Segek Ziyalilargha Yéngi Yilliq Ochuq Xet

Zulpiqar Barat

2009-1-27

Kona yéziq menbesi: http://www.berqi.com/bbs/viewthread.php?tid=2368&extra=page%3D1

Ziyalining idiyisi uning küreshlirining bir terkibi qismi.  piér bordio (Firansiye),

Emeliy tirishchanliqqa aylanmighan tunush ehmiyetsizdur.  jon duwéy (Amérika)

Élawe: Esli men bu xetni özüm hörmetleydighan, qolidin ish chiqidu dep qarighan on qérindishimgha,'ijtimaiy pen sahesidiki on segek ziyaligha yéngi yilliq ümid ornida yazghanidim. Hazir oyliship, men tonush-tonumasliqimdin qet'iynezer, bu témigha qiziqidighan, emeliy ish qilishni oylaydighan dostlarla bolsa teng ortaqlishishni layiq taptim we metbuatqa bériish heqqidiki teklipni ret qilip munberde élan qildim. Bu bir tesirat yazmisi bolghachqa, uninggha ilmiy maqale ölchimini qoymidim, néme oylighan bolsam shuni tebiy, udul ipadileshke tirishtim. Maqalide ismini tilgha alghan kishilerge men öch emes, emma, hazir men kündin-ken'ge eng yéqin köridighan ademlerni hem özümni pakiti bilen tenqid qilip turushning(quruq söküsh, chökürüsh emes) zörürlikini künsiri hés qiliwatimen.men bu xetning rohini chüshinip oqughan chéchen pkir igilirining axirqi qurlarni oqup bolup özidin "men özüm qurbitim yétidighan dairide xelqim üchün yene néme emeliy ishlarni qilip bérelishim mumkin? Men wetenni, xelqni söyüsh usulum heqqide oylinishim kérekmu –yoq?"dep sorap béqishini ümid qilimen. Shundila méning bu qétimliq teshebbus xétimdin harduqum chiqqan bolatti. Berqi munbiri;

Esli men bu xettiki geplerni yérim yil burun yazda yazmaqchi idim. Lékin türlük sewebler tüpeylidin undaq bolmay qaldi. Bu xette zil, nazuk témilargha taqishidighan hichqandaq gep yoq, peqetla xirsliq bir dewrde yashawatqan Uyghur ijtimaiy pen ziyalilirining tar imkaniyet ichide yene qandaq ilmiy emgeklerni qilalaydighanliqi we choqum qilishi kérekliki heqqide semimiy dewet, pikiryolini we izdinish yolini islah qilish, munazirige ,tenqidge, ilmiy emgekke, texirsiz ijtimaiy mesillerge tutqan pozitsiyimizni bir qétim dengsep körüsh heqqide chaqiriq bar. Méningche, bu xette ottirgha qoyuluwatqan mesillerni hés qiliwatqini yalghuz menla emes. Mushu xetni oquwatqan her qandaq bir ijtimaiy pen ziyalisi hichbolmighanda bu mesillerning Uyghurning segek, pikri oyghaq ziyalilar qatlimida mewjud ikenlikini hés qiliwatqan bolushi mumkiin.)

Undaqta bu xetning asasi mezmuni nime?

1.Bizning ilajsiz ehwalda qalghinimiz, chüshkünlishiwatqinimiz rast. Emma, bizning izchil sel qarawatqan, tirishsaq cheklik imkaniyet ichide qilip kételeydighan ishlirimizmu az emes.

