixor bashliqlarni "munapiq,'oghri" dep tillap baqsa bolmamdu, tilliyalmaydu ,yurt buzushnila bilidu.sopilardin perqi yoq,murit toplap...

Hu ! Galastukluq ishanlar...

Nime u munapiq ,'imansiz,'oghri digen biz qara qosaq turupmu undaq gepni aldirap qilmaymiz. Hediste baghu " kim birawni uningda yoq illet bilen haqaretlise özige qaytidu"dep. Emdi kim munapiq bolidu deyla..way burutigha ige bolalmaydighan "baturlar".

Kona bir gepni qip bérey..héliqi qedimdiki yuen sulalisi digen waqitta mushu ademlerni tebiqighe bölüp..tilemchilerni 7-tebiqighe, pahishelerni 8-tebiqighe, ziyaliylarni 9-tebiqighe bölüptu. Nimishqa demla..u waqitlardiki ademlermu döt emeste...tilemchi men digen tilemchi dep ashkara tileydu.. Pahishelermu "men digen pahishe "dep ténini satidu.. Ziyaliylarchu " biz digen awamni chiriqi "dewalghan bilen héchyerge chiraq yaqmaydu.

Awu yuquri mehelidiki héliqi bokischi"nochi" ni bilila.qaysi küni bizning bekraxun bir bodek bilen takaliship qaptu, ular ittirshiwatsa qayaqtindu bokischi kélip "bekraxunka kimu séni bozek qilghan "depla jidelge arlishiptu.shu chaghda héliqi bodek bokischigha "zale...zale..." deptiken .awu nochi turup kétip"boldi özenglarning ishiken aka " dep yoligha méngiptu.shuning bilen bodek"qandaq chaqarghan adiming shumitti"dep bekraxun'gha ushshuqluqni bashlaptiken..xudayim towwa emdila mangghan bokischi nochi" eslide uyghurken'ghu mawu..nime deysen héji qiz.."dep qaytip kep bekraxunni mush yiyishtin qutuldurwaptu....buni anglap deslep shundaq külüp kettim ,'axiri bérip yighlap qaldim dugamet.

Biz yighlimay kim yighlaydu deyla .... Mana bizning ziyaliy bolsun "nochilar" bolsun ehwali shu . Öz-ara pichaq kötürüp "jihat"qilishtin yanmaydu.emma yamanni körse quyruqini nege tiqiwalghininimu bilelmey qalila.

Men birer ziyalining bizni dep yaqa yirtip yuquri orunlagha chiqip baqqinini yaki birer maashliqning biz üchün naheqchiliqqa qarshi turup solinip ketkinini anglimidim.

"xelqim" dep kétidu. Birer kitawi yaki léntisini neshir qilsa kim alidu "xelqim" dep aldap turmisa.....emma "xelqim" dep meydisini kérip chiqidighan sorunda tapqili bolmaydu.

Mushu yuqurdin kélidighan siyasetlerge awal shu ziyaliylardin pikir alidu deydu. Bular testiqlashtin burun bashliqlarning közige qaraydiken. Bashliqning közining éqi jiqraq tursa "qarinimu , aq" dep testiqlaydiken. Qarisla mushundaq xeqni milletning tüwriki disek qedimqi padishalarning ordisidiki akabir-eshrep ,'aghwatlarni milletning panahi disek bolghudek jumu.

Qaysi küni méning bir ziyali tonushum " özliri sel diqqet qilsila ,bika sayritip-sayritip biraqla boghmisun" deydu. Men didim" héliqi hemme éqimlar bes-beste sayrash dep sayritip axirida biraqla jaylighandek ish bop qalmisun demla. Xatirjem bolsila men birer orun sayra dise özemni bilelmey sayrap kétidighan adem emes. Men baghu , sayrima disimu sayrighum kelse sayrawéridighanlardin . Men sayrisam bashqilar heyran qalsun dep sayrimaymen. Ma ichimdiki sériq suni chiqirwélishqila sayraymen. Nöwet kep qalsa mana bash . " disem dimighida külüp turidu.

Achchiqimda "özliri yolwas yoq taghda maymun padisha digenni anglighanmu , he ..nimishqa maymun padisha bolushqa mejbur bolidu disle..awu yolwas axta bolup qélip, öyide kir yuwatqidek. Amal yoq maymun bolsimu erkek bolghachqa padisha boluptu . " deptimen . " ajayip gep qilila jumu"..dep hijiyip yoqaldi . Uning niyti qarimaqqa yaxshidek körün'gen bilen shu kün kep qalsa "men dimidimmu" dep jugéliyangliq qilip tamasha körüp olturidu.héch qachanda "ma ademge nime boldi ? "dep kochigha chiqmaydu.

Mushu qosh tildin kéyin yene yeslidin bashlap xenzuche oqutush deydighan bir gep chiqti. Buninggha nechche tal ziyalidin bashqisi közini parqirtip qarap oltardi. Emma yiraq chet'eldiki nénimizni yep baqmighan bir alimimiz uyghur bolghachqa nechchiligen maqalilarni yézip buning ziyinini chüshendürdi. Emma etrapimizdiki bizdin alghan bajni maash qilip xejlewatqan uchrap qalsa chéyimizgha, tamiqimizgha daxil boliwatqan maaripshunas atalghan ziyaliylar,bir qolda galastukini, yene bir qolda ishtanning éghini changgallap "mayer aman, men aman, undin qalsa el aman" dep jahandarchiliq qilip yüriwerdi.

