Gherb Alimi Uyghurlarning Xaraktérini Tenqit Qildi

L. É. Högbériy

Eskertish:xaraktérimizdiki yiterszliklerni bayqap ,körsitip birishni .Türk alimliri desliwide,uyghur alimliri 20-esrning awwaliqi bishda,yingi dewrde bolsa, 90-yillardiki ziyaliylirimiz bashlap birishken,emma tenqit qobul qilalmaydighan ‹‹xaraktirimiz ››özimizning mukemmellikini stigen yazghuchilirimizni közge ilmasliqqa seweb boldi.Xuddi kemchilikimizni tilgha alsaq ,kemchilikimiz barghansri köpiyip kitidighandek xata qarashta bolup,eksiche hel qilish charisi ustide izdenmiduq,biraw körsitidu,yene bir biraw amal tapidu.Eyibmizning tiximu köplukini bilishimiz kirek,‹‹hemmige choqum birdin birdin tuzutup yuzlineleymen›› digen roh bilen mu’amile qilishmz kirek.Kiselni yoshursang ölüm ashkara-digen gep bar,özining kemchilikidin qorqush uniwirsal kiselliki-erzimes ,addi ghelbge meptun bolup,mahiyetlik ajizliqni körmey gumran bolush-bizni yalmiyalmighay.Elwette xeqning bahasi öz qimmitimizni ölcheshtiki mizan emes,shundaqla xataliqtin xaliymu emes,
Shiwétchidin tiwish terjimisi
Menbe: tiwish blogi
Retligüchi:tarim mes’ul tehriri.

Uyghur millitining kélip chiqish menbesi we hazirqi qurulmisigha nezer salidighan bolsaq, köp menbelik, özara birikken gewde bolup, herqaysi terkipler öz alahidilikini saqlap qalghan .Shunga bir pütün milletke tewe bolghan milliy xaraktérni mölcherlep chiqqili bolmaydu.Men peqet özüm küzetken birqanche nuqtilardin ularning milliy xaraktéri üstide izdinishqa tirishtim.

Islam dini ularning milliy xaraktérige nahayiti küchlük tesir körsetken bolup,telwilik, qarighularche ishinish idiyisi ularda nabut qilish rolini bekrek oynighan we insan tebi’itidiki barliq aktip we nkas qayturush xaraktérini nepisidin boghup, ularning wujudida esli bolushqa tégishlik tepekkür qilish, mushtaqliq,intilish qatarliq inkaslarni hichqandaq meptunliqi yaki qizghinliqi bolmighan, bir terep qilish qabiliyiti bolmighan bir mahiyetke aylandurup qoyghan.Bu allagha choqunush yolidiki özini atighan ot kebi qizghinliq ichidiki küresh bolmastin belki nahayiti qashang , chékidin ashqan sewrchan, qana’etchan bir xaraktér bolup, u hemmini bésip chüshken.Bu xil xaraktér ularning yürüsh-turushi we muhitida ipadilinip turidu.Uyghurlar arisida birer kishining öz qayghusini nahayiti chongqur ipadiligenlikini ,birer kishining yüz bergen tragédiyige nisbeten chöchügenlikini , birere kishining xushalliqqa uchrighanda öz memnunliqini köngül qétidin chiqirip ipadiliginini yaki, birersining yürikidin chiqirip qaqahlap külginini köp uchratqili bolmaydu.Öz jümlisidin bu xil hadisiler balilarghimu tesir qilghan bolup,ular kichikidinla shükri qilish idiyisi bilen terbiyilinidu.Ular herqanche zor xushalliq we bextke yoluqqandimu yenila öz xushalliqini köz bilen körün’gidekla ipadilep qoyidu hem bu xil héssiyat qisqila bir peyt dawam qilidu.Ular peqet allahla bay we kembeghellerni yaritishqa qadirdur, bendining qolidin uni özgertish kelmeydu dep qaraydu.Bu xuddi igisining burnidin chülük ötküzüp mangghan , igisi heddidin ziyade bésim salsimu zuwan sürelmigen haywanlarning herikitige oxshaydighan bolup, ularning allah yaratqan tili turupmu qarshiliq körsetküdek majali yoq idi.

Ular qarimaqqa din’gha tashqi körünüsh jehettinla étiqad qiliwatqandek qilatti.Bu bendiler özini qayrip qoyup, etraptiki kishilerge bolghan tesirni bekrek oylishatti.Ularning pakliq we napakliq heqqidiki qarashliri tolimu exmiqane idi.Mesilen, birersi 14 xil ayetni oqup bolghandin kéyin bezi suyuq tamaq qalduqlirinng chishliri arisigha kirip qalghinini bayqisa yaki birer tamche yéshi éqip ketsimu ,ular bu namazni buzdi dep bilip, bashqidin bashlap oquydu.U xil qa’idilerge xilapliq qilip qoyghan kishi chong aldamchi we yalghanchi bolup hisaplinidu.

Bu xil idiyiler ularda özini qurban qilishqa oxshash xaraktérni shekillendürgen bolup,bu xil xaraktérning keynide ular héchqandaq ishning tégi –tektini sürüshtürmeydighan, özlirining hoquq –menpe’etliri we mejburiyetliri üstide oylinishtin mustesna halda, peqet sirtqi körünüsh we adet bolup shekillen’gen ishlarghila ehmiyet béridighan bolup qalghan.Bu xuddi ularnng yer térish uslubigha oxshash.Ular üch chi chongqurluqta yer kolaydu, oxshash ölchemdiki yerge,oxshash miqdardiki uruq salidu. Bu xil usul ewlattin ewlatqa shu xil teriqide dawamliship kelgen , héchkimmu uninggha özgertish kirgüzüp islah qilish heqqide oylunup körmigen.

Bu xil islam dinidinmu halqighan jahil konsérwatizmliq ularning qan –qénigha ornap ketken bolup, hayatiy küchni öltürüp, barliq tetqiqat, izlinish, ilgirileshni cheklep qoyghan. Shuning bilen birge ularning kafirlargha qarshi idiyisimu ana süti bilen teng kirgen bolup,bu ularni bashqa milletlerdin öginish , qobul qilishqa tosqunluq qilghan.