Biz üchün hazirqi dewrde muxter mexsut, abdiraxman ebey, polat héziwullalarning ,riyasetchi ablet abduréhimning,bir qeder sapaliq neshriyat sodigiri erkin ibrahimning roli bek muhim idi. Bu xetni tapshuruwalghan her bir ziyali tirishchanliq körsitip yuqiriqi besh kishi bilen dialoglishiishi, ulargha gep qilishi kérek. Bu tamamen qilghili bolidighan ish. Méningche, yuqiriqi besh kishini jem'iyet az-tola chiritqan bolsimu, méningche ular peqet gep yémeydighan hamaqetlerdin emes. Biz télwuzurda “ xudagha amanet “ digen gepni digili bolmaydighan halgha chüshüp qalghan réalliq üchün muxter mexsutqa(u nazir hem bek sewiyilik adem idighu,néme ish qiliwatqandu?)"dunyawi yüz meshhur eser “ ning paxal eserler döwisige aylinip qalmasliqi, aran 30% dairide kitab chiqirish imkaniyiti qalghan ijadiy ilmiy eserlerning ornini exlet kitab igilep ketmesliki we shuningdek bashqa ishlar üchün abduraxman ebeyge, “ tengritagh” jurnilida “xuda , musulman” digen geplerni dégili bolmaydighan halgha chüshüp qalghan réalliq üchün polat héwzullagha(2007-yli 12-ayda tengritagh jurniligha maqale apardim, imir hesen jurnalning bu telipini dep bergende yighlighudek bolup chiqqanidim), “ beden imliri” qatarliq Uyghurlargha kériki yoq kitablargha meblegh sélish aldida turghan eqilliq erkin ibrahimgha gep qilishimiz, xet yézishimiz kérek (men yuqirida ismi atalghanlarni ziyade hörmetliginim, ulardin chong ümidlerni kütkinim üchün bu yerde ismini biwaste tilgha aldim), bu tamamen qilghili bolidighan ish idi. Likin biz nime üchün qilmiduq? Nime üchün konkirit herketke ötmeymiz? Bu xetni oqughan eqilliq ziyalilar arisida yuqiriqi kishilerge nupuzidin paydilinip gep yégüzeleydighanlar, qamlashmighan eserler bilen Uyghur edebiyatini bulghawatqan “ yazghuchilar “ ni jayida, ilmiy tenqidliyeleydighanlar, Uyghurning nöwettiki réalliqida jiddi qelem élishqa, izdinishqa tigishlik, shundaqla zil, nazuk téma hésablanmighan exlaq kirzisi, qimmet qarishi, pikir kirzisi heqqide ajayip yaxshi nersilerni yazalaydighanlar bar. Biz nimishqa qilghili bolidighan ishlardimu süküt qilimiz? Özimiz tenqid qiliwatqan illet özimizde saqliniwatamdu qandaq? Biz mumkin bolghanda maqale yézip élan qilishimiz, mumkin bolmighanda xet yézip roli chong kishilerge öz mes'uliyitini bildürüshimiz kérek. Men dimekchi ,bir xil imkaniyetning yoli itilse, biz yene bir xil imkaniyetning amalini qilishimiz we tosaqlardin shungghup kirelishimiz kérek.

2. Bu xetni chüshinip oqughan her bir ziyalida tenqidiy roh, segek ménge we réalliqimiz duch kéliwatqan mesiller heqqide köyüwatqan yürek, öz chamigha yarisha körsitiwatqan tirishchanliq bar, emma hemkarliq rohi kemchil, hetta hemkarliqqa urunup köridighan jür'etmu yoq

Ijtimaiy pen ziyaliliri hemkarlishalmaywatimiz. Bu bizdiki eng éghir mesillerning biri. Munewwer pidagok abduweli muqiyt “ medeniyet bostani” pirogirammisining ziyalilarning burchigha atap ishlen'gen sanida éytip ötkinidek, “ men uning bir yérini yaqturmaymen, u méning bir yérimni yaqturmaydu, ishqilip bir-birimizni yaqturmaymiz, shuning bilen bir yerge kélelmeymiz.” tigi-tektidin éytqanda bu bizdiki ilimge bolghan hörmetning müjimel ikenliki, ilmi exlaqning yitersiz ikenlikini chüshendüridu. Hélimu puchek ademlerning jiqliqidin ichimizni tökidighan adem tapalmay qiynilimiz. Emdi bir yerge kélip bilidighanlirimiz heqqide dialoglishishqa, qiliwatqan tetqiqatimiz heqqide bashqilardin pikir élishqa, hemkarlishishqa jür'et qilalmaymizmu? Bu unchilik derijide qilghili bolmaydighan ish emestighu? Ijtimai pende mutleq toghra pikir bolmaydu, peqetla oxshimighan nuqtidin chiqip qilin'ghan pikir bolidu. Shunga bu pikirler haman bir tereplimiliktin, yüzekiliktin xali bolalmaydu. Bu xil nuqsanni ilim igilirining pikir almashturushi, hemkarliqi arqiliq tüzetkili bolidu. Ziyalilarning, mijezi kélishidighan ilimgerlerning surunliri gep sétish, yep-ichish ornigha aylinip qalsa, bu shu ziyalining puchekliki, qorsiqining, rohining téxi toyunmighanliqining ispati. “ biz ilim chéyi” “ uchur almashturush chéyi” “kitab uqush tesirati chéyi” qatarliq yéngiche surun türlirini peyda qilip bir xil ilmiy keypiyat peyda qilishimiz kérek. Bu qilghili bolmaydighan ish emes