Özliri billila jimi heshemet,'israpchiliq eshu guylardin kélidu. Yene téxi "uyghurlardiki israpxorluq , heshemetchilik" dep birnimiler yézip pul tapidu,'özliriche hörmet tapidu. Télwizorda qaynap sözlep kétidu...way bayqushlar.....

Özliri bilen biz ash töktüqmu...pul buzduqmu....nede bizde buzghudek pul, tökküdek ash deyla....shundaqtimu yazghan birnimiside "uyghurlar.." deydu..nimishqa "ziyaliylar..." dimeydu-deymen !

Hemmisila undaq emestu demla ? Hemmisila shu. Ziyali atalghinining hemmisi shundaq . Yaq-yaq . Özliri digen ademler bilimlik ,'étiqadliq bolghan bilen ziyali emes. Awu sadirpalwanni oghrilardin digili bolmighandekla bir ish , ular digen palanchi ,pustanchi dep atalghan qehrimanlar. Ziyaliliq ularning kespi emes , ularni ma ziyali digen topqa qoshuwalmisla. Ular digen ziyalidek xiyali emes. Neq aldidiki turmushta tirik yashaydighan erdek ademler. Ularni ziyaliy dep yaratquchining aldida gunahkar bolup qalmayli.

Meschittiki ziyaliylarmu oxshash meschitke kirip jim olturup bersek "qiziliringlarni bashqurunglar , oghulliringlarni edepke bashlanglar...qiyamettin qorqup töwbe qilinglar " dep biznila qorqutalaydu.nesihet qilidighan adem bashliqi tursa shuninggha qilmay bizgila sözliyeleydu.nimishqa disle bashliqlardin xudadin bekrek qorqidu. Sirtqa chiqip xudadin qorqmaydighanlarning kaniyidin alalmaydu.yalghandin jim olturup bersek xuddi özi"jennetning pasporti"ni éliwalghandek burghisi qaynap sözlep kétidu. Exmeqler ach qalghan qoy bughdaygha kirse padichigha sözlimey ,qoylargha sözlep kétidu dise.......

Qedim ayemdin bérisigha qarap baqsaq bu ziyali digen jahan ongshighan xeliq emes.jahanni ongshaydighan tüzeydighini yenila yaghachchi ,tömürchi ,'owchi yaki oghri dep atalghanlar .eger mawzédong chiqmaydighan bolsa lüshündek yazghuchidin mingi bolsimu yenila shu. Yazghuchilar guppang séliship" lüshünning tesiridin undaq boldiyey mundaq boldiyey" dep sözlise heyran qalmisla.

Yadilirida bardu..xelpem bilen hajim jahanni tüzeymiz dep taqqa chiqiwalghanda qomulning ziyaliyliridin nechche saqalliq ölima we tumaqliq bay taghqa chiqip "qoral tashlisla jahan téch bolghay"dep sala qilghini.

"alti oghri" bashlighan sawapliq ishni axiri bérip markisizimda oqighan nechche ziyali buzup qoyup tüzelmestin közi ochuq ketkini. Heddin ziyade eqil-hésap bilen ish qilimen disimu bolmaydu.bezide sel qara qosaq gheyret bolmisa bir ishni bashqa achiqqili bolamdu deyla.

Tonurgha éngiship béli qatmighan.ketmen chépip bilek talmighan,'ach-toq qélip dertler tartmighan, ademlerge qandaqmu teghdirimizni tapshurimiz deyla.

Shunga deymen dugamet axun "awu ürükni qéqip berse bolatti" dep hemmini ziyaliygha tashlap bersek bolmaydu. Bolmisa ürük shaxta turup qaq bolup kétidu.

Toghra ! Hemmisila undaq emes.arisida ademdek yashay deydighini yoq emes. Qéni shular..chiqsun mana yelkimiz teyyar,lazim bolsa kallimizmu teyyar. Uyghurni ongshashqa qandaqtu peqet ziyaliylarla yaki yaghachchilarla yene nawaylarla qadir dimekchi emesmiz. Buninggha hemmimiz qadir . Peqet rialliqqa ichi pushidighan ,mesililerge mehebbet yaki nepret köz qarishi bilen qariyalaydighan adem bolsila bu yolda nusret tapalaydu. Hemmimizni toghra yolgha bashliyalaydu. Undaq ademler belkim ochaqning külini tartip jahandarchiliq qiliwatqandu yaki ishi ilgiri kelmey köktatchiliq qiliwatqandu we yaki özliri bilen manga oxshash mushundaq pul kelmeydighan ghemni yep birer tam tüwide olturidighandu.

Qopsila ?! Derwazigha qaraydighan'gha ishchi alsimu déplomgha qaraydu. Emma uyghurning oghli bolushqa déplom ketmeydu jumu .