Ular eger balilar bu xil qa’idilerge diqqetsizliktin emel qilalmay xataliq ötküzüp qoyghanda ularni“ burnungni yaki quliqingni késimen“ dep qorqitidu.Ular köpinche diniy eqide we jazalash métotliri arqiliq bala terbiyileydu.

Uyghurlarning yene bir xaraktér alahidiliki ularda rast gep qilish aditi kemchil.Balilar kichikidinla xataliqini tonushqa we ata-anilarning kechürishige érishishke ögitilmeydu.Ata-anilar bolsa, “ular téxi kichik, ish uqmaydu“depla mesilini hel qilidu.Peqet allagha bolghan du’a –talawetla barliq gunah, xataliqlarni yuyidu dep qaraydu. Oghri jinayet ötküziwatqan chéghida axirettiki jazadin qorqup:“allah, kechürgeysen gunahimni “dep warqirap turup , yene qol salidu.

Uyghurlardiki a’ile munasiwiti nahayiti qoyuq bolup, ata-anilar we balilar otturisidiki muhebbet we özara yardem bérish peziliti ularning eng ésil peziletliridin bolsa kérek.Ular qérindash we hemrahlirini chong köridu, méhmandarchiliqi heddidin ziyade küchlük.

Er –ayallar otturisidiki muhebbette ,muhebbet her ikkila tereptin ishench we hürmetni telep qilidighan bolup, qarimaqqa ularda peqet jinsiy tartish küchila özara ularni baghlap turghan asasiy küchtek qilatti.

Bu xil kishiler asan ghezeplinip asan achchiqi yanidighan kishiler idi.Ularda yene hali chongluq,qizziq qanliq, tersaliqmu köp uchraydighan bolup, ularda sewr-taqet kemchil idi.Körgen kishi ularning hayati mushundaq ötüp kétermu dep ularning kéyinki ömridin endishe qilip qalatti.

Ularning könglidikidek ishlar bolghanda, ular chirayliq we yasidaq gepler bilen maxtashqa nahayiti mahir kélidu.

Ularda yene wetenperwerliktin halqighan bir xil chüshinish tes héssiyat bolup, ular barliq islam dinigha étiqad qilidighan kishilerge we türklerge ajayip qiziqatti.Eger uyghurlardin birersi bashqa döletlerge bérip 40-50 yil yashisimu yenila özlirini u yurtta “yatlar“dep hésablaydu.Shunga bashqa dindikilerge qarshi qozghilang we jenglerde ular asanla sepke qoshulup yawlargha qarshi turalaydu.

Uyghurlar qorqunchaq, yüreksiz dadil emes hem ularda uyushturush iqtiqdari ajiz.Eger birige hoquq tégidighan bolsa, u derhalla rehim –shepqetsiz we bashqilarning haligha yetmeydighan ademge aylinidu.Ghelibe qilish üchün u choqum kül ichide kétiwatqan sazang qurtidek ömilep méngishi kérek idi. Baylar haman kembeghellerni aniy tapatti.Dewa –soraqlarda bolsa, qazi parini kim köp berse shuning gépini rast qilatti.Tesiri chong kishiler öz imtiyazigha tayinip, saxta guwahliqtin ötküchilerni yighalaytti.

Yawropaliqlarda xizmetkarlar xojayinning xeyr-saxawitige érishish üchün özining xojayin’gha bolghan sadiqliqini ish-herketliri arqiliq ipadileydu, hergizmu shu a’ilidiki öy haywanlirini özige köndürwalghanliqi bilen xojayinning mayilliqigha érishelmeydu. Uyghurlar arisida bolsa, xizmetkarlar ichide köz boyap, amal bar ishni az qilip, bashqa usullar bilen xojayinning mayilliqini qolgha keltürüshni oylaydighanlar köprek.

Bularda birer eswap toghrisida keshp qilish, yaxshilash üstide kalla qaturush mewjüt emes.Iqtisadiy, ijtima’iy yaki medeniyet témiliri üstide chongqurraq oylunush ehwalliri az uchraydu.Uyghurlar köridighan mutleq köp sandiki kitaplar erepche we parischidin terjime qilin’ghan bolup, din ,pal sélish we séhirgerlik témiliri bilenla cheklen’gen.

Ular yashawatqan muhitmu bostanliqlardin bashqa qalghini qumluq, changqaq yer, taqir taghlar bolup, ularning xaraktérimu shu teriqide hayatiy küchi ajiz bolup shekillinip qalghan bolushi mümkin.

Méning bu zémindiki pütkül musapemde, men yene shuni his qildimki , uyghurlar tebi’ettin hozurlinishni bilmemdu yaki xalimamdu,ularning etrapigha gül térip tebi’etke hösn qoshqinidin bashqa, men shu jeryanda birersining toxtap tebi’etning güzellikidin hozurlan’ghinini yaki tebi’ettin hozurlinish üchün on qedem mangghinini körüp baqmidim. Ularning yazgha telpünüshi _ kömürning derdidin qutulush üchün bolsa,küzge telpünüshi _mol hosul élish üchün , derex sayiside olturushi hozurlinish üchün emes, charchighanliqi üchün idi.

Yuqiridiki mezmunlar ichide aktip türdiki xaraktér alahidilikliri az bolup, köpinchisi passip türdiki xaraktér alahidilikliri.Bu peqet bir yawropaliqning küzitishidiki xaraktér alahidilikidur.