3. Bizde özige meptun bolup kétish xaishi éghir; bashqilar dewatghan 10 éghiz gepning toqquzida heqiqet, biride pucheklik yaki yenggilteklik ekis etken bolsa, biz uning ashu bir éghiz xata gépi üchün uning gepliridiki toghra tereplerni körmeymiz yaki mushu “ bayqishimiz” ni destek qilip özimizning u ziyalidin qaltis ikenlikimizge ichimizde xush bolimiz. Nezirimizde Uyghurning kargha kélidighan ziyalisidin özimizdin bashqa hichkim yoq.

Özingizdin obdan sorang”:Uyghur jem'iyitide sizdin bashqa yaxshiraq pikir qilidighan adem yoqmu?” méningche, bu xetni uqughan her bir Uyghur ziyali öz könglide shundaq oylaydighanliqini étirap qilidu. Emiliyette biz peqet oxshimighan nuqtidin izdiniwatqanlar, shunga her birimiz özimiz qiliwatqan ishning, özimiz dewatqan gepning ehmiyitini ziyade yuqiri bahalaymiz, bashqilarning qiliwatqan ishini bir xil soghuq nezer bilen közitimiz. Rastinla bashqa ziyalilarda biz ögen'güdek terepler yoqmu? Eger “hee” dep jawab bersingiz, undaqta siz özige meptun bulush késilige giriptar bolghuchi. Her birimizde ,yuqarqi sualgha “hee” dep jawab bériwatqan sizdimu kemchilik bolidu. Peqetla bashqilarning pikridiki, iliy pozitsiyidiki artuqchiliqni ,'ishqilip ögen'güdek bir yérini awwal köreligenler we qubul qilalighanlar qimmetlik ziyalilardur. Bir ziyalini axirqi hésabta kéreksiz qiliwétidighan amillarning biri del özige meptun bulup kétish késilidur.

4. Bizde uchurlarni bir-birimizdin qizghinidighan, bésiwalidighan, almashturmaydighan ajizliq mewjud; bu xetni tapshuruwalghan her bir Uyghur ziyalisi talantliq. Emma, biz Uyghur ziyalilirining ilmiy tetqiqatining xelq'ara ölchemdin tolimu yiraqta ikenlikini, tetqiqatining meqsitini, maqale yézish qaidisini xata chüshiniwalghinimizni étirap qilishimiz, nime üchün Uyghurlar heaaide qelem tewritken chet el alimlirining bügünki zaman Uyghur tetqiqatchilirining ilmiy emgikige diqqet qilmaydighanliqining sewebi heqqide xijilliq ichide oylinishimiz kérek.

Tawarlarning bahasi örlep ketti ,shu qatarda kitablarmu qimmetlep ketti. Biz nime üchün kitablarni bir-birimizdin qizghinimiz? Bolsa biz özimizde bar kitablarning tizimlikini tizip özimiz yéqin ötken ziyalilargha tapshurup ilmiy uchur yetküzüshimiz, hemkarliship kitab sétiwélish ,kitablardin teng paydilinishni sinaq qilip béqishimiz we özimiz igiligen ilmiy uchurlarni almashturup turishimiz kérek. Qamlashmighan yéri, nurghun Uyghur ziyaliliri bir-biridin kitab emes, uchurlarnimu qizghinidu. Bashqilarning ilgirlep kitishidin ensireydu. Bu ziyalilardiki pajie bolmay nime?

bizning cheklik ömrimiz qaldi. Belkim bésip yatqan bezi kitablirimizni ömrimizning axirighiche ishlitish pursiti bolmasliqi mumkin. Biz u kitablarni görimizge ekitelmeymiz. Uyghurning menpeeti üchün izdiniwatqanlar bolsa kitablirimizni ariyet béreyli, kitab ariyet alghanlar lewzimizde turup kitabni waqtida qayturayli, bashqilarning kitabini béqiwalidighan qiliqni qilmayli.

