Medeniylishishmu, Yatlishishmu?

Yarmuhemmet Tahir Tughluq

Kona yéziq menbesi:    http://bbs.alkuyi.com/thread-21121-1-1.html

Yollighuchi Uyghurzadening kirish sözi: Uyghurlarning söyümlük oghlani merhum Yarmuhemmed Tahir Tughluqtin waqtisiz ayrilduq. Uning wapati bizni chongqur azablidi, ganggiritip qoydi. U bizge bekmu kéreklik adem idi; iman-étiqadliq, tiz pükmes, ar-nomus tuyghusi küchlük adem idi. Chirayidin ölchemlik bir Uyghurning simasini, yashash usulidin bulghanmighan Uyghurgha xas merdaniliqni, eserliridin xelqimizning uzaq esrlerdin béri dawamlashturup kelgen rohiy tiniqini hés qilalayttuq.

Uni chongqur séghinish, uning eserlirini chongqurlarp oqush bir meydan nomus inqilabi qozghashta muhim ehiyetke ige.   Merhum  Yarmuhemmed Tahir Tughluq Uyghur ziyaliliri ichide hayat bilen nomusning munasiwiti heqqide eng chongqur oylan'ghan muhim ziyaliylirimizning birsi idi. Bu hal uning "hayat we nomus", "oghlum, aldinggha qara", "perzent terbyisi", "bowam shundaq ögetken" qatarlik kitablirida ekis etkenidi.  Merhumning hayati bizni nomus we hayatning munasiwiti heqqide chongqur oylanduridu; "bashqilargha aylinip kétish üchüq ziyali we emeldar boluwatamduq? Bashqilargha aylinip kétish üchün chet elge chiqiwatamduq? Ich pushuqi üchün eser yéziwatamduq? Qelemni süy'istimal qilwatamduq?" dégen soallarni sorashning zörüryiti barliqini hés qilduridu.  Hemmimiz nomus qilishmiz kérek idi. Emma, biz nomusni untup qalduq. Biz Yarmuhemmed Tahir Tughluqni eslesh bilen teng özimizning qandaq yashawatqanliqimizgha, némilerni qiliwatqinimizgha, qaysi imkaniyetlerni éytiwatqanliqimzgha, balilirimizgha izimizdin qandaq tiken ündürüwatqanliqimizgha qayta zen sélip qarishimiz, oylinishmiz kérek.

Türkler "ming nes'hettin bir musbet ela"déshiyidu. Men talay qétimlap neqil alghan bu gepte chongqur hékmet bar. Barghanche untughaq, burnimizning uchinla köridighan bolup kétiwatimiz. Bu hal bir qisim metbuatlirimizdimu , bir qsim munberlerdimu ekis étiwatidu.  Munberlerde xéli köp qisim tordashlar qanchilik pishmighan bolushidin qet'inezer öziningla témisini yollashni oylaydu . Erzimes, püchek yazmilar munaswet yoli bilen we her xil yollar bilen bilen ün-sin'gha élinimaqta. Esli ésil ötken péshqedemlerning yaxshi eserliri bilen bir qatarda Yarmuhemmed Tahir Tughluqning eserliri ün-sin'ge élinip oqulushi, muhakime qilinishi, téximu jiq adem teripidin oqup qedirlep saqlinshi kérek kérek idi. Undaq bolmidi. Hélihem bolsa kéchikmeymiz.

Ashu oyning türtkiside bu maqalini torgha yollidim. Bolsa awazi yaxshi, ün-sin sharaiti yar béridighan qérinashlarning bu maqalini oqup lintigha élishini ümid qilimen.  Merhumning bu maqalisi qanunluq metbuatlarda élan qilin'ghan bulup, hazirqi palaket-péshkelchiliklirimizning chongqur yiltizigha Uyghur tepekkur endizisidin chiqip  diagnor qoyghan ésl maqalilerning biri. Maqalini oquyli, muhakime qilayli. Bu merhumni esleshning yene bir yaxshi shekli.        

Yar muhemmed Tahir Tughluq heqqide qanche jiq mersyiler, qanche jiq eslimiler yézilsa shunche yaxshi. Chünki, bizning uning wujudidin öginidighanlirimiz  bek köp . Merhumning hayati we wapati biz üchün bir derslik.

Merhumning qimmiti yillar ötüp téximu roshenlishidu. (Kirish söz tügidi)

= ========================= =

Toghrisini éytqanda, hemmimiz köz aldimiziki réalliqta bir septe, bir xil muhitta yashawatimiz. Köz aldimizdiki hayat menzirisi nezirimizdin yiraq emes. Biraq bu emeliyetke beziler diqqet qilghan, beziler taza diqqet qilalmighan, beziler epsusluq ichide ichige tinishqan, beziler perwasizliq bilen közini yumushqan. Beziler közning inkasini jür'etlik otturigha qoyuwatidu, epsuski nurghunlirimiz üchün bezi waysashlar exmeqliq bolup tuyuliwatidu. Shuning üchünmu sir emeski hazirqi réalliq, tereqqiyat, chékinish, medeniylishish we yatlishish toghrisida xéli köp pikirler otturigha qoyulghan bolsimu, bu toghra tewsiyiler bizge réaksiye bériwatamdu qandaq? Eytawur nurghun ishlar téximu edep ketkili turdi. Bir ulugh zattin: "tekebburluq néme?" dep sorisa, "heq sözni ten almasliq we bashqilarni közge ilmasliqtur" dep jawab bergen iken. Undaqta bizge meslihet, heq tewsiyilerning tesir qilmaywatqanliqi bizdiki bimene tekebburluqmu yaki éghir mes'uliyetsizlikmu?

Men yene en'ene, medeniylishish, yatlishish heqqide qelem tewritip qéliwatimen. Buningdin meqset közimizdin yatliship milliy xasliqimizni zawalliqqa yüzlendüriwatqan bir qisim ehwallar, yaxshi en'enimizdin yiraqlap ketken bezi éziqishlar arqiliq özimiz heqqide qaytidin oylinish üchün eynek kötürüsh. Uqmaymen, qarighuning shehiride eynek kötürüp mangsa xorluqqa qalghandek, bezilerning qarangghu qelb öngkürige eynek kötürüp kirimen dep, nakeslerning qarghishigha uchrarmenmu?

"yatlishish"ning lughet menisidin qarighanda, bir xil nersidin ikkinchi xil nersige özgirip kétish, eksige qaytish menisini béridu. Yene bir tereptin yiraqlishish, ayrilish dégen'ge oxshash menilerni béridu. Hazirqi dunyada insanlarning yatlishishi toghrisida mexsus tetqiqatlar élip bérilip, insanlarning özi toghrisida izdinishi üchün yochuq échishqa tirishiwatimiz. Yatlishish köp tereplimilik mezmunlar arqiliq ipadilen'gen. Mesilen: angning yatlishishi, buni gégil:"ang özining paaliyiti jeryanida özini yatlashturup, ikkinchi bir xil obyéktqa aylinidu" dep qarighan. Emgekning yatlishishi toghrisida marks aldi bilen emgekchining we emgek mehsulatlirining yatlishishi mesiliside emgekchilerning özi ishlep chiqarghan nerse bolmastin, belki emgekchiler özi ishlep chiqarghan mehsulatlarning quligha aylinip qalghanliqini eskertken. Yene bir nuqtidin, emgek jeryanining yatlishishi mesiliside emgek emgekchiler üchün mejburiyet we bésimgha aylinip qalghan. Emgekchiler emgek jeryanida xushalliq we azadilik hés qilmastin, emgektin bizarliq hés qilidighan rohiy halet. Yuqiriqilardin bashqa adem mahiyitining yatlishishi, adem bilen adem otturisidiki munasiwetning yatlishishi, medeniyetning yatlishishi, étiqadning yatlishishi, jinsiy yatlishish qatarliq köp tereplerni öz ichige alidu.

Bir milletke nisbeten éytqandimu yatlishishning birqanche teripi bolidiken. Biri, paklinish we tereqqiyat xususidiki yéngilinish, yene biri, bulghinish xaraktéridiki öz- özini depne qilish. Yéngilinish ikki xil usul bilen bolidu, biri kona, qalaq, qatmal, meniwi zeiplik qatarliq milletning wujudida saqliniwatqan en'eniwi illetlerdin paklinish bilen milletning shan- sheripige, mewjutluqigha, tereqqiyatigha, kelgüsi istiqbaligha türtke bolidighan ilghar en'enini jari qildurush we uni zamanning telipige mas halda téximu tereqqiy qildurush, hayatiy küchini ashurush, ilghar idiye, ilghar medeniyet amillirini, pen- téxnika netijilirini qobul qilip özini yükseldürüsh. Buning eksiche bolghan bir xil yüzlinish, alliburun bashqilar süpürüp tashliwetken exlet- chawalarni qobul qiliwélip özini bulghash. Bizde hazir ilghar en'enilirimizni jari qildurush we uni tereqqiy qildurush az, qalaq, qatmal, chüshkün, xurapiy en'enini jahilliq bilen saqlash köprek. Chet elning ilghar qimmetlik éngini, medeniyet utuqlirini qobul qilish azraq, ular alliqachan chörüp tashliwetken exletlirini, tükürüwetken tükürüklirini qobul qiliwélip, millitimizning milliy rohini, milliy en'enisini bulghash, milliy xasliqimizni bara- bara depne qilish köprek boluwatidu.

Medeniylishish bilen tereqqiyat turmushqa yéngiliqlarni élip kélidu. Biraq, u hergiz en'enini chetke qéqish arqiliq ipadilenmeydu. Belki qalaq en'enilerdin yüreklik waz kéchish, ilghar en'enilerni téximu tereqqiy qildurush arqiliq ipadilinidu. En'enidin waz kéchish tereqqiy qilish emes, belki bara- bara özini utturush bilen barawer. Yaxshi en'enidin waz kechken millet choqum yaman teqdirning qoligha tutulidu.

Uyghur xelqi mukemmel, güzel we parlaq en'enige ige millet. Bu en'ene uzaq yillardin buyan Uyghur xelqining qimmet qarishi, étiqadi, éstétik éngi, turmush aditi, tarixiy tereqqiyati, medeniyiti, diniy étiqadi arisida bara- bara mukemmelliship, bir pütün milletning obrazini gewdilendüridighan, milletning mewjutluqini namayan qilidighan muhim katégoriyige aylan'ghan. Uyghur xelqi shuni chüshinettiki, en'enidin ayrilghan millet millet süpitide mewjut bolup turalmaytti. En'enidin ayrilghan millet qipyalingach quruq gewdige aylan'ghan tirik jesetke oxshaytti.