Uyghurlarni tenqid qilghan atalmish«gherblik alim»gha tenqid , tarim agéntliqigha tenqid

Ablajan Memtimin

Yéqinda «Gherblik alim uyghurlarni tenqid qildi » dégen maqale herqaysi tor betliride qiziq téma bolup qaldi. Eng desliwide bu témini tarimi torida körgenidim. Shu chaghda témigha qarapla tolimu qiziqtim. Chünki "kishi özige’eynek bolalmaydu " ,bir millet üchün öz millet kishillirining kemchilikler heqqide oylinishi zörür bolupla qalmay belki ,dunyadiki ilghar milletler eqildarlirining semimiy opratsiyisimu hem muhim hésablinidu. Chünki öz millet kishilliri köpinche halda nurghun ijdima’iliqlar tüpeyli,pichaqni biligende sel éhtiyat bilen salsa ,emma bashqa millet kishilliri tolimu yüreklik we 3-noqtidin turup opratsiye qilishi mümkin .Uning üstige bu xil kishiler bir alim atalghan eqildar bolghinida ,u xildiki kishilerning omumi sapasi we alim atiliwatqanlarning bolushqa tégishlik exlaqini közde tutqanda ularning qarashlirigha nezerni aghdurup béqish tolimu muhim ish idi elwette.
Shundaq qilip témini achtim .Emma téma méni ajayip epsuslandrghan bilen birge yene gheziwimni qozghidi. Oqughansiri bu témining bir alim teripidin yézilghanliqidin guman qildim. Ishenmisingiz ,töwende bu témidiki ebga eyibleshlerge qarap baqayli!
Bu «alim» uyghurlarning édilogyisi heqqide pikir qilghinida ,ularni nahayiti telwe,qashang ,héchqandaq nersig intilishi bolmighan ,ya xoshalliq ya xapiliqni bilmeydighan,hemmige teqdir depla boysunidighan , haywan süpet qilip tenqid qilidu.Kishi bu qarashlarni oqughanda ghezeplinish bilen birge bu maqale uyghurlarning qaysi dewrning simwolidur ?..Dep so’al qoymay qalmaydu. Tarixta gherbliknimu heyran qaldurghan we medeniyet bilen teminligen sultan sutuq bughraxan zamani uyghur zamani emesmidi? Eksiyetchil zorawan hakimiyetlerge’izchil xenjer urghan sadir palwan ,siyt nochilar uyghur emesmidi? Yéqinqi zamanlardki tömür xelipe, xojinyiaz , abduxaliq uyghur ,memtili ependi ,abduqadri damollamlar uyghur emesmidi? Ejiba bu möhtiremlirimiz uyghur qénidin pewqul’ade chiqip qalghanlirimidu? Ularning keynide we asasida uyghur wijdani ,uyghur xelqining rast sözlük , heqperes , méhri muhebbetlik we eqilliq xususiyettiki asasi yoqmidu? Men buninggha ishenmeymen. Héch bolmighanda 700yilgha yéqin jahaliyette qalghan bir qewmni etrapliq tehlil we tetqiq qilmay turup , héchnimidin héchnime yoq tenqid qildim dep tillighan bundaq "alim"largha bes deymen we tükürimen. Bu xil alimlarni hem kökke kötürüp ,atalmish "millet opratsiyisi" heqqide gep satqan tor betlergimu we tor bet igilliriginimu nadanliqta eybleymen.
Emdi bu zatning keynidiki bayanlirini körüp baqayli!) qizil rengliki shu maqalidin üzünde(
Ular qarimaqqa din’gha tashqi körünüsh jehettinla étiqad qiliwatqandek qilatti.Bu bendiler özini qayrip qoyup, etraptiki kishilerge bolghan tesirni bekrek oylishatti.Ularning pakliq we napakliq heqqidiki qarashliri tolimu exmiqane idi.Mesilen, birersi 14 xil ayetni oqup bolghandin kéyin bezi suyuq tamaq qalduqlirinng chishliri arisigha kirip qalghinini bayqisa yaki birer tamche yéshi éqip ketsimu ,ular bu namazni buzdi dep bilip, bashqidin bashlap oquydu.U xil qa’idilerge xilapliq qilip qoyghan kishi chong aldamchi we yalghanchi bolup hisaplinidu.
Qarang ,mawu hamaqetlerche ,zeherxende sözlerge . Bu bir alimning ne alimki toghra eqididiki we exlaqtiki ilim igisiningmu aghzidin chiqidighan gep emes. Islam dini heqqide gep qilish üchün awal mushu dinni hörmet qilish we eng addi sawatqa ige bolush kérek. Féqih ilimida éghizda qalghan nuqutchilik yémeklikning yütülüp kétilishi namazni buzidu dep bar. Aq köngül xelqimizning qilghini xata emes. Bu hökümde "qudretlik ,tengdishi yoq allahqa cheksiz hörmet we iptixar bar. !" oylap baqayli : tengdishi yoq,keremlik ,hemmini yaratqan ,axirette so’al soraq qilidighan büyük allahning aldida turghanda ,pak ,pakiz ,pütün déqqet we xoshu bilen turmay ,nan xéshek chaynap lelenglep tursaq ,bu allahning süpitige mas qiliqmu?Bu musulmanning eqidisige mas qiliqmu? Halbuki awu alimning buni bilgichiliki barmidu? Bilmise némishqa köptürüp mesxire qilmaq bolidu. Bu yerge kelgende men bu’alimning muddi’asidin hem gumanlinishqa bashlidim.Yash heqqidiki bayanlirighighu qet’i ishenmidim.
Er –ayallar otturisidiki muhebbette ,muhebbet her ikkila tereptin ishench we hürmetni telep qilidighan bolup, qarimaqqa ularda peqet jinsiy tartish küchila özara ularni baghlap turghan asasiy küchtek qilatti.
‏
Qéni bu telwe«alim»ning bu haqariti heqqidiki asasliri? U delil keltürelermu? Méningche uningda delilning suniqimu yoq ! nozugumning pakliq üchün jan bérishi ,7 qizning pakliq üchün jan bérishi , ularning yigitlirining hem öz meshughi üchün jan bérishlirini bu tentek alim bilemdighandu yaki qesten bilmeslikke séliwilip ,uyghurlarni peqet shehwetni qandurushni bilidighan haywan dep haqaretlewatamdighandu?
Ularda yene wetenperwerliktin halqighan bir xil chüshinish tes héssiyat bolup, ular barliq islam dinigha étiqad qilidighan kishilerge we türklerge ajayip qiziqatti.Eger uyghurlardin birersi bashqa döletlerge bérip 40-50 yil yashisimu yenila özlirini u yurtta “yatlar“dep hésablaydu.Shunga bashqa dindikilerge qarshi qozghilang we jenglerde ular asanla sepke qoshulup yawlargha qarshi turalaydu.
Mawu qurlarni oqughanda ,kishi mawu «alim»uyghurlarni meqsetlik haqaret qilish üchünla yazghan oxshaydu dep qalidu kishi. Chünki bu qurlarda héchbir logikigha chüshidighan mentiqiliq mezmun yoq. Qiziq ish ,uyghurlarda wetenperwerlikke oxshimaydighan ,chüshinish tes bolghan bir héssiyat barmish - bu héssiyatning delili "bashqa döletlerge bérip qalghan uyghurlar u jayda 40-50yil yashisimu yenila özlirini u yurtta yat hésablaydighinimish" towa, mushuning özila uyghurlarning wetenperwerlikining yéterlik delili emesmu? Kallisi jayidimidu ya ,dep qalidu mawuni kishi.