5. Uyghur ijtimay pen tetqiqati bek ajiz, xelq'ara ölchemdin yiraq. Biz ilmiy tetqiqatni xata chüshen'gen. Meslen, biz kitabxanidin “mediniyet tezkirisi” dep ésil kitabtin birni sétiwalghan we u kitablardiki nuqtiinezerlerni yaqturup qalghan bolsaq, özimizche shu pikirlerni mushu témidiki eng nupuzluq qarash dep bilimiz, uning xelq'arada shu témida hazirghiche barliqqa kelgen nurghun kitablarning ichidiki bir kitab ikenliki we melum bir xil pikirge wekillik qilidighanliqini oylashmaymiz. Biz ilmiy tetqiqattiki sitata qaidisi, izahat qaidisi, neziriye eslesh qaidisidin xewersiz. Maqalilirimiz héssiy qarash tipidiki maqaliler bulup pakit we ilmiy delil kemchil. Shu témida peqet hazirghiche özimizla qelem tewritiwatqandek hésiyatta eser yazimiz. Bizdin burunqilarning oxshash témidiki qarashlirini, xelq'aradiki tetqiqat netijilirini eslep ötmeymiz. Emdi biz- mushu dewr ziyaliliri mushundaq külkilik pozitsiyige jeng élan qilishimiz kérek. Bu bizning wezipimiz. "

6. Jonggogha keynichilep kirgen neziriye we Uyghurlarda tillash, mensitmeslik obiktigha aylinip qalghan neziriye her bir ijtimaiy pen tetqiqatining jéni idi. Lékin biz özimiz shughulliniwatqan penning neziriyisini bolsimu toluq ögenmiduq. Mushu xetni tapshuruwalghan her bir ziyali özi qiziqqan, tetqiq qiliwatqan penning neziriyisi we dunyada u heqte nime yéngi tetqiqatlar buluwatqanliqini bilishi we bu heqtiki urunushini kéchiktürmesliki kérek.

Biz Uyghur ziyaliliri neziriyige tutqan pozitsiyimizdin xijil bulishimiz kérek. Addi awam arisida neziriyini tillash, mensitmeslik, mazaq qilish, chüshenmeslik umumi éqimgha aylandi. Bu xil nachar yüzlinishning bir mes'uliyiti ziyalilarda. Bashqilarghu meyli, bu xetni uquwatqan segek Uyghur ziyaliliri neziriye üginishni kéchiktürmesliki, yérim yil etirapida özi shughulliniwatqan penning nezeriyisini jiddi öginishi kérek. Én'glisning” her qandaq bir millet dewrning aldida mangimen deydiken, her deqiqe neziriyiwi tepekkurdin ayrilmasliqi kérek” digen salmiqi éghir gépini bu xetni tapshuruwalghan her bir ziyali anglighan, oqughan yaki maqaliliride sitata alghan, emdi gepni emiliyitimizde körsitidighan dewr keldi. Her qandaq bir maqalide shu témida tilgha élinidighan uqumlargha dair neziriyiler jayida tedbiqlinishi kérek. Rast, emma qulaqqa xushyaqmaydighan geptin birni qilghanda, biz özimiz shughulliniwatqan penning neziriyisini bilmeymiz. :

7. Milletke artilghan nurghunlighan nuqsan we illetler awwal özimizde bar. Biz awwal özimiz heqqide teltöküs oylinishimiz kérek.berqi munbiri.