Hazirqi Uyghur jem'iyitide xelqning ortaq bir sadasi shuki, hazirqi xéli köpligen yashlarda gherb medeniyitige qarighularche choqunush xahishi bir xil omumiyliqqa aylanmaqta. Bundaq yatlishish yalghuz idéologiye jehettila ipadilinip qalmastin, belki milliy en'ene, milliy örp- adet, milliy qimmet qarishigha jeng élan qilish arqiliqmu özini körsitiwatidu. Hetta biz shundaq hadisilerni bayqiduqki, jinsiy erkinlik teshebbuslirimu bir qisim nadan yashlirimizni séhri jadusining tesir torigha chüshürüwélishtin bash tartmaywatidu. Yene bir jehette exlaqiy jehettiki ijtimaiy kontrolluqining tizginidin boshinishqa urunup tipirlawatidu. Hayaning ornini hayasizliq igelligili turdi. Men Uyghurlardiki yatlishishning konkrét ipadisi süpitide mundaq bir qanche tipik ehwalni misal qilip bérey:

Uyghurlarning örp- aditide toy- tökün, ölüm- yétim ishliri nahayiti muhim orun tutidu. Biraq hazir eng yaxshi, güzel we haya üstige qurulghan ilghar en'enimizning ornigha özimizge qet'iy munasip kelmeydighan yat bir adetler dessiwaldi.

Uyghurlarda balilarning sünnet toyi bir balining yette yashqa kirip, jem'iyetning bir ezasi bolup qalghanliqidin ibaret hayatidiki muhim bir burulush basquchini tebriklesh, shundaqla bu balining sünnitini qilish arqiliq musulmanlarning en'enisini ipadilesh murasimi. Bu toyda qazan ésip yurtqa ash bérish arqiliq balilarning bext- saadetlik, yaramliq adem bolushini ümid qilatti. Biraq, hazir ata- anilarning quruq söletwazliqi bilen bu mesum balilarning bext- iqbali toghrisidiki tilekler réstorandiki haraq- sharab, mestlik- neslik, qalaymiqan külke- chaqchaq ichige yughurulup ketti.

Bir qétim men bir zörüriyet bilen melum bir réstoran'gha bardim. Bu yerde bir balining sünnet toyi ötküzüliwatqaniken. Eng epsuslinarliq yéri, riyasetchi bilen toy igisi sehnige chiqip toyning bashlan'ghanliqini élan qilidighan chaghda u her ikkisi qolida liq mey toldurulghan romkilarni tutushup ajayip debdebe, heywet bilen balining bext iqbalini we istiqbalini tileshti. Bir milletke nisbeten buningdinmu artuq yatlishish bolamdu?

Burunqi qiz- yigit toyida awwal qizni yötkep kélip, ikki yash bir yastuqqa bash qoyghandin kéyin, etisi ikki yashning birinchi kéchini yaxshi, muweppeqiyetlik ötküzgenlik sheripige oghulning öyide toy bériletti. Etisi qizning yüzi échilghanliqi üchün simwolluq halda yüz échish murasimi ötküzülüp, andin qiz kishilerge yüzini körsitetti. Eger alimadis qizda mesile körülüp qalghan bolsa, etisi qazan ésilmaytti. Bu en'ene intayin qaidilik, tertiplik, ehmiyetlik idi. Hazir buning pütünley tetürisiche, qizni ata- anisining öyidin yötkep kélip, awwal kocha- kochilarni sazayi qildurimiz, andin réstoran'gha élip bérip ussulgha, tansigha salimiz, andin téxi yüzi échilmighan qizning yüzini achimiz. Bu hazir qizlarning yüzi toy qilishtin burun échilip bolghanliqining simwolimu? Shuning bilen yene bir yoshurun pajiemu bar. Oghulgha toy shadliqi dep köplep haraq ichürülidu, netijide u biri qizning heqiqiy pak yaki pak emeslikini bilish, hés qilish iqtidaridin mehrum qéliniwatidu. Yene biri, eger shu mestlikte bala bolup qalsa, u bala choqum mukemmel adem bolush salahiyitini hazirlimighan bolidu. Buni pütkül jem'iyet nahayiti chongqur oylinishi kérekqu, deymen.

Üchinchi bir tipik misal, Uyghurlarning intayin ehmiyetlik, tarixiy we réalniy qimmetke ige bir bayrimimiz bar. U bolsimu noruz bayrimi. Noruz bayrimi Uyghurlarning medeniy hayatida intayin muhim rol oynighan. Noruz bayrimining meniwi jehettiki qimmiti bolupla qalmay, belki iqtisadiy qimmitimu xéli ehmiyetlik idi. Biraq, hazirqi jem'iyitimizde noruz bayrimigha köngül bölüsh bizde nahayitimu zeip ehwalgha chüshüp qaldi. Peqet noruz kéchisi téléwizorda bérilgen noruz bayrimi sen'et kéchiliki bizning birdinbir tebriklesh paaliyitimiz bolup qaldi. Uyghurlarning kaléndari boyiche 3- ayning 21- küni kün bilen tün teng bolidu. Shinjangda bahar bashlinidu. Yer- zémin tewreydu, qurt- qongghuzlarmu uyqudin oyghinidu, etiyazliq tériqchiliq bashlinip kétidu. Yéngi bir yildiki mol- hosul üchün asas sélinidu. Bu xushalliqni tebriklep yéza- yézilarda ajayip mol mezmunluq paaliyetler ötküzülüp, kishilerning meniwi turmushi yéngi- yéngi mezmunlar bilen béyitidu.

Bir milletning turmushidiki, en'enisidiki herqandaq örp- adet we en'ene hergizmu bikardin- bikar ich pushuqi üchünla yaritilghan emes. U shu milletning pütkül hayat tarixi bilen zich baghlinip ketken. Bir milletning en'enisi shu milletni teshkil qilghan omumiy jem'iyet ezalirining ezeldin dawamliship kéliwatqan turmush adetliri we yashash adetlirining omumiy yighindisini körsitidu. Bizning güzel we qimmetlik en'enilirimiz kéyinki tereqqiyatimiz üchün muhim ul. U hem özimizning bir terkibiy qismi, hetta eng muhim terkibiy qismi. Qimmetlik nersiler hergiz konirimaydu. En'enidin uning kona bolghanliqi üchünla waz kechkülük emes. Eger undaq dep qarisaq wetenmu biz üchün kona, uningdinmu waz kéchish kérekmu? Millitimizni koniti dep untup kétish zörüriyiti toghulamdu?

Omumen, bizde yatlishish heqiqetenmu éghir. Bu némini chüshendüridu? Bu hergizmu bizning tereqqiy qilip ketkenlikimizdin, en'enimizning tereqqiyat yolimizda putlikashang bolghanliqidin emes, belki bu bir tereptin bizdiki en'enini söyüsh, en'enini qedirlesh angliqliqimizning töwenlep ketkenlikini uqturidu; yene bir tereptin bizning nadanliqimizni, güzellikni we heqiqiy qimmetni tonumighanliqimizni, özimizni qedirlesh iqtidarimizning töwenlikini chüshendüridu. Üchinchi tereptin, ata- anilar özlirining yétekchilik, yadroluq rolini yoqitip qoyghan, en'ene terbiyisige taza köngül bölmigen. Shuning bilen hazirqi yashlarda milliy roh ajizlashqan, özini bilish, özini qedirlesh yéterlik bolmighan, bashqilargha qarighularche choqunush, özimizni özimiz kemsitish xahishi bash kötürgen. Ulargha nesihet qilsa, bular zaman özgerdi, dewr özgerdi, hazirqi zaman silerning dewringlargha oxshimaydu, dep jawab béridu. Undaqta zaman özgerse, dewr özgerse milletmu özining ilghar, qimmetlik en'enisidin aynish zörüriyiti tughulamdu? Dewr tereqqiy qilsa, nadan, medeniyetsiz millet üchün özidin yatlishish, özidin waz kéchish lazim bolamdu? Peqet rohiy jehettin zeipleshken kishilerla ashundaq aynish, özini untush, qarighularche bashqilargha choqunushni tereqqiyatqa yüzlinish dep qaraydu. Özige bolghan ishench, milletke bolghan yüksek hörmet, özige bolghan muhebbet parlighan jushqun rohluq yashlar rohini yéngilash, özini izdesh, özini qaytidin qurush, en'enini zaman'gha yarisha tereqqiy qildurush üchün tirishchanliq körsitiduki, hergizmu milletning ilghar en'enisige asiyliq qilmaydu. Nadan, hamaqet, azghun kishilerla yatlishish, aynishni en'enini tereqqiy qildurush dep chüshendüridu, meniwi jehettiki chüshkünlükni erkinlitish dep chüshinidu.

Heqiqetmu koniramdu?  

Men kitab oqush hayatimda eng chong tesirige uchrighan eser yüsüp xas hajipning "qutadghubilik" namliq pelsepiwi esiri. Men bu eserni özüm üchün eng yaxshi meniwi mektep boldi, dep qarisam nahayiti muwapiq bolidighanliqi muqerrer. Chünki, men bu kitab arqiliq dunya qarash jehette belgilik özgirish yasidim. Özümge bolghan tonushni, özümge qoyghan telepni yéngilidim; hayatning menisini, kishilik turmushning qimmitini bashqidin hés qilishqa bashlidim. Bir alim "qutadghubilik"ni nahayiti nurghun kochilardin tüzülgen bir yasidaq sheherge oxshitip, "téxi birer ademmu bu sheherning hemme kochilirini seyr qilish pursitige érishelmidi" dégen idi. Heqiqeten men her qétim bu eserni oqughan waqtimda yéngi- yéngi chüshenchilerge ige bolimen. Eng muhimi mende ajayip bir heyranliq we yene bir chüshinelmeslik bar.

Heyranliqim shuki, "qutadghubilik"tiki bilish chongqurluqi we chüshenchning kengliki bilen bille u eserning 11- esir Uyghur jem'iyitide barliqqa kelgenlikige bolghan heyranliq. Eserde otturigha qoyulghan pelsepiwi mesililer, hakimiyet mesililiri we turmushning konkrét halqilirighiche bolghan barliq ijtimaiy we siyasiy mesililerge bolghan chüshenche intayin ilghar. Gerche alim 11- esirdiki féodal muhitta, diniy idéologiye hökümranliqida yashighan bolsimu, uningda otturigha qoyulghan hakimiyet, qanun heqqidiki teshebbuslar yawropada shuningdin besh esir kéyin teshebbus qilin'ghanidi. Eserde algha sürülgen turmush qanuniyitige munasiwetlik bolghan yekünler bügünmu we kelgüsidimu, omumen insaniyet jem'iyiti mewjutla bolidiken, özining qimmitini yoqatmaydu. Shuning üchünmu yüsüp xas hajip öz esirining hayatiy qimmitige cheksiz ishen'gen. Uni "bu dunyani izdisengmu yol mushu, u dunyani tilisengmu yol shu", "hergiz yolungdin azmay ushbu yol bilen mangghaysen. Bu mendin sanga miras qalghan söz, herqanche altun- kümüshmu bu sözlirimning qimmitining ornini basalmaydu. Altunni xejliseng tügeydu, emma méning bu sözlirim sanga menggü esqatidu" dégen. Heyranliqimni téximu ulghaytqan yene bir nerse -  11- esirde yüsüp xas hajipla emes, belki mehmud qeshqeri, imaniddin qeshqeri qatarliqlargha oxshash büyük tilshunaslar we tarixchilar barliqqa kelgen. "qutadghubilik"tiki melumatlardin qarighanda, qaraxanilar dewride tebiiy penmu ajayip zor utuqlargha érishken. Mana shundaq ulugh alimlarni we nadir eserlerni barliqqa keltürgen shu chaghdiki ilmiy muhit, shu chaghdiki maarip kéyin nege ketken bolghiytti?