Hemmini yézip bolush hajet emes ,xalighanlar maqalining axirigh bérilgen ulinishtin esli tenqidni körüp baqsun ,biz’axirida kishini meqsetlik haqaret qilghan mawu alimning töwendiki üzündillirini körüp baqayli:
Méning bu zémindiki pütkül musapemde, men yene shuni his qildimki , uyghurlar tebi’ettin hozurlinishni bilmemdu yaki xalimamdu,ularning etrapigha gül térip tebi’etke hösn qoshqinidin bashqa, men shu jeryanda birersining toxtap tebi’etning güzellikidin hozurlan’ghinini yaki tebi’ettin hozurlinish üchün on qedem mangghinini körüp baqmidim. Ularning yazgha telpünüshi _ kömürning derdidin qutulush üchün bolsa,küzge telpünüshi _mol hosul élish üchün , derex sayiside olturushi hozurlinish üchün emes, charchighanliqi üchün idi.
Towa ,tebi’ettin hozurlinishni bilmigen kishi gülni térip néme qilsun?
Jénini aran béqiwatqan , birde mushundaq yawropaliq atalmish zeherxende "alim"ning tiligha ,birde jahan’girlikning zulimigha ,birde batil din tarqatquchililarning éziqturishigha ,birde yéqin xoshnilarning parakendichilikige yene birde munapiq kézendilerning we eksiyetchi küchlerning nadan qalduriishigha uchrap ,shorpishane boliwatqan bir milletning, ziyade héssiyatchanliqtin burnigha yep kéliwatqan bir milletning öz hozurini ,ahuzari yaki xoshalliqini anche munche qelbige yoshurghinining neri xata? Ular yirtiq kéyimler bilen étizlarda orma orup yer aghdurup bir künlük ishini tügetkinide halal emgikidin söyünüp "uh..."dep tiniq alghan bichare déhqanning mengzidiki ,qelbidiki xoshalliqni körüshke ajiz . Ular balalargha ,zalimlargha pisent qilmay ,öltürülüsh xewpige hem pisent qilmay güs güs dessep meydan’gha chiqip heq gepni dep bolup ,zalimlargha xenjerdek tikilgen közlerdiki jasaret we palwanliqni körüshke ajiz . Hem eshu deqiqide ölümge élip bérilghinida ayali ayalliqi tüpeyli érige chidimay yighlap towlighinida ,keynige qarap miyighida xatirjem külüp qoyghinidiki qehrimanliqni körüshke ajiz. Ular yette qizning yar léwide talay namertlerni yer chishlitip axirida yangraq awaz bilen bille qiyadin sekrigendiki zil zilini we pak ippetni körüshke ajiz. Ular nozugum qumushluqlarda mökünüp yürginide ,zalimlar bilen yekmu yek élishqinidiki muhebbetni ,pak wijdanni körüshke ajiz. Ular abduqadri damollam ,memtili ependilerni chet yurtlardiki me’ishetni tashlap yurtigha dadil qorqmas qedemleri bilen qedem tashlighinidiki pak eqidini we jasaretni körüshke amalsiz. Ular mehmud sijang memtili ependige "yaxshisi men yolingizni qilay ,bir mezgil qéchip özingizni daldigha éling ..."dep köyün’ginide ,"yaq ,men ketmeymen..."dep choqan towlighandiki mes’uliyetchanliq we zalimlargha bolghan ghezep nepretni körüshke ajiz. Ular abduxaliq uyghur jadugha bésilghanda ikki xil tilda towlighan sho’aridiki heqiqi uyghurluqni körüshke amalsiz. Shundaq ular bularni körüshke ajiz ,amalsiz ,chünki ularning bu tenqidide semimiyet yoq ,ilmiylik yoq , muhebbet yoq peqet yaman gherez we öchmenlik bar peqet.
Men buni sezgech , bu "alim"zadi qandaq alimdu rast alimmidu yaki ? Dep izdinish élip bardim. Netijidide kéyniche asasliqi tarimi toridin tarqalghan bu maqalining axiridiki yene bir menbe tiwish bilogini izdeshke toghra keldi. Gogildin tiwish dep yazsam bilogbas supisigha qurulghan bu bilogni chiqirip berdi. Aldirap mushu maqalini izdidim .Chünki xiyalimda mushu esli menbe bolsa ,bu alimgha munasiwetlik uchur chiqip qalsa ejep emes dep oylidim. Chünki maqalida peqet ikkila menbe qaldurulghach bu eng axirqi yip uchi idi.
Heqiqet axiri ashkara boldi:
Tiwish toridiki esli birinji menbe: http://tiwish.Blogbus.Com/logs/39166843.Html
Tarimi toridiki burmilan’ghan ikkinji menbe: http://www.Tarimi.Com/383.Aspx
Esli birdinbir menbe bolghan tiwish bilogida bu maqale peqet qisqiche paydilinish yosunida «uyghurlarning milli xaraktiri» dégen mawzuda bérilgen bolup ,terjiman tolimu mes’uliiyetchanliq bilen gherblik bu kishi heqqide mundaq melumat bergen:
----
Uyghurlarning milliy xaraktéri
L.É.Högbériy
( l.É.Högbériy_shiwétsiyilik missiyonér.U shinjanggha ilgir-axir üch qétim kelgen bolup, tunji qétim1894-1900-yilghiche , ikkinji qétim 1903-1909- yilghiche,axirqi qétim 1911-1916-yilghiche turghan.U yene rosiye, iranlardimu missiyonirliq salahiyiti bilen uzun mezgil turghan.—terjimandin)
‏-‏-‏-
Démek esli menbede héchqachan mawu qapaq kalla ,rezil din tarqatquchi misiyonérni alim démigen . Özlük we kimlikni oqughanlar shiwit misiyonérlirining epti beshirisini we abduqadir damollam qatarliq bir bölüklerning ulargha janni alqan’gha ep qoyup qandaq köreshlerni qilghanliqini obdan bilse kérek. Halbuki abduqadri damollidek büyük ellamimizge qilin’ghan nomussizlarche qest we qetlita’amda ,mushu misisyonérlarning rezil qoli barliqinii hem bilse kérek.
Halbuki tarimi toridiki bir qisim qilche xijil bolmaydighan nadan tehrirler - mushu öz péti élan qilsimu bolidighan adettiki bir maqalining aptorini "bir din tarqatquchidin - alimliqqa östürüp uyghur tor abontlirigha dawrang qilghan. Netijide aq qarini derru perq qilalmaydighan nurghun tordashlar bu maqalidin zeherlen’gen. Nahayiti éniqki wetenperwer - wetensizlikke qoyuwatqan düshmenlerni tillap maqale yazidu. Chünki uning söygüsi shuni qilishqa ündeydu. Milletperwer bolsa - milliti yoluqawatqan ré’al kirzisler heqqide semimiy maqale yollaydu . Chünki unimu söygüsi shuninggha yétekleydu. Emma bir misis’onirchu? Bir islam dinigha öch din tarqatquchichu? Bir 18yil uyghur ichide yürüp héchqandaq netijige érishelmey burnigha yégen ,uyghur ot yürekliri teripidin lalma ittek qoghlandi bolghan missi’onirchu?
Elwette mana mushundaq öchmenlik ,yaman gherez ,rezil meqsetke toyun’ghan iplas maqale yézip achchighini chiqiridu.We bu arqiliq xojayinliri aldida özini aqlaydu...!