Biz Uyghurlarda saqliniwatqan nuqsan, illetlerni hés qilalaymiz we pikir qistighanda özimiz bilgen nuqtilarda qelem tewritimiz. Emma, bizde özimiz tenqidlewatqan illetlerning özimizde mewjud ikenlikini étirap qilidighan baturluq bulushi kérek. Uyghurlarda waqit israpchiliqining éghirliqi heqqide qelem tewritip özimiz waqitqa riaye qilmisaq, heddidin ziyade ijtimay alaqe we ziyapetning ziynini hés qilip we u heqte pikir yürgüzüp, özimiz ijtimay alaqining selibi tesiri tüpeyli tenqidi tepekkurdin ayrilip qalsaq , waqitliq xushalliqlar üchün surunlardin néri kilelmisek, bu bir qara yumur. Ziyaliliq nami abistirakit tepekkurda, tenqidi pikirde ipadilinip qalmastin konkirit herketlirimizde ipadilinishi kérek. Umumen, bügünki dewr hichqandaq dewrdikige oxshimaydighan bir türküm ijtimay pen ziyaliliri del Uyghurning rialliqi we bügünki dewr teqezza qiliwatidu.fransiyilik muteppekkur jan michél özining “ tenqidchi ziyalilarni tenqid “ namliq maqaliside özi tenqid qiliwatqan nuqtilargha emel qilmaydighan ziyalilarni “ saxta alijanablar “ dep atap mundaq yazidu” bundaq ziyalilar tenqid üchünla tenqid qilidu, tenqidni shöhret we yashash destikikige aylandurwalghan. Ular tenqidsiz yashiyalmaydu, emma özi tenqid qiliwatqan témining obiktigha aylinip qalghanliqini tuymaydu.” abduréhim ötkür hayat waqtida “qehrimanlarni dewr yaritidu “ digenidi. Bügünki dewr qehriman bolalmighan teqdirdimu, özining xris pursetlirini waqtida tunup weöz idiyisige emel qilip yashaydighan ziyalilargha, özide bar illetni milletke artip qoymaydighan ziyalilargha mohtaj.

8 abistirakit tepekkurning, ziyade kengri qiziqishning ziynini jiq tarttuq.

Biz abistirakit tepekkurning, ziyade kengri qiziqishning ziynini tunup yitishimiz kérek. Uyghur bügünki zaman jem'iyitide ijtimai mesiller samandek, eydizning yamrishi tiz, ishsizliq éghir, qimmet qarishimiz keskin xirisqa duch keldi. Lékin Uyghur ziyaliliri nisbeten mewhum yaki abistirakit nuqtilarda pikir yürgüziwatidu yaki qelem tewritiwatidu. Méning bezi Uyghur ziyalilirini égiz tagh choqqisidiki butxanida istiqamette olturup közi yumulghan halette yiraqlargha yüzlen'gen rahiblargha oxshatqum kélidu. Lékin Uyghur jem'iyitige bundaq rahibsiman Uyghur ziyaliliri kérek emes. Biz Erkin Sidiqning rohidin öginishimiz, konkirit herketke ötishimiz kérek. Rastini dégende, Erkin Sidiq aka ijtimaiy pen témisida qelem tewritidighanlarni xéjil qilip qoydi. Menmu eslide "ilmiy izdinishlirimni kéyin waqti kelgende biraqla köpchilikke sunay" depmu oylighan. Erkin Sidiq akining maqalilirini oqup addiy bolsimu emeliy qimmiti bar témilarda qelem tewritip turush zörürlikini hés qildim.

xuningdin bashqa ,'abistirakit tepekkurimiz konkirit tetqiqat témisida izchillishishi, bir témida pikir qiliwétip yene bir témigha ötüp ketmeslikimiz kérek. Ziyade kengri qiziqish meslisige kelsek, ijtimay pende uningghimu, buningghimu qiziqish Uyghur ziyalilirida saqliniwatqan bir mesile. Bu hal hichqandaq konkirit sahege pishshiq bolmasliq, kesiptiki chaliliqni keltürüp chiqiridu. Biz özimizni pelsepe, siyasi, jem'iyetshunasliq, insanshunasliq, edebiyat sahelirining hemmiside zörür bilimlerdin xewerdardek hés qilimiz. Emeliyette bu saxta tuyghu. U penlerning hemmiside izdinishimizge, qiziqish dairimizning hemme türide tetqiqat élip bérishimizgha sharait yar bermeydu, ömrimizmu yetmeydu. Biz tetqiqat dairimizni taraytishimiz we konkirit témilar heqqide waqit jediwili tüzüp izdishimiz kérek. Uyghurlarda exlaqshunas, pisxolog, jem'iyetshunas yoq. Uyghurlardiki exlaq kirzisi, qimmet qarishi kirzisi, pisxikiliq késeller heqqide izdinidighan, Uyghurning pikrige tesir körsitish üchün dawamliq küresh qilidighan ziyalilar bulushi kérek.