Shundaq, "qutadghubilik" bilen "türkiy tillardiwani" Uyghur medeniyet tarixining eng ilghar halqisigha wekillik qilidu. Ular 21- esirde yashawatqan ewladlirigha daimliq ustaz bolush rolini oynaydu. Shuning üchünmu men bir ömürlük tetqiqat nishanim qilip "qutadghubilik"ni talliwalghanidim. Uni jem'iyetke tonushturush, uningdiki qimmetlik menalardin, ulughwar mezmun we tewsiyelerdin xelqimni behrimen qilip, ularning qelbide bir xil pexirlinish héssiyatini oyghitay dégen bir niyette men. Bundaq bolushta yene manga tesir qilghan muhim bir ish "qutadghubilik"ning nezmiy yeshmisi neshr qilinip, bizdin esirlep juda bolup turghan bu eser qaytidin yoruqluqqa chiqti. Eslide herbir Uyghur ailiside birdin tewerrük qilinip saqlinishi kérek idi. Epsuski ish undaq bolmidi. Öz waqtida xelqimiz bu eserning qimmitini yaxshi hés qilalmidi. Yene bir jehette nezmiy bolghanliqi üchün bediiy terbiyilinishi töwen we medeniyet sewiyisi yéterlik bolmighan kishiler bu eserdin ünümlük menpeet alalmidi. Gerche xéli köp kishiler kitabni qedirlep élip qoyghan bolsimu, taki hazirghiche oqup baqmighan ziyaliylar nahayiti köp. Shundaq bolghanliqi üchün bésilghan kitab sani Uyghurlarning éhtiyajidin éship kétip, axir bahasi chüshürülüp sétildi. Taki yéqinqi yillarghiche shundaq boldi.

Men sawatliq dep qarighan Uyghur perzentlirining "qutadghubilik"ni bir oqup chiqishini tolimu ümid qilattim. Hazirghiche Uyghur medeniyet tarixida barliqqa kelgen birer eser "qutadghubilik"tek köp tetqiqatchilarning diqqet étibarini qozghimighan. Mexsus mushu eserni tetqiq qilish üchün töt nöwet memliketlik ilmiy tetqiqat yighini chaqirildi. Bir nöwet xelq'araliq yighin chaqirildi. Mexsus kitablardin on nechche parche, ilmiy maqalidin nechche yüz, hetta nechche ming parche maqale yézildi. Téléwizor, gézit- jurnallarning sehipiliride bu eserlerdin üzündiler bérilip turdi. Shundaq keng kölemlik teshwiqatning tesiri bilen bolsa kérek, eser neshr qilin'ghan 1984- yilidin 1998- yilighiche bolghan on töt yildin kéyin bezi kishilerde "qutadghubilik"ke bolghan qizghinliq qozghaldi. Bu waqitta kitabning bahasi on hesse éship yüz yüendin sétildi.

Bezi kishiler özlirining baha we chüshenchisi boyiche kishilerning qizghinliqigha soghuq su sépidighan közqarashlarni otturigha qoyushti. Buning eng tipikliri munu mezmunda: "biz qachan'ghiche bu ikki kona chapanni ("qutadghubilik" bilen "türkiy tillar diwani"ni démekchi) kiyiwérimiz", "ikki kitabni tekiy qilip yatamduq" dégendin ibaret. Hetta mangimu "kona chapan" leqimi singip qalghili az qalghanidi. Hetta özini eng katta chaghlaydighan bezi shairlar ochuq- ashkara pütün Uyghur klassik edebiyatini inkar qilishqan. Uningda biz üchün lazimliq héch nerse yoq dep qarighan.

Méni téximu epsuslandurghan yene bir tipik ehwalmu bar. Bir küni birqanche kishiler bilen bir sorunda söhbette bolup qalduq. Bu sorunda yüsüp xas hajip toghrisida parang bolup qaldi. Bu chaghda bir ottura mektepning ijtimaiy pen oqutquchisi eski tamdin musht chiqqandekla: "yüsüp xas hajip dégen kim? U nelik adem?" dep sorap qaldi. Biz uni chaqchaq qiliwatidu dep oylap, "séning yurtluqung" dep jawab berduq. U yene ulapla "qeyerde ishleydighan adem u?" démesmu, sorundikiler bir- birimizge ejeplinip qarashtuq. U chaqchaq qilmaywatatti, rasttinla yüsüp xas hajipning kimlikini bilmeydiken. Méning wujudumni epsuslinish we ümidsizlinish igiligen idi..

−  ey sadighang kétey burader, insap qil, sen yüsüp xas hajipning kimlikini bilmey, qandaqmu oqutquchiliq salahiyim bar dep qaraysen,- dédim.

−  birer ademni bilmigen'ge néme boptu, sen bilmeydighan ademlermu köpqu,- dep térikti u.

−  toghra, biz bilmeydighan ishlar nahayiti köp, biraq biz oqutquchi bolush süpitimiz bilen bu ulugh alimimizni bilmisek tolimu nomussizliq bolidu. Yüsüp xas hajipqimu yüz kélelmeymiz,- dédim.

Men kéyin bu heqte mexsus tekshürüsh we tetqiqat bilen shughullandim. Melum boldiki 90 pirsent oqutquchi "qutadghubilik"ni oqup baqmaptu. 100 pirsent ottura mektep oqughuchisi téximu yiraq iken. Hetta derslik mezmunida "qutadghubilik"ni oqup kélish telipini qoymaptu. Buningda yenila oqutquchilarning mes'uliyiti nahayiti chong. Birer chet ellik birer oqughuchidin "siz qutadghubilik"ni oqup baqqanmu? Dep sorap qalsa néme dep jawab bergülük.

Biz tekitlewatqan sapa maaripi boyiche éytqanda, milletning sapasi we uniwérsal bilim qurulmisini némige asasen ölcheymiz? Biz kitab oqumduq, qandaq kitablarni oquymiz, peqet muhebbet kitablirila bizge heqiqiy sapa ata qilalarmu? "kona chapan" dep qarawatqan bu ikki enggüshterni qachan kiyip baqtuq? Uni kiyip baqmay turup, uning kona- yéngiliqini, özimizge munasip kélidighan yaki kelmeydighanliqini qandaq hés qilalaymiz? "qutadghubilik"te otturigha qoyulghan mezmun pütünley hayat heqiqiti we qanuniyitining yekünlinishi. Heqiqetning konirighinini nede anglighan? "türkiy tillar diwani" Uyghur medeniyitining, Uyghur tilining ghalipliqining nemunisi, ularche bolghanda, tilimizni koniridi, dep tashliwétish zörüriyiti tughulamdu?

Hazir bizning aldimizda nahayiti nazuk bir tallash turuptu. Tarixning bu achilida bir qedemni xata bassaq tarix chaqi mijip yanchiydu. Bilish kérekki, insaniyet dunyasining mundaq ikki alahidiliki bar: biri, insaniyet jem'iyiti ajayip jushqun, qaynaq we rehimsiz bazar. Yene biri eng jiddiy we dehshetlik beyge meydani. Bazarmu nabablirini shalliwétidu. Beygimu chidamsiz, gheyretsiz, qabiliyetsizlirini chang- tozan arisida qalduridu. Chünki tarix rehimsiz, u hergizmu keynige qarap saqlap turmaydu. U insaniyetning nechche ming yilliq dehshetlik riqabitige kengri yol échip bérip, bu riqabet xasiyitidin keship qilin'ghan renggareng möjizatlar bilen özini yasandurghan bolsa, yene shu riqabet "tigh"liridin tökülgen derya- derya qanlar bilen özini yuyup paklimaqchi bolidu. Melum menide bu tarixning gunahi emes, belki uning shan- sheripi we özini üzlüksiz yéngilishi hésablinidu. Tarix shuni ispatlighanki, riqabet beygisidin özini qachurghan xelq tarix sehnisidin ün- tinsizla ghayib bolidu. Shunga, bu hayat- mamatliq beygide yéngilgenler, bazardin shallan'ghanlar, toghra yol tapalmighanlar beygidin, bazardin, yoldin aghrinishi exmeqliq. Eger dana bolmaqni izdeydikenmiz, aldi bilen özimizning nababliqimizdin aghrinsaq bolidu. Men töwende milletni xarab qilidighan birqanche yatlishish ehwallirini qisqiche bayan qilimen:

Gheyriy jinsiy özgirish ipadiliri  

    Dunyadiki barliq janliqlar erkek we chishi ikki jinstin yaritilghan. Erkekte erkekke xas alahidilik we xususiyet, chishida chishigha xas alahidilik we xususiyet nahayiti roshen ayrilghan. Shuninggha oxshash insanlarmu er- ayal ikki jinstin fiziologiyilik, anatomiyilik we psixologiyilik jehette roshen jinsiy perqqe ige qilin'ghan. Erlerde erlik tebiet nahayiti roshen, ayallarda ayalliq tebiet intayin gewdilik. Bu bir xil omumiyliq. Mana mushu omumiyliqlar qedimdin tartip hazirghiche ish teqsimati jehette bolsun, kiyim- kéchek, zibuzinnet we yürüsh- turush jehette bolsun, roshen alahidilikini shekillendürgen.

Milliy xasliq nuqtisidin qarighandimu Uyghur erlirining özige xas milliy xasliqini we erkeklik salapitini ipadileydighan fiziologiyilik we psixologiyilik körki bar. Uyghur ayalliriningmu ayalliq xususiyitini, ayalliq tebiitini ipadilep turidighan intayin nazuk xasliqi bar. Qedimki eserlerdiki bayanlargha sepsalidighan bolsaq, ayallarning güzelliki we ayalliq xaraktéri köpinche ularning exlaqiy- peziliti, hayasi, diyaniti, qeddi- qamiti, hösn- jamali, zibu-zinniti qatarliqlar tereptin yorutup bérilgen bolsa, erlerning tashqi körkige étibar qilishning zörüriyiti yoq dep qarap, köpinche erlik xaraktérini ipadileydighan eqil- parasiti, ghurur- wijdani, baturluqi, qeyser, qehrimanliqi, ilim- hüner jehettiki iqtidari, ölümdin qorqmaydighan jasariti qatarliq tereplerge köprek orun bérilgen. Mesilen, költékinning erlik süpitini mundaq teswirleydu:"u yigirme bir yash waqtida biz chacha sen'gun (san'ghun) bilen soqushtuq. Deslepte u tarqin chorinning boz étini minip jengge kirdi, bu at u yerde öldi. Ikkinchi qétim ishbara yaqiraning boz étini minip jengge kirdi, u at u yerde öldi. Üchinchi qétim yegin silig begning étini minip jengge kirdi, u at u yerde öldi. Uning sawut we dubulghisi yekme (yépincha)sige yüzdin artuq oq tegdi. (lékin) yüz- béshigha bir tal oqnimu tegküzmidi..." "költékin menggü téshi", "qedimki Uyghur yazma yadikarliqliri" 86- bet.