Axirida:

Mana yoqarqidek qaymuqushlargha yol hazirlighan , asassiz tenqid we haqaretlerni uyghur oqurmenlirige héch xijil bolmay sunushqa aldirap ,bir rezil niyetlik misiyonérni - meqsetlik yaki meqsetsiz alim dep süpetlep dagh dugha qozghashqa aldirap ketken tarimi tor békitining mes’ullirini qattiq eybleymen.
Shuning bilen birge tordashlarni herqandaq maqalige düch kelse,zéreklik wemustehkem eqide nuqtisida mu’amile qilishini ümüt qilimen.

Esli menbe: xantengri tori
Menbe ulinishi:http://www.Hantangri.Net/?P=378

”illetlik uyghur“ epsanisi amérikida

Abduweli Ayup

1.    Amérikida kim  “illet“ lirini boynigha alidu?

Uyghurdiki ”illetler“ ni opratsiye qilish ewj alghan chaghlarda  “tengritagh“ da élan qilin'ghan yapuniye toghrisidiki bir sayahetnamidin ”yapunlar tolimu kemterken. Bashqa millet kishilirini körgende, ‘bizning néme kemchilikimiz barken’ dep sorap turidiken“ dégen qurlarni oqughinim ésimde. Amérikigha kelgendin kéyin shunche jiq yapun bilen mungdashtim, lékin birsimu millitining kemchilikini mendin sorimidi. Awam yapunlarla emes, ali mekteplerde propéssor bolup ishlewatqan yapuniyeliklerdinmu  “ millitimning mundaq nuqsani bar“ dégen gepni anglimidim. Yapun propéssorlarning beziliri hetta yapuniyening ikkinji dunya urushi mezgilide ”sherqi asiyani tereqqi qildurimiz“  dep niqaplinip teywen we shimali junggu xelqige qilghan asmilatsiye, qirghinchiliq we bulangchiliqlirini  aqlap otturigha chiqti. Ularche yapunlar jonggugha zamaniwiyliq we tereqqiyat élip kelgenmish, yapun tilida maarip yürgüzüp xenzularning zamaniwiy téxnika öginishige türütke bolghanmish, peqet eyni dewrde xenzu xelqi qalaq bolghachqa bu iltipatni chüshenmey, tajawuzchiliq, mustemlikichik dep atawalghanmish.

”bizdiki nuqsanlar“, ”bizdiki ebgaliq“ dégendek témilardiki eserler bazarliq bolghan yillarda uyghurdiki ”illet“ lerni tenqid qilghan bireylen ”amérikiliqlar ‘bedbeshire amérikiliqlar’ dégen kitabni esayidil oquydiken, eyplirini tüzütishke daim teyyar turidiken,  apturini tolimu hörmetleydiken“ dep yazghan édi. Amérikigha kelgendin kéyin kitapxanilardin undaq bir kitapni tapalmidim. ”bedbeshire amérikiliqlar“ dégen kitabni oqup baqqan birmu amérikiliqni uchratmidim. Men uchratqan amérikiliqlarning özi heqqidiki bahasi ijabi édi.  Peqet bir uyghurshunas propéssor uyghur we amérikiliq studéntlar heqqidiki  parangda tasadipi ”silerdin ichkiride oquwatqan oqughuchilargha ajizlargha ich aghritqandek muamile qilinip, itibar qilinip mejroh qilinidu, bizdin jonggugha barghanlar chong körülüp, choqunulup hakawur qiliwétilidu“ dédi. Yene bir muellim ders ariliqida amérikida ata-anilarning balilirini tebii chong bolush pursitidin mehrum qoyuwatqanliqini, buning sewebkarining maarip tijaretchiliri ikenlikini, amérika jem'iyitide hemme nersining tijaretke aylinip kétidighanliqini sözlep qoydi. Uning éytishiche amérikida sodigerler perzent terbiyisige dair nurghun mehsulatlarni ishlep, insanning pütkül janliqlar dunyasigha ortaq bolghan tebii yétilish jeryanigha sün'iy arilishiwalidiken. Bir qétimliq dala tamiqida bir amérikiliq déhqan dostum, “ biz amérikiliqlar mashinillashturumiz dep insanning ijatkar bir jüp qolini nakar qilduq. Hemme nerse zawutlashturulup teb'iy mehsulatlar azlap ketti. Hökümet bizni qoghudaydu dep özimizni qoghudash hoquqimzini saqchigha tartquzup qoyduq. Balilirimzni mektepke, mashinimizni rimnutchigha tashlap bérip ijatchanliqimiz, mes'uliyetchanliqimiz, musteqilliqimizdin ayrilip qéliwatimiz. “ dep sözlep ketti. Bashqilar bu geplerge anche qiziqmidi. Kéyin uqsam bu ademning ikinzarliqi tügeshken bolghachqa ashundaq geplerni qéydap tola deydiken. Amérikidiki künlirimde shunche diqqet qilipmu,  sorashturupmu ”bizde mundaq illetler bar“ dep boynigha alghan birmu amérikiliqni körmüdüm.