9. Uyghurlarda pikir yéngilash dolquni qozghash pursiti keldi hem bu wezipe bizning zimmimizde.

Uyghurlarda pikir yéngilash dolquni qozghash pursiti keldi. Hazir Uyghurning toluq kurstin yuqiri melumat alghan bir qeder sewiyilik kishiliri arisidimu chongquraq pikir yürgüzülgen kitablarni uqumasliq xahishi mewjud. Bunimu ijtimay pen ziyalilirining bixudluqi keltürüp chiqarghan. Bu rialliq qandaq kélip chiqqan bolsa, biz yene shundaq usul bilen rialliqqa jeng élan qilishimiz kérek. Ilim hawasi peyda qilip ilimning inawitini, pikirning hörmitini özimiz qilishimiz kérek. Méni mushundaq bir xil ehwal échinduridu: bir bay dastixan sélip on ziyalini bir yerge chaqirip öz gépini anglatquzup olturghuzalaydu. Lékin on ziyali bir baygha özining gépini yégüzelmeydu. Bu bizdiki ziyalilarning uyushulmaywatqanliqining, maddiyliqni ziyade chong bilip kitiwatqanliqimizning netijisi. Bu nime üchün?

bu xetni chüshinip uqughanlar xiyali shexsi derdidin éship ketken, özini islah qilishni oylaydighan segek ziyalilar. Yuqirida tilgha élin'ghan mesiller her birimizde digüdek mewjud. Men bu xetni yézishtin burun bek ikkilendim. Saqal taghiqi, hayajan, tentek dep chüshinilip qélishimdin ensiridim. Emma, men emeliyetchanliqni ögendim, konkirit herketning orunsiz süküttin , müjimel ziyalining jim buléwilishidin ewzel turidighanliqini chüshendim. Shunga, méning xata chüshinilishim men üchün beribir. Özem hörmetleydighan, yaqturidighan, qolidin ish chiqidu dep qarighan ziyalilargha bu xetni yazghinim emiliyette ular bilen hemkarlishishqa, ular bilen pikirlishishke rayimning barliqidindur; shundaqla özemningmu tenqid qilinishni xalaydighanliqimdin. Men bu qurlarni yéziwétip “ tenqidtimu ottek méhir bar” digen gepni eslep qaldim.

men salametlikim yar berse, jénim tinimde aman bolsa, mushu xetni tapshuruwalghan herbir segek pikir igisining ilmiy emgekliri heqqide besh yildin kiyin ilmiy baha yazghum we shexsi xet yézip shu kishining idiyisi we emiliyiti heqqide opiratsiye élip barghum bar.

Bu besh yilda emiliy herketke ötmigenler, izigha sekrigenler shiddetlik tenqidge duch kélidu. Méning bu tenqidni özem dost dep bilgen ademlerge yazghum bar. Axirida men xétimni yenila ziyalilar heqqide jiq izden'gen firansiye jem'iyetshunasi piir bordioning bir éghiz gépi bilen axirlashturay “ bilim igiliri- ilimning hörmiti üchün ittipaqlishayli “!

10. Abdurup polat, metréhim sayit, létip toxti bir fakoltitta turup bir dastixanda olturalmaydu. Abduqadir jalalidin aka, es'et sulayman aka, dawutjan obulqasim aka bir- birige öch emes hem ularning bir-biridin öginidighan yéri az emes. Ularni bir yerge ekilelmeywatqan nerse nime? “ bizning tarixtin qubul qilghan nersimiz birla u bolsimu hichqandaq sawaq qubul qilmasliq. “ biz bu hékmetni qaytidin oylinip körishimiz kérekmu-yoq?

11. Nime üchün Uyghurning talantliq ziyaliliri özi arlishiwatqan puchek ademlerge ijabiy tesir körsitelmeydu-yu, puchek ademler bu söyümlük ademlirimizge tesir qilidu.

12. Biz jem'iyetleshken üch merez ewj alghan muhitta )jem'iyetleshken rengwazliq, jem'iyetleshken pucheklik, jem'iyetleshken ijtimaiy binormalliq yashawatimiz. Biz bu muhitta qanchilik chiriduq? We dawamliq chirimasliq üchün nimilerni qilishimiz kérek.

Biz wehime obiktini mubalighe qiliwettuq. Heqiqi endishining menbesi, heqiqi düshmenning menbesi özimizdin kéliwatidu.