Bu bir erning baturluqini, qehrimanliqini, qorqmas jasaritini ipadileydighan bir xil erlik xaraktér. Uyghurlarning qedimki dangliq iposliridin we xelq edebiyatidiki bir qisim nadir namayandilerdin Uyghur erlirining beden qurulushi xelqimizning erlik salapet éngi asasida ajayip yüksek orun'gha qoyup teswirlen'genlikini körimiz. "oghuzname"de oghuzxanning obrazi heqiqiy erkeklik qiyapet bilen xelq qelbide mundaq orun'gha ige bolghan: "bir küni ayxanning közi yoridi, u bir oghul tughdi. Bu oghulning yüz- chirayi kök, aghzi choghdek qizil, közi hal, chachliri, qashliri qara idi. U hör- perilerdinmu chirayliqraq idi. Bu oghul anisining sütini bir qétim émipla ikkinchilep anisini emmidi. Xam gösh, ash, mey soridi. Tili chiqishqa bashlidi. Qiriq kündin kéyin chong boldi, mangdi, oynidi. Uning puti buqa putidek, béli böre bélidek, mürisi qara bulghunning mürisidek, köksi éyiq köksidek idi." "oghuzname", milletler neshriyati neshri, 90- bet.

Yuqiriqi teswirdiki oghuzxan eger hazirqi xelq'ara beden güzellik we saghlamliq musabiqisige qatniship munberge chiqsa altun médal élishida shöbhe yoq.

Uyghur erlirining tashqi erlik süpitidiki yene bir ölchem saqal- burut xususida ipadilinetti. Chünki, Uyghurlarda erlerning muhim bir zinniti saqal dep qarilidu. Uyghur erlirige öz tebiitige, erlik xaraktérige yandashqan halda qoyuq, saqal- burut ata qilin'ghan. Yüsüp xas hajip erlerning tashqi körki toghrisida toxtilip: "erlerning saqal- chéchi uz bolsun, awazi erenche we ochuq bolsun, yürüsh- turushi merdane bolsun, saqal- chach kishining heywitini, erlik salapitini ashuridu, bu heywet bilen erning hörmiti ashidu" dégen. Mundaq tebiiy ölchemning tekitlinishi we qedirlinishi Uyghur'erlirining fiziologiyilik alahidiliki yétildürgen tebiiy ölchem asasida shekillen'gen. Heqiqeten Uyghur erlirige ata qilin'ghan qoyuq saqal- burut tebietning bizge bergen bir erlik salapiti idi.

Hazirqi emeliy réalliqta Uyghur erlirining erlik salahiyiti we erlik xaraktérini ölcheydighan chüshenchiliride belgilik özgirishler yüz bériwatidu. Buni mundaq birqanche tereplerdin körsitish mumkin.

Birinchi, jismaniy sapadiki chékinish alametliri  

erler üchün jismaniy sapa intayin muhim. Uyghurlarda "ademning kichiki bolghuche itning küchüki bol" dégen gep bar. Hazir Uyghurlarda bir tereptin pakar ademler köpiyip ketti. Yene biri méyip ademlerning sani éship ketti. Beden zeiplikining yene bir roshen ipadisi shuki, hazir ottura yash Uyghur erlirining qorsiqi xuddi toqquz ayliq qorsaq kötürgen anilarningkidek tompiyip chiqqan. Beziler chirayliq erlik salapetni yoqitip, xuddi bir parche por kötekke aylinip qalghan. Bu ishning bir teripi. Eng epsuslinarliq teripi shuki, erler özidiki mushundaq normalsiz fiziologiyilik halettin pexirlinip, uni bayashadchiliqning ipadisi dep qarap, kishilerge köz- köz qildiighan bir kuzur qiliwalghan. Bu xil normalsizliq emeliyette erlerdiki jismaniy emgektin qachidighan, yémek- ichmekke diqqet qilmaydighan, chiniqishqa ehmiyet bermeydighan, hurun, bikar telep kishilerde köprek körünidiken. Bilish kérekki sémizlikmu bir xil késel, shundaqla nurghun xeterlik késelliklerning anisi. Shunga, u xil binormal beden qurulushimiz bizning zeiplikimizni, késellikimizni, palaketlikimizni, yarimasliqimizni körsitip bériduki, hergizmu bizning salapetlik, saghlam, béjirim erkek ikenlikimizni ipadilimeydu. Chünki normalsiz, kélengsiz beden turmush, xizmet we bashqa jehetlerde peqet bizge qulaysizliq keltüridu, xalas.

Erlerdiki gheyriy jinsiy yatlishish toghrisida söz achqanda, Uyghur erlirining saqal- burutqa tutqan muamile- munasiwetliri toghrisidimu gep qilish zörür. Hazirqi zaman Uyghur erliri bilen buningdin yérim esir burunqi Uyghur erlirining sélishturmisida xéli köp özgirish bolghanliqini hés qilish mumkin. Hazirqi Uyghur erliri saqal- burutni mundaq ikki tereptin xata chüshinidighan ehwal peyda boldi. Biri, saqal- burutni peqet sehraliqlargha we qariy, imamlargha xas ish. U medeniyet katogoriyisige kirmeydu, dep chüshinish. Yene biri, saqal- burut qoyushni qérighanliqni ashkarilash dep qarap, qériliqni yoshurushning bir usuli süpitide saqal- burutni pakiz qirip yürüsh. Shundaq bolghanliqi üchün qiranigha yetken erlirimizmu saqal- burutidin nomus qilidighan halet shekillendimu qandaq? Péshqedem, yetmish- seksen yashliq mötiwerlirimizning yüzliri momaylarning yüzidin perqlenmeydighan boldi. Eslidin alghanda saqal- burut erlerning qériliqini yoshurup, yüzliridiki qoruqlarni yépip, heywitini ashurattighu. Tebiet ata qilghan bu alahidilikni qandaqmu yoqitiwetkili bolsun. Bügün qiriwetse yene etisi chiqidighan tursa. Men xéli yillardin béri burut qoyimen. Uning méning turmushumgha, dunya qarishimgha, güzellikimge, erlik salapitimge qilchilik tesir qilghanliqini uqmaymen. Eksiche men buningdin pexirlinimen. Saqal- burut dégen bizge nisbeten burnimizning qangsharliq, közimizning qara, qapaqlirimizning qatlaq, chachlirimizning qongur we qara yaritilghanliqigha oxshash tebietning bir iltipati. Exmeq nadanlar shuni hés qilishi kérekki, Uyghurlarning anidin tughma tebiiti yette yashqa toshqanda sünnet qilinidu. Emdi kélip, saqal- burutlirimizni pütünley qirip sünnet qilish qaysi mezhepte barki?

Ikkinchi, elerning zibuzinnet buyumlirini taqishi medeniylikning ipadisimu?

Hazir bir qisim Uyghur yashliri arisida bir xil gheyriy jinsiy yatlishishqa oxshiship kétidighan bimene "medeniylishish" xahishi bash kötürüwatidu. Buning ipadiliri shuki, biz bezi Uyghur erkeklerning arisida boyunlirida zenjir, qollirida üzük, bezilerning bilikide bilezük taqighan gheyriy medeniy yashlarni uchritimiz. Bu xil ehwalgha nisbeten her xil qarashlar mewjut. Biri zaman tereqqiy qildi, pul bolsa zibuzinnet buyumlirini taqighanning néme yamini, umu bir xil medeniyet we güzellikke intilishning ipadisi, dep qarash. Yene biri "uchamda ishtan yoq, étim marjan büwi" dep erlik xususiyet, erlik qeddi- qamet, erlik alahidilikini yoqitish némidigen qiliqsizliq, ayallar hoquqigha dexli- teruz qilghanliqqu bu, dep tenqidlesh. Méningche ikkinchi xil pikirdiki kishilerni muteessiplik qildi, dep qarashqa bolmaydu. Chünki, ularning ilmiy asasimu, milliy en'ene asasimu bar. Muqeddes kitablarda "erdek boluwalghan ayallargha, ayallardek boluwalghan erlerge lenet" déyilgen. Bu er er bolsun, erlik alahidilikini saqlisun, ayal ayal bolsun, ayalliq xususiyitini saqlisun dégen telep idi. Eger buni medeniyet nuqtiinezeridin qaraydighan bolsa, tereqqiyat, medeniyet hergizmu erlik xususiyettin, erlik salahiyettin mehrum qilishqa élip baridighan nerse emes. Eger pul bizning erlirimizni erlik xususiyettin, erlik süpettin qol üzdürüp, altun- jabduqlar bilen özini bézeshke mejbur qilidighan bolsa, bu zadi qandaq pisxik teqezzaliqning küchidu? Men zibuzinnet bilen özini perdazliwalghan "erkek"lerning psixikisi, medeniyet sapasini igilep baqtim. Ularning köpinchisi azraq pul tapqan, chellide at chépiwatqan nadan, élipning sunuqini bilmeydighan baychaqlar iken. Ular özining puldarliqini wiwiska bilen yaki pullirini meydisige chaplap yaki ésip namayish qilishni epsiz körgenliki üchünla, zibuzinnetliri arqiliq özining bayliqini köz- köz qilidiken. Yenimu muhim terep shuki, bu xil adetni medeniylik nuqtisidin chüshendürüshke téximu asasimiz yoq. Chünki, pul héchqachan medeniyetlik insanning belgisi bolghan emes. Pul peqet medeniyetlik bolush üchün wasite bolush rolini oynaydu. Shunga, klassiklirimiz pul- bayliqila bolup bilimi, medeniyet sapasi yoq kishilerni "bir xurjun altun artilghan éshek" dep süpetligen. Zibuzinnetlerning mensubitidin qarighandimu altun, zibuzinnetler ayallarning nazuk bedenlirige, ularning jelipkarliqini ashurushqa, ularning ayalliq xususiyitini kücheytishke paydiliq idi. Erlerning yungluq bedenliri, aridek qolliri, tarshidek bileklirige nazuk halqa, üzük, zenjir, bilezüklerni taqashqa qandaqmu munasip kelsun?

Qedimdin tartip hazirghiche bolghan uzaq tarixiy musapide Uyghur erliri erlik salapitini gewdilendürüp béridighan birmunche adetlerni barliqqa keltürgen. Ishlepchiqirish zörüriyiti bilen bélige pota baghlash, pichaq ésish qatarliqlargha oxshash erlerge xas adetler barliqqa kelgen. Biz hazir barliq Uyghur erliri bélige pota baghlisa, pichaq assa bolatti démekchi emesmiz, biraq bélige pota, pichaq ésishning ornini boynigha zenjir, qoligha üzük sélish igiligen. Biz bu nersiler bilen turmushtiki qaysi bir ishni erlerche béjirish üchün paydilinarmiz. Peqet hayatimizni xeter ichige qoyushning bir külkisi bolush rolini oynar. Uyghurlarning belwéghi bilen pichiqi turmush éhtiyaji, ishlepchiqirish éhtiyaji üchün herqachan zörür lazimetlikler idi. Hetta belwagh simwolluq halda erlerning iradisige, ishenchisige, jür'itige, baturluqigha ishare qilinatti. Altun- jabduqlar Uyghur erlirining némisige simwol qilinar?