Amérikida oqush, sayahet qilish we yighinlargha qatnishish jeryanida nurghun milletttin bolghan kishiler bilen uchrashtim. Buning ichide oqughuchimu, memurmu, muellimmu ishqilip jem'iyettiki hersahe kishilirining hemmisi asasen tépilidu. Heyran qalghinim hich bir kishi ”millitimde mundaq illet bar“ dégen gepni dep baqmidi. Men bir qisim milletlerdiki ”illetler“ heqqide bezilerdin angliwalghan yaki oqughanlirimni shu millet kishiliri aldida tilgha alghinimda, ”bundaq ish bizdek tarixi we riyal qismetke muptila herqandaq millette bar, buni bir milletke xas kemchillik déyishke bolmaydu“ dégen jawapqa érishtim. Bayqishimche mustebit dölet iran, süriye, seudi qatarliq döletlerdin kelgenlerde siyasiygha ziyade sezgülük, ashqun milletchilik, tebiqichilik qatarliq ”illet“ ler köp uchraydiken. Russiye we burunqi sowéit impiriyisige mensup döletlerdin kelgenlerde yalghanchiliq, chéqimchiliq, qulchiliq, munapiqliq, parixorluq, neyrengwazliq, érqchiliq, chong milletchilik qatarliq keypiyatlar omumiyken. Amérikida men uchratqan ziyalilarning chüshendürishiche bularni shu döletlerdiki tüzüm keltürüp chiqarghan bolup bir xelqning ”illet“ liri hisaplanmaydiken. Gheywetxorluq, körelmeslik, menmenchilik qatarliqlar pütkül insanlargha ortaq pisxik mesililer bolup konkirit bir xelqning medeniyiti bilen munasiwetsiz iken. Men amérikida ”millitimizde undaq illet, bundaq nuqsan bar“ dégen sözlenmilerni peqet uyghurlarning aghzidinla  anglidim.

2.    Uyghurlar némishqa özini illetlik sanaydu?

Men amérikigha kélip tunji uchrashqan uyghurlar manga uyghurning illetliri heqqide dadlap bérishti. Kéyin bashqa uyghurlardin “ uyghurlar rastinla shundaq illetlikmidu? Siz millitingizdiki illetler seweblik amérikida bashqilar aldida qisildingizmu?“ dep sorap, parangliship bilishimche, uyghur yurtliridin chiqip amérikida yashawatqan aq yaqiliq uyghur ziyalilirining hich qaysisi uyghurning birer“ milliy illiti“ seweblik bashqilarning aldida ongaysizliqqa chüshüp qalmaptu.  Shundaqtimu ularning bir qismi uyghurda illetning köplikige qayil iken. Uyghurlar némishqa özini omumiyüzlük illetlik sanaydu?

Illet sanalghan pezilet

bir küni tasadipi ”2011-yilliq amérika uyghurlirining noruzni qutlash merikisi“ ning  emeldin qaldurulghanliq xewirige közüm chüshti. Sewebi jamaetning hörmitige érishken bir uyghur ziyalisining ata-anisining wapati noruzni qutlash merikisige  toghra kélip qaptu. Shu seweptin noruzni qutlash sen'et kéchiliki ornigha nezir orunlashturuluptu. Bu xewer chaplan'ghan munberde bireylen hapla shapila ”zadi biz uyghurlarning démokratik éngimiz yoq. Hissiyatimizini eqilning üstige qoyimiz. Bir kishining ata-anisi wapat bolsa uyghurlarning noruzini nezirge özgertip qoysa bolamdu?“ dep sual tashlap qaqshap kétiptu.  Bu xewerge ikki kishi mesilini uyghurlardiki ”illet“ ke tartip molahize qighandin bashqa hich kim narazi bolmaptu. Menche buningda eqil bilen oylisa uyghurning illiti emes peziliti ekis étidu. Chünki bayram kélip bolghiche sehnige chiqip usul oynash bowa-momilirimizdin qalghan udum emes. Nechche ming yilliq noruz en'enimizde noruz sehnige chiqip ussul oynash bilen ötküzülgenmu emes. Hazir bizdiki bayramlarni sen'et kéchiliki bilen tebriklesh béyjingda yilda bir teshkillinidighan ”chaghanni tebiriklesh sen'et kéchiliki“ning éngimizgha singip ketken shekli. Amérikida meyli milad bayrimi, minnetdarliq bayrimi yaki dölet bayrimi bolsun hich qaysisi bayram télwizorlardiki sen'et köriki bilen tebriklenmeydu. Bularni bilip turup, amérikida turuwatqan uyghurning noruz sen'et kéchiliki ornigha nezir almashsa uyghurdiki ”illet“ tin qaqashap kétishi milletni qara qoyuq inkar qilish xahishining kishilirimzining kallisigha neqerder chongqur ornap ketkenlikini chüshendüridu. Menche amérikdiki uyghurlarning bayram musubetke toghra kélip qalghan waqitta bayram bolsila tarangshitip dap chélip usul oynashni qoyup qérindishining qayghusigha hemdem bolushi, shéhitlerni yad étishi  peziletning ipadisi. Héyit bayramda tupraq béshini yoqlash, shéhitlarning rohigha dua qilish, qur'an xetme qilip hayatning chéki, qimmiti, yaratquchining ulughluqi heqqidiki sir esrarlargha qulaq sélish ejdadlirimizdin qalghan mubarek en'ene. Emeiyette sen'et kéchilikining ornigha nezirning almishishi esli uyghur kimlikige yéqinlashqanliqtur. Bu misaldin shu nerse aydingki, amérikidiki bir qisim kishilirimizning ”illet“ dep qaqshap kétiwatqini esli uyghurdiki pezilettur. Peziletning illet sanilishi ziyalilirimizning 1993- yildin kéyin uyghurni omumiyüzlük illet közeynikide közetkenlikidin bolghan. Netijide kishilirimiz könglide uyghurni illetlik millet dep muqumlashturuwalghan. 