Ey, özini erkek dep sanaydighan Uyghur oghulliri, xelqning sadasigha qulaq sélinglar! Biz yashawatqan jem'iyet chet el emes. Biz mushu jem'iyette yashawatqan ikenmiz öz xelqimizning yolluq qaide- yosunlirigha, turmush mizanigha hörmet qilishimiz, öz ehwalimiz bilen obdan hésabliship körüp, özimizni özimizning erlik ölchem tarazisigha sélip turishimiz lazim. Qelbimiz quruq, sawatsiz, medeniyetsiz turup, tére- göshlirimizni béziwalghanliqimiz bizning qedir- qimmitimizni, medeniylikimizni körsitip bérelmeydu. Buni ata- bowilirimiz "boyaqliq heykel" dep atighan.

Bir peylasoptin adem bilen haywanni perqlendüridighan sheklen perq toghrisida sorighanda mundaq jawab bergen iken: biri, haywanning yémikining namxalisi bolmaydu, néme aldigha kelse yewéridu. Adem bolsa özige munasip nersilerni yeydu. Ikkinchi, haywanlarning muqim olturaq wetini bolmaydu, qeyerde yashashqa toghra kelse yashawéridu, insanlarning bolsa öz wetini bolidu, yurti bolidu, ular wetini üchün tughulidu, wetini üchün ölidu. Üchinchi, haywanlarning erkek chishisini bir qarimaqqa perq etkili bolmaydu, biraq ademning er- ayalliq perqi nahayiti roshen zahir bolup turidu.

Démekchi, ademlerning otturisidiki jinsiy perq jem'iyettiki muhim qanuniyetlerning biri, insanlar mewjutluqining asasi. Gerche tashqi ipade jehettiki gheyriy özgirish mahiyetlik perqni özgertiwételmisimu, lékin mueyyen nuqtida gheyriy jinsiy özgirishni barliqqa keltüridu. Sheklen özgirish bara- bara mezmun jehettiki özgirishke tesir körsitidighan amil bolup qalidu. Shekil jehettiki özgirish mezmunningmu özgiriwatqanliqining bir xil ipadisi emesmu?

Erlik we merdlik tarazisi

Uyghurlarda ezeldin erlik we merdlik qedirlinip kelgen, namerdlik eyiblen'gen. Shunga, erler üchün nahayiti yuqiri telep we yuqiri ölchemlerni qoyghan. Ezeldin erlik jinsla erlik tebiitini we erlik xaraktérini ölcheshning ölchimi bolup baqqan emes. Shundaqla teqqi - turqi, kiyim - kéchiki we zibuzinniti erlik salahiyet we erlik salapitini bahalashning sherti bolup baqmighan. Elishir newai tashqi körki bilen meniwi pütünlükning munasiwitini qandaq bir terep qilish toghrisida mundaq tewsiyilerni qilghanidi:"özining hösn - jamalidin lap uridighan mundaq sözni héchkim sözlep baqmighan, bundaq sözni gödek balilarmu, gol - gomushlarmu, sarang - mejnunlarmu qilmaydu. Pahishe ayallarmu xilmuxil we renggareng kiyimlerni kiyidu. Emma hösn, zibuzinnet toghrisida po étishni ularmu ar - nomus dep bilidu. Bu xil sözlerni qilghuchilar eng yaxshisi u padishahning yoligha qedem qoymighini tüzük. Sen xotun kishilerdek özüngni körsitishke amraq ikensen, démek, wujudungda erkeklik nishanisi yoq iken. Chünki, bundaq dewalarni qilghanlarni erkekler qatarigha qoshqili bolmaydu. Erkekler özining gheyriti we himmiti bilen erenler qatarida turalaydu, zibuzinniti bilen pexirlen'genler er emes. Bu heqte ulughlar: <zibuzinnet we kiyim bilen maxtinish ayallarning aditi> dégen. Er kishining güzelliki we zinniti yaxshi exlaq we yaxshi emel bilen hasil bolidu".

Erler qedimdin tartip jem'iyetning we ailining eng éghir we eng muhim mes'uliyitini üstige élip keldi. Ular erlerge xas jasaret, erlerge xas baturluq, erlerge xas wijdan we ghurur bilen yashap, bu zémin'gha jan we roh béghishlashti. Ular milletning ar - nomusini aqlash, milletning ulughluqini, mewjudluqini kapaletke ige qilish üchün, az bolmighan qanlarni töküp, erlik xaraktérini we erlik jasaritini herqachan namayan qilip kélishti. Qedimki ata - bowilirimiz düshmen aldida tiz püküshni, düshmen'ge arqisini qilishni ölüm bilen barawer hésablaytti. Tariximizdiki xasiyetlik izlargha nezer salidighan bolsaq, millitimizdin yétiship chiqqan bahadir oghlanlarning bu zéminda büyük erlik xisletlirini jari qildurup, büyük möjizilerni qaldurup ketkenlikini ochuq körimiz. Qedimki qehrimanliq iposlirida xatirilen'gen oghuzxan, batur tengriqut, alp ertunga (afrasiyab) qatarliq bahadir oghlanlar elning teqdiri we güllep yashnishi üchün möjizilik töhpilerni qoshup, seltenet tarixida özlirining heqiqiy erlik xaraktérini toluq namayan qilghanidi. Uningdin bashqa ottura esir we yéqinqi zaman tarixidimu minglighan qap yürek nochilirimiz barliqqa kelgen. Ular hayat - mamatliq sinaqlargha duch kelgende gigant adem süpitide qeddini tik tutup, ölümni mensitmigen. Shungimu ular ewladlarning qelbide ewladmu ewlad yashash sheripige érishken.

Uyghurlarda eng har élin'ghan we xar körünidighan ish namratliqmu emes, körümsizlikmu emes, belki xumsiliq, yeni erlik tebiitige dagh tegküzüsh, erkeklik obrazini namerdlik bilen bulghash idi. Hetta Uyghurlarda bilimsizlik, nadanliq, bikar teleplik, horunluq shunchilik pes körülsimu, lékin xumsi, namerd erlerni hergiz erler qatarida sanimaydu. Oghriliq, qaraqchiliq, zinaxorluq, haraqkeshlik qatarliq ishlarni shunchilik yaman alsimu, lékin ular töwe qilsila kechürüshke érishken, lékin erlik xaraktérini xunükleshtüridighan xumsiliq, namerdlik we satqinliqqa oxshash rezil qilmishlar hergizmu kechürümge érishmigen.

Uyghurlarning heqiqiy erlik ölchimi we erlik gir téshini mundaq birqanche nuqtilargha sürüp bahalaydighanliqini körimiz:

Merdlik erlikning muhim sherti

Esliy tebiitidin qarighanda Uyghurlarni merd xelq dep qarisaq bolidu. Chünki, qedimdin tartip Uyghurlarda merdlik qedirlinip, Uyghur erlirining hazirghiche dawamliship kelgen qet'iy shoari bolup keldi. Shunga, Uyghur jem'iyitide aile, mektep we jem'iyet terbiyisining hemmiside perzentlerdin merdlik xisletlirini yétildürüshke alahide orun bérip kelgen. Uyghurlarning ijtimaiy mektipining muhim bir dersxanisi bolghan meshrep del erkeklerni, merdlerni ayrip chiqidighan, ularni terbiyileydighan en'eniwi mektep bolghanidi. Uyghurlar arisida dawamliship kéliwatqan "birni bir, ikkini ikki déyish", "yolwas izidin qaytmas, yigit sözidin", "merd er düshmen'ge keynini qilmas" dégen'ge oxshash merdlikni mezmun qilghan jenggiwar xitabliri bar idi. Hetta Uyghurlarning chélishish paaliyetliri shundaq ganggung, merdlerche chélishish aditi bolghanki, chélishqanda put qoyush we bashqa shekildiki namerdliklerni qilish nomusluq ish dep qaralghan. Shunga, herqandaq beslishish we riqabet lilla, merdlerche élip bérilatti. Bolupmu düshmen bilen bolghan hayat - mamatliq élishish peytliride qet'iy tiz pükmeslik tekitlen'gen. Yüsüp xas hajipning munu bayanliri erlerge qoyulghan bir sinaq téshi idi:"düshmen bilen tutushush üchün erde yene nomus bolushi kérek. Nomus küchi bilen er düshminini yéngip, haqaretni yumay turup arqigha yanmaydu. Qorqunchaqlarmu nomusini saqlash üchün baturluq qilidu. Erkek dégen maxtinish üchünmu özini ölümge atidu. Yüreklik, batur er déginimiz del nomusluq erdur. Ar - nomusluq er ölse jengde urushup ölidu. Nomussizlar jengdin eng burun qachidu." yüsüp xas hajip yuqiriqi bayanlirida heqiqiy merdlik bilen nomus we wijdanning munasiwitini yorutup bergen bolsa, töwendiki bayanlirida erlik xisletlirige téximu yuqiri telep pozitsiyiside bolidu:"düshmen bilen gireliship ketkende qilich - palta ishlet, hetta chish bilen chishle, tirniqing bilen tatila, yaqisidin élip jan - jehling bilen élishqin. Jeng dégende ya éliship yawni yoqatquluq, ya jengde ölgülük. Qattiq tirkeshkinki, hergiz düshmen'ge arqa teripingni tutup berme. Chidamliq bol, chidamliq er düshmenni yer chishliteleydu. Bilginki, qizning söyünchi toyi bolghan künliri bolsa, bahadir oghlanlarning iptixari jengde ötken künliridur" mana bu Uyghur xelqining neziridiki merd oghlanlarning bir xil simasi.

Démek, yüsüp xas hajip men batur, merd dep özini qarighularche düshmen'ge yem qilip bérish heqiqiy merdlik emes, belki pem - paraset, jasaret körsitip hettaki chishlep, tatilisangmu düshmen üstidin ghalib kélish heqiqiy merdlik bolidu, dep qaraydu.

Tarixiy xatirilerge nezer salidighan bolsaq, "Uyghur" dégen nammu Uyghur xelqining baturluqi, qehrimanliqi, qorqmas jasariti, weten söyerliki, yawuzluqqa, tajawuzluqqa qet'iy qarshi turush rohi asasida ata qilin'ghan shereplik we shöhretlik nam idi. Mehmud qeshqerining "Uyghur"gha bergen tebiridin mundaq qimmetlik uchurlargha ige bolalaymiz.

"Uyghur bir elning ismi. Uning besh shehiri bar. Bu sheherlerni zulqerneyn türk xaqani bilen pütüm tüzgendin kéyin saldurghan iken.

Manga muhemmet chaqir ton'ghaxan oghli nizamiddin israfil toghan tékin öz atisidin anglighanlirini sözlep bérip, mundaq dégen idi: zulqerneyn Uyghur élige yéqinlashqanda, türk xaqani uninggha qarshi töt ming adem ewetken. Ularning qalpaqlirining qanatliri lachin qanitigha oxshaydiken. Oqni aldigha qandaq atsa, keynigimu shundaq ustiliq bilen atidiken. Zulqerneyn bulargha heyran qaptu we "inan xuzxuren" - bular bashqilargha mohtaj bolmay, öz oziqini özi tépip yeydighanlar iken; bularning qolidin ow qéchip qutulalmaydu, qachan xalisa, shu chaghda étip yéyeleydu" deptu. Shuningdin kéyin "xuzxur" fonétikiliq özgirish yasash netijiside, "Uyghur" dégen namgha özgürüptu.

Démek, yuqiriqi melumattin "Uyghur" nami merdlik nami, bahadirliq nami, ghurur, wijdan nami idi. U Uyghurlarning merdlik, baturluq, jenggiwarliqigha bérilgen nam idi. Epsuski, hazir jem'iyitimizdiki bir qisim er süretlik kishiler Uyghurlarning erlik xaraktérini namerdlik rezilliki bilen bulghap, "Uyghur"din ibaret shereplik namgha haqaret keltüridighan; milletning yarqin obrazini chakiniliq, chüprendilik bilen xunükleshtüridighan; yüreksizlik we qorqunchaqliq, teme qulchiliqi we nepsi mehkumluqi bilen erlik tebiitini yoqatqan ghurursiz, wijdansiz, meydansiz, namerdler barliqqa keldi. Biz tashqi qiyapitini perdazliwélip özini erkek hésablawatqan, emeliyette ichki dunyasi rezillik bilen toshqan; tashqi körünüshte merdlik dewasi qilidighan, emeliyette namerdlikni jan béqishning pelsepisi qiliwalghan bir qisim kishiler üchün töwendiki girgha chüshüp özige toghriraq baha bérip béqishini tewsiye qilimiz.

Heq - naheq mesiliside éniq meydani bolmasliq, xelqning tüp menpeitige munasiwetlik chong ishlarda közini yumupla sükütte turuwélish, mes'uliyet éngi töwen bolush namerdlikning birinchi xil ipadisi.

Italiyining büyük shairi agliri danti özining "ilahiyet" dégen esiride tekitligen:"dozaxning eng chongqur jayliri büyük meniwilikni sinaydighan minutlarda biterep turiwalghan ademler üchün qaldurulghan" dégen meshhur sözni yuqiriqidek ademlerge tedbiqlashqa bolidu. Romin rollan:"herbir batur, herbir heqqaniyetchi adem wetinige shan - sherep keltüridu" dégen. Buning eksiche tesewwur qilghanda, özining menpeiti üchün heqiqet depsende qiliniwatqanda sükütte turidighan we uni qollighan, qorqunchaq adem wetinige we millitige haqaret keltüridu. Bundaq adem heqiqetning düshminige aylinidu. Adalet we heqiqet qoghdalmaydiken, hayatning qedir - qimmitini saqlap turidighan, erlikni namayan qilidighan héch nerse bolmaydu. Heqqaniylik ademdiki eng ésil pezilet bolup hésablinidu. Heqqaniylik bolmighan eldin erlikmu we merdlikmu öchken bolidu. Oghul bala dégen gerche adalet we heqqaniylik bilen ish qilish qolidin kelmisimu, héchbolmighanda, heqqaniyet terepte turushi, heqqaniyetke asiyliq qilmasliqi, heqqaniyetke köz yummasliqi kérek. Kishilik hayat ölchimide namerdlikning eng yuqiri shekli munapiqliq hésablinidu. Eslide heqqaniyettin yüz örüshtinmu artuq munapiqliq bolmaydu. Tolistoy shundaq bir söz éytqaniken: ademning qanchilik heqqaniyliki exlaqiy mukemmelikning ölchimidur. Chünki, heqqaniylik biz tilgha alidighan büyük peziletlerning anisi. Adem hayatqa heqqaniylik tuyghusi bilen nezer salghandila toghra we halal yashashning yolini achalaydu.

Turmushta bezi kishilermu barki, ularda némining heq, némining naheq ikenlikini bilish iqtidari yoq. Ular heqqaniyetsizliknimu tebiiy yosunda we razimenlik bilen qobul qilidu. Biraq bezi kishiler barki, toghra, heqqaniy ishlarni qesten qarilashtin nomus qilmaydu. Heqqaniyetsiz, adaletsiz naheqchiliqni qarap turup aqlaydu. Bundaq ademler üchün shemsulmeali qabus:"yalghanliqi burundin melum bolup kéliwatqan nersini heqiqet déyishtinmu artuq hayasizliq yoq" dégen.

Adem turmushta herqachan chong - chong heq - naheq mesililirige duch kélip qalmay, belki nurghun addi, ushshaq - chüshshek ishlardimu bundaq heq - naheq siniqigha duch kélip turidu. Mesilen: bir mushtumzorning bir ajiz bicharini bozek qiliwatqini, bir öktemning birining mélini zorluq bilen éliwatqanliqi, bir lükchekning bir qizgha poxorluq qilmaqchi boluwatqanliqi qatarliqlargha uxshash nurghun mesililerge yoluqup turimiz. Bezi merd oghlanlar barki, kökrek kérip chiqip héliqi bésimdar, mushtumzorlarning edipini béridu. Bezi zeip mijezlik "baywechchi"ler barki, qarap tamasha köridu. Bu naheqchiliq uning ghururigha hergizmu tesir qilmaydu. Hetta bezi lalma mijezlik namerdler barki, derhal naheq bolsimu küchlük, mushtumi chongraqi terepke ötüwélip, uwalchiliqqa uchratqan ademni haqaretleydu, eyibleydu. Bundaq misallarni her küni köplep uchritip turimizghu.

Bularni eskertip ötüshimizdiki gherez shuki, kichik ishlarda heqqaniy bolalmighan adem chong ishlarda hergizmu heqqaniy bolalmaydu. Iradisiz, jür'etsiz, ghurursiz ademde qandaqmu heqqaniyet tuyghusi bolsun. Heqqaniyet tuyghusi bolmighan ademde addiysi insaniy süpetmu bolmaydu. Adem heqiqiy merdlik bilen yashaymen deydiken, béshida ölüm purap tursimu, heqiqetke xiyanet qilmasliq kérek. "bir saetlik adalet pütün insan we jinlarning ibaditidinmu yaxshiraqtur" dégen eqide boyiche, adalet terepte turush kérek. Adalet we heqqaniyet herqachan xelq terepte bolidu. Jahalet bar jayda adalet xarlinidu, biraq heqqaniyet qoghdalmisa, axir heqqaniyetning jazasigha uchraydu.

Elning menpeitini hemmidin ela bilish, özini elning perzenti dep bilish - merdlik, shexsiyetchilik we nepsaniyetchilik - namerdliktur.

Herqandaq bir adem bu dunyada el bilen birge yashaydu, el bilen birge tughulidu, el bilen birge ölidu; el bilen birge yighlaydu. Herbir ademning teqdiri elning teqdiri bilen chemberches baghlinip ketgen bolidu. Bir pütün xelq bilen shexsning munasiwitini Uyghurlar "ayrilghanni böre yer" dep süpetligen idi. Adem bu tupraqqa törilishi bilenla, teyyar német üstige tughulidu. Mushu zéminning meishiti uni béqip chong qilidu. El uni terbiyilep östüridu. Belkim bundaq dése beziler "méni ata - anam béqip chong qilghan" dep étiraz bildürüshi mumkin. Toghrisini éytqanda, ata - animu mana mushu elning bir ezasighu. Heqiqiy insap we wijdan bilen oylap köridighan bolsaq, herbir ademning bu tupraqta bir ömür emes, hetta birqanche ömri bolsimu ada qilip bolalmighudek qerzi bolidu. Wetenning tupriqi, süyi, hawasi bolmisa, bir ademning hayatliq kechürelishi mumkinmu? Shu elning qedimdin dawamliship béyip kéliwatqan teyyar turmush endizisi, nechche ming yillar mabeynide hasil qilghan turmush we yashash tejribisi, shundaqla teyyar hayat étiki bolmighanda, qandaq ijtimaiy asasqa tayinip adimiylik alahidilikini yétildürüsh mumkin? Eger ana til bayliqi bolmighanda, qandaq alaqe wasitilirigha tayinip we kim bilen alaqe qilip yashash mumkin; eger maariptin ibaret büyük ijtimaiy telim - terbiye sistémisi hazirlanmighan bolsa, insan özide qandaqmu adimiylik alahidilikini hazirlighan bolatti? Addiysi biz söygen qizni, biz söygen yigitni mana shu el tughup terbiyilep yétishtürgen'ghu. Biz yewatqan we biz kiyiwatqan kiyim - kécheklerni mana shu xelq hazirlap bergen emesmu? Eger eldin ibaret omumiy kolléktipning bir pütün qanuniyetlik baghlinishi bolmighanda, bir qazan ash étip yep hayat kechürüshni tesewwur qilish mumkinmu? Insanlar ichidiki bundaq qanuniyetlik baghlinishni we öz'ara hajetmenlikni qedimki ata - bowilirimiz ajayip obrazliq we qayil qilarliq derijide ipadilep bergen.

- dunyadin we ademlerdin qéchish yaxshi adet emes - dep bayan qilidu "kelile we démine" dégen kitabta - söhbetning paydisi xilwetning menpeitidin köprek. Allataala öz qudriti bilen insanlarni bir - birige mohtaj we bir - birige lazim qilip yaratqan tursa, kishilerge xilwet qandaqmu rawa bolsun? Adimizatning tebiiti tebiet medenliridin berpa bolghanliqi üchün, bir - birige qoshulmaqqa mayil kélidu we bir - biridin yardem tileshke éhtiyaji chüshidu. Mesilen, eger bir kishi taam pishurmaqchi bolsa yaki birer kiyim kiymekchi bolsa, awwal qazan yasash we ketmen soqushi kérek bolidu. Shunga lay étip bir qacha yasap, uningda su élip keke soqup, uning bilen otun késip, her ishni öz tertipi bilen qilish lazim bolidu. Qazan we keke soqushqa bolqa, sendel, körek we kömür kétidu. Addiysi körek yasash üchünmu tére eylesh kérek. Taghqa bérip kömür köydürüp epkélishke taghar toqush kérek. Taghar toqush üchün yung bolushi lazim bolidu. Yungni hel qilish üchün qoy, töge béqish kérek. Qisqisi, ene shundaq nurghun aware bolushqa toghra kélidu. Ashundaq bolsa, herqandaq adem bir kimning yardimisiz pütün ömri ichide birer qétim ash pishurup ya yéyeleydu ya yéyelmeydu. Hetta yene nurghun ishlarni qilalmaydu. Shunga zörüriyet yüzisidin biri qazan yasaydu, biri keke soqidu, biri kömür köydüridu, alahezel qiyas, her kim bir ishqa meshghul bolup, öz éhtiyajidin artuqini bashqilargha bérip, bu iqlimning ademliri bir - birige qoshulup hayat kechürgechke, herqandaq ish asanliq bilen hel bolidu, ademler bir - birige zörür. Yalghuzluq bilen héch ishni bashqa élip chiqqili bolmaydu. Mana bular ademlerning bir - birige éhtiyaji chüshidighanliqi, birleshmise héchqandaq ishni bashqa élip chiqqili bolmaydighanliqini ispatlaydu"

mana bu obyéktip heqiqet. Shuning üchünmu yüsüp xas hajip bu xil qanuniyetlik baghlinishni xulasilep, el - wetenning birinchi orunda turidighanliqini tekitleydu we elning menpeiti üchün yasha, elning menpeiti üchün küresh qil, chünki séning janijan menpeiting elning menpeiti ichide bolidu, dep tewsiye qilghan. U yene "mal - dunya tarqatmaq séxiyliq emes, heqiqiy séxiy shuki, el üchün janu ténini tesedduq qilip pushayman qilmas" dégen. Mana bu Uyghurlarning shexsiy menpeet bilen elning menpeiti otturisidiki merdlik bilen namerdlikni sinaydighan gir téshi. Shunga ular el üchün tughulup, el üchün öldi. Shuning üchünmu el qelbi ularning menggülük jenniti bolup qaldi. Mana bu heqiqiy qedir - qimmet, mana bu menggülük déaliktika. El bilen bolghan mundaq baghlinishni étirap qilmasliq, elning mewjudiyiti shexsning mewjudiyitining asasi, elning teqdiri shexsning teqdirining kapaletlendürgüchisi ikenlikige köz yumush namerdlik we wijdansizliq bolidu. Özining kichikkine kékirtiki üchün, ötkünchi, azghina, köpüktek menpeiti üchün elge asiyliq qilish, xelqni ziyan'gha uchritish, xelqni hörmet qilmasliq, ularning menpeiti üchün jan pida qilmasliq, elning teqdirige köngül bölmeslik wapasizliq we kechürgüsiz namerdlik hésablinidu.