Xuduksireshning sewebliri

washingtonda turidighan birsidin mundaq bir hikayini anglidim. Uning bir dosti wetendin keptu. Sahipxan yéqin etraptiki uyghurlarni jasus dep xuduk alidighan bolghachqa dostini hichkim bilen uchrashturmaptu. Hetta dosti kelgen künlerde öyige mihmanmu chaqirmaptu. Bir mehellide bille turidighan bir uyghur qoshnisi bar turup, u heqte bir éghizmu tinmaptu. Men ichkiride turghan chaghlirimda uyghurlar bir biridin oghrimidu, aqchimidu…dep guman qilishtatti. Men amérika we türkiyede uchrashqan uyghurlar bir biridin ”jasusmidu“ dep guman qilishidiken. Hetta amérikidiki bir qisim uyghurlar jasusluqni milletning nuqsani dep tonuydiken. Amérikidek bashqilar heqqide uchur toplash qanun'gha xilap dölette yashawatqan uyghurlar jasusluqqa meshghul dep guman qilghan wetendashlirini qanun'gha tayinip bir terep qilmay toxtimay guman qilishidiken. Amérikida bir uyghurning jasus atilip qélishidiki pakitlar ajayip addi. Birsining jasus atilishidiki sewep u kishining resim tartishqa amraqliqi, emma tartqan resimlerni iwertip bermigini iken, yene birsining bolsa pat-pat weten'ge bérip kélip turushi iken. Amérikidiki uyghurlarning jasusluqni milletning illiti dep tonushi yéngiliq emes, asmandin chüshkenmu emes. Men on nechche yil burun ”qeshqerde bixeterlik organliri tarqilip kétiptu, chünki hemme adem bir birining bixeterlikige mes'ul iken“ dégen gepni anglighanidim. Bundaq bir biridin xuduksireydighan qiliqlar amérikida yashawatqan seudiliqlar, pakistanliqlar, iranliqlardimu xéli yayghinken. Bir küni bir jümede xatip musulmanlarning muhajirettiki wezipiliri heqqide toxtaldi. Jümedin kéyin bir pakistanliq xutbe heqqidiki qarashlirini quluqumgha pichirlap méni tolimu biaram qildi. Emeliyette, wehmie yigüdek hich bir gep bolunmighan édi. Undaqta bu pakistanliq némishqa qorqidu? Chünki u pakistandin yéngi kelgen, amérikidiki pikir erkinlikige könüp bolalmighan édi. Mustebit tüzümdiki elde yashighan kishilerde hörlüktin xuduksiresh, qorqush késili omumiyüzlük bolidiken. Shunga ular etrapidiki her qandaq hadise we kishidin xuduksirishidiken. Yene bir misal. 2010-yili etiyaz aylirida mehellimizdiki bashlan'ghuch mektepning taqilidighanliqi heqqide xewer tarqaldi. Ata-anilar bu ishtin köp wayim yiduq. Axirida mehellidiki bir qanche kishi aprilning axirqi heptisi naraziliq namayish qilish heqqide chaqiriq élan qilishiptu. Namayish waqti yéqinlashqan künlerde bu ishini bashqa bir shitatta yashaydighan bir uyghur hemshirimzige dep berdim. ”néme, namayishqa qatnishishqa tizimlattingizmu? Sizning néme karingiz, xeq namayish qilsa qilmamdu? Néme qilisiz artuq ishqa ariliship? Bir ish chiqip qalsa qandaq qilisiz?“ . Bir munche wehimilik eskertishlerdin kéyin namayishqa qatnashmasliqqa qarar berdim. Hayatimda bir qétim bolsimu namayishqa qatniship béqish istikimni amérika hökümiti yaki xelqi emes, alliqachan amérika puqraliqigha ötken bir uyghur qérindishim xuduksiresh we qorqutush arqiliq tosup qoydi. Namayishqa qatniship könmigen, namayish imkaniyti bolmighan mohitta chong bolghan kishiler namayishtin xuduksireydu. Bundaq xuduksireshtin namayish mutleq qanunluq döletke kélip yashawétipmu qutulalmaydu. Bu bir dunyawiy hadise bolup  uni bir bölük kishilerning millitidiki illet dep tonush ilmiysizlikla emes, adaletsizlik bolidu.

Uyghur amérikigha emes, negila barsa özini illetlik sanaydu. Bu ”illet“ lerning beziliri emeliyette uyghurning pezilitidur, yene beziliri belgilik dewrdiki belgilik sharait keltüürp chiqarghan ijtimai keypiyat bolup millitimizdiki ”nuqsan“ bilen munasiwetsiz. Küzitishimche amérikida chong bolghan ikkinchi ewlad uyghurlarda bundaq uyghurning ”illet“ liridin kemsinish we gunahkarliq tuyghusi körülmeydiken. Belkim bu uyghurni illetlik sanashning ijtimai sewebini chüshinishke ündeydighan amil bolushi mumkin. 

3.    Amérikiliqlarning neziride uyghurlar illetlikmu?

Musulman dunyasidiki seherchi millet

men amérikigha kélip uzaq ötmey margarit isimlik bir propéssor bilen tonushup qaldim. Bu ayal musulmanlardiki tesewwup (sopiliq) teriqitini tetqiq qilidiken. Tetqiqat jeryanida dunyadiki musulmanlar toplushup yashaydighan sheherlerni toluq aylinip chiqiptu. Ana tupraqlirimizning qeshqer, xoten, kucha we artuch qatarliq bostanliqlarda bir qanche hepte sayahette boluptu. Propéssorning xulasisi shu boluptuki dunya musulmanliri ichide  artuch uyghurlirining pakizliqi, kucha uyghurlirining siliqliqi, xoten uyghurlirining ixlasmenliki, qeshqer uyghurlining ishchanliqi sélishturghusiz iken. Men wetende kön'gen xiyalim boyiche “ uyghurlarda qandaq illet bar iken? Uyghurlar qaysi illetliri seweblik xarap bolushi mumkin?“ dep sorudum.  Sualimgha u tolimu heyran qaldi. “ illet dégen shexste bolidu, millette bolmaydu, milletning xarap bolushidiki birinji amil ana tildin mehrum qélish“ dep jawap berdi. Mektipimizdiki bir qétimliq léksiyede bu ayal gherpte istanboldin yolgha chiqip pütün musulman sheherlirini aylinip diyarimizghiche kelgen kechürmishliri heqqide toxtaldi. Pütün musulman sheherlirige sélishturghanda uni heyran qaldurghan bir ish, peqet uyghur sheherliridila tirikchilik bamdat bilen bashlinidiken. Uyghur sheherliride bamdattin kéyin ashxanilardin tamaq, dukkanlardin lazimliqlarni sétiwalghili bolidiken. Dunyadiki bashqa musulman sheherliride kün neyze boyi örlimigiche kochida adem körünmeydiken. U léksiyesini xulasilap“uyghurlar dunyadiki eng seherchi millet. Ular hayatni eng qizghin söyidu. Shunga dunyada yoruq tangni eng teqezzaliq bilen, eng baldur kütiwalghuchi millet uyghurlardur“ dédi.

Müshükning heqqigimu chang salmaydighan millet

2009 yili tomuzdin kéyin uyghurlar heqqidiki xeweler dunyaning qiziq noqtisigha aylandi. Uyghurlar heqqide uchur tarqatmighan axbarat qalmidi. Méni eng qiziqturghini uyghurlarning siyasi teqdiri heqqidiki dunyawiy bes munazire emes, amérikidiki bir télqanili tarqatqan ”müshükning heqqigimu chang salmaydighan uyghurlar“ namliq xewer boldi. Xewerde déyilishiche amérikidiki bir shitatqa besh uyghur makanlashqaniken. Ular bir küni ishik aldidiki exletdandin bir qotur müshükni tépiwaptu. Ichi aghirip öyide béqiptu. Qoturini maylap saqaytiptu. Shundin kéyin bu müshük bir qoruda yashaydighan besh uyghurning altinji dostigha ayliniptu. Amérikiliq muxbir bu uyghurlarning amérikida eng qimmet qoy göshige amraqliqini dep kélip “ bu uyghurlar tamaq etse müshükning heqqini qoshup alte kishilik tamaq étidiken, gösh pushursa mushukning nisiwisini qoshup salidiken“ dep tonushturdi. Gherplik muxbirning heyran qalghini bu besh uyghurning müshükni haywanat doxturxanisigha aparmayla özliri dawalap saqaytiwetkini boluptu. Muxbir yene bu uyghurlarning qoy soyush, tamaq étish, tam qopurush, yer térish qatarliq gherpte mexsus mektepte ögitilidighan hünerlerdin xewerdarliqini teejjüp ichide bayan qildi. Xewerning tügenjiside muxbir körürmenlerge mundaq xitab qildi, “ amérkiliqlar qilishini xalimaydighan töwen kirimlik, japaliq ishni qilip yashawatqan bu uyghurlar sizning emes müshükningmu heqqini yewalmaydu, insan'gha emes haywan'ghimu azar bermeydu, kishilerge emes herqandaq janliqqa barawer muamile qilidu, sizlerche ularning nidasigha dunyaning ünsiz qarap turushi néme üchün?“

amérikida turursh jeryanida meyli tetqiqatchi ziyalilar bolsun yaki axbaratchi bolsun hich kimdin ”uyghurning mundaq illiti barken“ dégen gepni anglimidim. Amérkiliqlardinla emes junggudin kelmigen hich bir millettin uyghurning nuqsanliri heqqide bahalarni anglap baqmidim. Peqet qarimaydin kelgen bir qazaq ayal mendin renjip yéqin shitatta yashawatqan barliq uyghurlardin alaqini üzdi. Bizni eng ghezeplendürgini ”siler uyghurlar nachar xeq bolghachqa dölitinglar yoq!“  dégini boldi. Démek ”illetlik uyghur“ epsanisi amérikida yaki amérkiliqlarda emes, peqet jungguda we junggudin kelgenlerdila bazarliq iken.

Tügenje

Yuqarqi hikayetlerdin melumki uyghurning illetlik sanilishi tashqi dunyada heqiqet emes epsanidur. Wetendiki uyghurning özini illetlik sanishi ikki sewebtin, biri ayrupilanliqlar bilen harwiliqlarning riqabitidiki muqerrer netije sewebidin kélip chiqqan uyghurdiki milliy kemsinish yene biri uyghur ziyalilirining uyghurni söküp yazghan nabap eserliri. Amérikidiki uyghurlar özini yuqarqi seweblerge köre illetlik sanaydu. Musapir uyghurning téni yiraq qirlarda yashawatqan bilen hissiyati we tepekkuri yenila chöchekche weya turpanche bolidu, yurttiki  kechürmishlerning qelbide qaldurghan jarahetliri chet'ellerdiki her bir uyghurning  qiliqida ekis etken bolidu. Amérikidiki uyghurlarning atalmish millitimizdiki illetler heqqidiki tonushliri uyghur diyarida 1993-yillardin kéyin shekillen'gen illetchilik edebiyatining mehsuli. Illetchilik edebiyati gézit jornallarni qaplap, naxsha bolup sehnilerde oqulup, ünlintisi qilinip öy-öylergiche tarqitilghachqa uyghurning qedimi nege yetse ”uyghurda illet köp“ dégen epsane shu yerlerde éqip yürmekte.  Emeliyette, ular ”illet“ dep datlawatqan hadisiler oxshash siyasiy we ijtimai mohitta yashaydighan milletlerge ortaq bolup uyghurluqning mexsus markisi emes.

Esli menbe:http://bbs.alkuyi.com/read.php?tid=10516&fpage=0&page=1

Yengi menbe: http://www.hantangri.net/?p=392