Wapa we sadaqet merdlikning yarqin simasi, wapasizliq we sadaqetsizlik namerdlikning yene bir xil ipadisi

wapadarliqning mezmuni intayin keng. Uyghurlarda "atangning oghli bolghuche, elning oghli bol", "el razi xuda razi" dégen'ge oxshash wapadarliqqa dair maqal - temsiller nahayiti köp. Bu teshebbuslar ewladtin - ewladqa dawamliship kéliwatqan bir udum. Uyghur edebiyat tarixida barliqqa kelgen nurghun dastanlar we xelq chöchekliride wapadarliq mesilisi asasiy mezmun qilin'ghan. Buningda aldi bilen elge wapadar bolush, wapadarliq telipining yadrosini teshkil qilidu. Uyghur xelqi xelq bilen shexs uqumini déngiz bilen suning munasiwitige teqqaslap chüshendüridu. Bir tamche su yekke - yégane mewjut bolup turalmaydu. Bir tamche suning mewjutluqi üchün aldinqi shert xelqtin ibaret déngiz menggülük hayatliqqa ige bolushi kérek. Hékaye qilinishiche:

bir küni bir kichik kölchek bilen derya munaziriliship qaptu.

- hey derya, sen néme dégen exmeq,-deptu kölchek deryagha mesxirilik qarap,-qarisam üchyüz atmish kün toxtimay aqisen, bir'azmu aram alghiningni körgili bolmaydu. Bezide qarisam her - her éghir kémilerni üstüngge élip yürüydikensen, hetta bezide köyüp pishidikensen. Özüngge iching aghrimamdu?! Séning ornungda men bolidighan bolsam, qurup kétishke razi bolattim.

- séning néme rahiting bar,-dep soraptu derya kölchektin.

- méning héchqandaq ghémim yoq. Heptide, ayda bir qétim közümge su toshquziwalsam bexiraman yatimen. Dunyaning qandaq bolup kétishi bilen chatiqim néme,-deptu kölchek.

- hey bighem eqilsiz, men éqip turmisam, sen qandaqmu mewjut bolup turalaysen. Méning tinmay éqip turushum özümning mewjut bolup turushumning asasi, hayatliqning mewjut bolup turushiningmu kapaliti.

Kölchek deryaning sözige qayil bolmay öziche téximu yoghan gep qilip turghan iken, derya özining éqish yolini bashqa yaqqa yötkeptu. Shuning bilen kölchek bara - bara qurughili turuptu. Awwal üstini lesh bésiptu, andin qumushlar ünüptu, axiri menbedin ayrilghanliqi üchün qurup qaptu. Derya bolsa toxtimay éqip baghlarni yashartiptu.

Elishir newai bu hékayette el bilen shexsning munasiwiti we shexsi teqdirini nahayiti obrazliq halda xulasilep bergen. Dunyada bu menggülük qanuniyetni étirap qilmasliqning özi eng chong bigherezlik bolidu. Hés qilip turupmu bu réalliqtin özini tartish namerdlik dégen shu.

Shunga wetini üchün wapadar bolmighan, wetini üchün bash qaturmighan, wetinining teqdirini oylimighan adem özigimu mensup emes. Undaq ademni béjirim adem dégili bolmaydu.

Wapadarliq we sadaqetsizlik telipi ejdatlargha wapadar bolush, ata - anisigha wapadar bolush, ailisige sadaqetmen bolush, dostlargha wapadar bolush qatarliq yene nurghun mezmunlarni öz ichige alidu.

Hazir jem'iyette nurghun kishiler wapa, sadaqet kötürülüp ketkenliki, wapasizliq, sadaqetsizlik edep ketkenlikidin aghrinmaqta.

Toghrisini éytqanda, herbir adem herbir qedemde wapasizliq we sadaqetsizlikning derd - elemlirini tartiwatqanliqini, herbir sorunda wapasizliq toghrisidiki waysashlarning köpiyip ketkenlikini hés qilip turimiz. Bu xususta biz aldi bilen dewrimizdin ming yil burunqi ijtimaiy burulush we wapasizliqning yüsüp xas hajip qelimi bilen sizip bérilgen kartinisini körüp baqayli:

"zamaninggha obdan nezer sal, hemme ish - haletler tamamen bashqiche bolup ketti. Bilimlikler xarlandi. Ular özining eqil - parasiti we küchini ayaydighan bolup qaldi. Eqilliqlar kékech bolup éghiz achalmas boldi. El ichide yarimas pes kishiler köpiyip ketti. Yawashlar depsende bolup, béshini kötürelmes boldi, mey bilen yüzini yughan binamazlar merd, batur atilip, elge küch körsitiwatidu. Pitne - pasatchilar er atilip, mey ichmeydighan pak kishiler xesis dep tonuliwatidu. Hey el hökümdari! Namaz, roza bilen yürgüchi kishiler munapiq ataldi, shundaqla haram üstünlükke ériship, halal yoqaldi. Haram yégüchilerning könglini qara bésip ketti. Halalni qeyerdin izdep tapquluq? Halalning namila qaldi, lékin uni körgili bolmaydu. Haram bolsa talashta qaldi. Uninggha héchkim toymidi. Haramni haram dégüchi, haramni tashlap halal yégüchi qéni? Qiyamet künini bilidighan heqiqiy toghra, teqwadar kishilerdin kim qaldi? Qara! Dunyaning qiliqliri tamamen özgirip ketti, kishilerning köngli tilidin bashqiche bolup ketti. Xelqtin wapa kötürülüp, japa ghalib keldi. Ishenchlik birer ademnimu tapqili bolmaydu. Qérindashlar yéqinliqni tashlashti, dostlar sadaqetni terk etti. Kichikte edep qalmidi, chongda bilim kemlidi. Qopal, nadanlar köpiyip pezilet igiliri azaydi. Hemme yéqinliq pul, yarmaq üchünla boldi. Hemme adem pulning quli bolup qaldi. Kimde kümüsh köp bolsa shuninggha boyun egdi. Heqiqet üchün durus ish qilidighanlar qéni? Amanetning ornini xiyanet igilidi, "nesihet" dégen sözla qaldi. Uni ada qilghuchi qéni, qéni yamanliqtin tosquchi, qéni yaxshiliqqa dewet qilghuchi...

Nezer sal! Oghul atisigha atiliq qiliwatidu. Oghul beg bolup, ata bolghuchi qul boluwatidu. Oghul - qizlar ata hörmitini tashlidi. <qéri> dégen hörmetlik nam emdi haqaret bolup qaldi. Turmush éghirliship, teshwish edep ketti. Ach közlük edep, xushalliq suslashti. Péqir, tul xotun, yétim oghullargha shepqetchi yoq, jahan astin - üstün bolup ketti. Buninggha ejeplen'güchi qéni?"

Mana bu wapasizliq we sadaqetsizlikning elni qanchilik xarab ehwalgha élip kelgenlikining yarqin simasi. Uningdin elge bolghan wapasizliqning nishanlirinimu, ejdatlargha qilghan wapasizliqning iznalirinimu, ata - ana we eqide - étiqadqa qilin'ghan sadaqetsizlikning ipadisinimu, qérindashliq we dostluqqa qilin'ghan asiyliqning keltürgen balayiapetlirinimu hés qilalaymiz. Yuqiriqi konkrét misallarni hazirqi jem'iyitimizge tedbiqlighandimu nurghun tereplerde oxshashliqlarning barliqini ochuq bayqaymiz.

Démek, herqandaq bir elde wapa we sadaqet kötürülse, u eldin amet we nusret kötürülüp kétidu, bext - saadet kötürülüp kétidu. Hetta bir ailide sadaqetsizlik, wapasizliq bash kötürse, shu ailimu téz aridila sorulup kétidighanliqini köp uchritip turimiz. Shuninggha oxshashla kishilerdiki chongqur wapa sadaqetning xasiyiti elge amet élip kelse, sadaqetsizlik we wapasizliq elge kasapetlerni élip kélidu. Hékayet qilinishiche: töt ülüsh xani - qudretlik shah emir témur köregan etraptiki jaylargha herbiy yürüsh qilghanda, hindi diyarida qattiq jeng boluptu. Dewran ghelibe nusritini uninggha yar qilip, düshmenlirining baghrini tiliptu. Her kishi öz aldigha qirghin'gha atlinip, késilgen bashlar sayning téshidek yétiptu. Pütkül deshtni jeset qaplap, qanlar derya bolup éqiptu. Hemme terepte ötkür qilichlar yaltirap goya qiyamet qayim boptu.

Qirghin boluwatqan ashu mehelde ikki bichare dost qirghin'gha duch keptu. Bir nöwker ularning birini chapmaq üchün qilichni qénidin sughuruptu, dostini qilich astida körgen uning dosti öz béshini qilich astigha sunup:

- eger sanga bash kérek bolsa, uni chapma, mana bu méning béshim uninggha erziydu,-dep nöwkerge iltimas qiptu. Nöwker uni chapmaq bolup yüzlen'gende, uning dostimu yenila shu sözni tekrarlaptu. Qaysini chapay dése, ularning yene biri taqetsizlinip yalwuruptu:

- awwal méni chap, men közümni yumghuche u tirik tursun!-shu yosunda ular öz dostining birdemlik hayati üchün béshidin kéchip, öz boynigha chüshidighan qilichni talishiptu.

Shundaq qilip arida xéli talash - tartish boptu. Bu ehwalni körgenler arisida ghowgha kötürülüptu. Ikki dostning bir - biri üchün öz jénidin kechkenlikidin xewer tapqan shah tesirlinip, elning qénidin kéchip, qetliam qilishni toxtitiptu. Shundaq qilip, wapadarliq we sadaqetmenlikning xasiyiti bilen özlirimu ölümdin qutuluptu, xelqmu qirghindin xalas boptu.

**

chingghiz aytmatof neslige wapasizliqning keltüridighan apiti toghrisida mundaq dégeniken: bir millet özining tarixini yoqatsa, medeniyet tarixini yoqatsa, ilghar en'enisini unutsa, itaetmen qulgha, itaetmen mashina ademge aylinip qalidu. Tarix shuni toluq ispatlighanki, herqandaq bir millet yaxshi en'enisidin waz kechse, ilghar en'enisige wapasizliq qilsa, yaman teqdirning qoligha tutulidu. Chünki herqandaq bir milletning mewjutluq asasini kapaletlendüridighan eng muhim amillarning biri en'ene.

Hazir bir qisim yashlarda Uyghurlarning eng qimmetlik en'eniliridin biri bolghan haya we nomusni tekchiwashqa élip qoydi. Shunchilik qebih we yirginishlik ishlarni qilipmu azraqmu yüzi qizarmaydighan, hetta shundaq rezilliki üchün pexirlinidighan namerdler meydan'gha keldi. Kocha - koylarda hayasizlarche quchaqliship, söyüshüp yürgen yashlirimiz özini néme chaghlaydighandu? Ular bashqa ademde muhebbet héssiyati, söygü teqezzasi we söygüni yoq dep oylap, birer qizni keltüriwalghanliqini köz - köz qiliwatamdighandu? Shundaq tuyghuda shu chakina ishlarni qilip yürgen shu yash némidégen bichare - he?! Ulargha téxi toghra nesihet qilip qoyay dése, qet'iy qobul qilmaydu. Téxi bizni medeniyetsizlik, qalaqliqta, muteessiplikte eyiblishidu. Bir küni men shinjang uniwérsitétining aldidin birinchi yol aptobosigha chiqtim. Men bilen yene bir jüp qiz - yigitmu chiqti. Men ularning arqisida olturdum. Azraq méngipla u yigit qizgha edepsizlerche muamile qilishqa bashlidi, birdemdin kéyinla qizning béshini qayrip téximu edepsizlik, hayasizliq bilen qiliqsiz ishlarni qilghili turdi. Ular bu chaghda özlirining nede olturghanliqinimu, etrapida kimlerning barliqinimu unutqan, etraptiki kishiler ularning neziride héchnémige erzimeytti. Men bir turup özümni bésiwalay, dep özümni aran - aran tutup olturghan bolsammu, biraq mendiki mes'uliyet we haya ularning bu qiliqigha taqet qilishqa yol qoymidi. Shuning bilen men yigitning mürisige asta noqudum. Bu chaghda héliqi yigit derhal özini ongshap manga shundaq bir qattiq homaydiki, elpazi intayin yaman idi:"he, néme boldi?" dédi u méni chayniwetküdek elpazda. "yigit, mawu ammiwi sorun, durusraq olturup mangsanglar yaxshi bolamdikin?" dédim men. U derhalla "siz özingizning olturushingizni olturiwéringe, köp ishlargha arilishiwalidighan adem ikensiz, hemme ishqa arilishiwalsa aqiwiti yaxshi bolmaydu" dédi. Uning bu sözige tehdit arilashqanidi. Shuning bilen méningmu achchiqim bir'az tutti - de, mundaq dédim:

- toghra gep qilsa hökirepla qopsa bolmaydu. Men sizge dep qoyay, sizdek chüprende ademning ishigha ariliship, nesihet qilidighan'gha exmeq bolup qalmidim. Lékin, hazir qiliwatqan ish hergizmu özingizning ishi emes, olturghan yéringiz dadingizning aywan sariyi emes, ammiwi sorun, chet el emes, belki shinjang. Sizning hazirqi hayasizliqingiz millitimizning ilghar exlaqiy en'enisige haqaret keltürgenlik. Yene bir tereptin bir qiznimu haqaretlewatisiz, özingiznimu haqaret qiliwatisiz. Üchinchi tereptin, mushu aptobostikilerni közge ilmay, exlaqsizliq qildingiz, herqandaq ishning jayi we yoli bolidu.

- siz xuddi manga dadamdek terbiye qilip kettingizghu? Dadammu manga bundaq gep qilip baqmighan,-dédi yenila geptin qalmay.

- toghra, eger dadingiz terbiye qilghan bolsa, bundaq ishlarmu bolmaytti,-dédim men.

- bizni sehraliq chaghlap qalmang jumu, bizmu oqughan,-dédi u.

- gepni az qil ukam, rast oquptikensen. Men sanga shuni dep qoyay, sen qiliwatqan mushu qiliqni sen haqaretlewatqan herqandaq bir sehraliq qilishni rawa körmeydu. Gerche ularning héch nersisi bolmisimu, sende yoq bir ulugh bayliq bar. U bolsimu, ularda güzel exlaq pezilet bar, sherm - haya bar,- dédim. Shu arida mashina men chüshidighan béketke yétip keldi.

Bundaq yatlishish, en'enige wapasizliq qilishning ipadilirini nahayiti köp tereptin misallar élip chüshendürüsh mumkin. Kishilik turmushning qaidisi we qanuniyiti bar. Haywanlar dunyasi bilen kishilik jem'iyetni ayrip turidighan ajayip roshen, nazuk belge bar. Shunga, herbir adem özi yashawatqan jem'iyetning omumiy exlaqiy prinsiplirigha, qaide - yosunlirigha emel qilishni öginiwélish, nahayiti muhim telep hésablinidu.

Herbirimiz mushu jem'iyetning bir ezasi ikenmiz, jem'iyette her jehette özimizning rolini, mes'uliyitimizni jari qilish mejburiyitimiz bar. Chéxop:"biperwaliq qelbning palechliki, shundaqla u waqitsiz ölümdur" dégen. Mes'uliyetchanliqni insan xaraktérini nurlanduridighan chiragh dések, biperwaliq insan xaraktérini kömidighan görkar. Herqandaq qorqunchluq haletmu biperwaliqtek éghir aqiwet élip kelmeydu. Chünki, biperwa adem xuddi uxlap mangghan yoluchigha oxshash uning ne meqsiti, ne nishani bolsun. Undaq tuyghu tereqqiy qiliwerse yaxshi bolamdu, yaman bolamdu hemmige biperwa qaraydu. Mana bu eng qorqunchluqi, shunga biperwa ademni öz kontrolluqini yoqatqan palech ademgimu oxshitish mumkin. Herbirimizning jem'iyetke, en'enige mes'ul bolush mes'uliyitimiz bar. Eng muhimi milletning tereqqiyatigha, güllinishige köngül bölüsh mes'uliyitimiz bar. "jahanni sel bassa terep - terepte, éshekning ghémi bolarmish helepte" dégendek, "karim néme?" dégen pozitsiyini tutsaq, buni hergizmu erkeklik we merdlik démeymiz.

Yene bir nuqtidin közetkende, qimmet qarishimizdimu xélila özgirish boluwatqanliqini hés qilip turuptimiz. Yene bir jehettin exlaq jehettiki ijtimaiy kontrolluqning tizginidin boshinishqa urunup tipirlawatqanliq nezirimizdin néri emes. Kishilik munasiwettiki öz'ara qollash, öz'ara yardem bérish, ajiz - kembeghellerge yar - yölek bolushtek ilghar en'enilirimiz ornighimu shexsiyetchilik, menpeetpereslik, pulgha heddidin artuq choqunush, püchek - yarmaq üchün wijdanni, imanni bulghash qatarliq illetlerge yol berduq. Chonglarni hörmetleydighan, ammiwi sorunlarda sherm - hayani saqlaydighan, qiz - oghullar arisidiki ilmiy muamile munasiwetler we yaxshi en'enining ornini qopalliq, hörmetsizlik, hayasizliq qatarliq yaman illetler igilep ketti. Epsuslinarliq yéri shuki, bu xil ehwallarni körüp turupmu perwa qilmaywatimiz. Gerche qismen qarshiliq, naraziliq ipadilirini uchratsaqmu, u bir omumiyliqqa aylanmighanliqi, jem'iyetning omumiyüzlük diqqet étibarini qozghimighanliqi üchün asasen roli bolmaywatidu. Bezi yashlar özining yatlishish, aynishlirigha zaman özgerdi, dewr özgerdi, hazirqi zaman silerning dewringlargha oxshimaydu, dep inkas qayturiwatidu.

Undaqta zaman, dewr özgerse, milletning ilghar, qimmetlik en'enisidin, ejdadliridin aynish zörüriyiti tughulamdu? Dewrning tereqqiyati milletning özidin yatlishishigha seweb bolamdu? Peqet rohiy jehettin zeipleshken kishilerla ashundaq aynish, özini untush, qarighularche bashqilargha choqunush xahishidin qutulalmaydu. Özige bolghan ishench, millitige bolghan yüksek hörmet, özige bolghan muhebbet parlighan jushqun, rohluq yashlar rohini yéngilash, özini izdesh, özini qaytidin qurush, en'enini zaman'gha layiq tereqqiy qildurush üchün tirishchanliq körsitiduki, hergizmu millitige, milletning ilghar en'enisige we neslige asiyliq qilmaydu. Chüshkün, zeip, iradisiz kishilerla aynishni en'enini tereqqiy qildurush, meniwi jehettiki chüshkünlük we zeiplikni erkinlishish dep chüshinidu.

**

wapadarliq we sadaqet telipining yene bir nuqtisi ata - anilargha bolghan hörmet, wapa we sadaqet jehette sinilidu. Uyghur xelqining eng ilghar en'enilirining biri ata - anini muqeddes bilidu, ata - anini qaqshitishni gunah hésablaydu. Uning eksiche yol tutqanlar jem'iyetning lenet - nepritige qalidu. Chünki, ata - ana dégen herbir kishi üchün eng qedirlik we eng hörmetke layiq kishiler. Ular bizning hayatliq dunyasigha kélishimizning eng muhim wasitchisi. Shunga, ata - anisigha wapasizliq qilghan adem özining yarilishigha seweb bolghuchini untughan bolidu. Bu éniq haywaniy süpetning ipadisi, chünki haywanlarla chong boliwélip ata - anisini tonumaydu.

Diniy eqidilerdimu ata - anilargha wapadar bolush, ulargha köz alaytmasliq, ular bilen qarshiliship dilini aghritmasliq, ata - anining halidin yaxshi xewer élish heqqide nahayiti qimmetlik dewetler bar, qur'an kerimde mundaq déyilgen:

"biz insanni ata - anisigha yaxshiliq qilishqa buyruduq. Insanni anisi musheqqet bilen qorsaq kötürüp, musheqqet bilen tughdi. Ata - ananglargha, xish - eqribaliringlargha, yétimlerge, miskinlerge, yéqin qoshna, yiraq qoshna, yandiki hemrahqa (seperdashqa, sawaqdashqa) musapirgha, qol astinglardiki qul - chörilerge yaxshiliq qilinglar" peyghember eleyhissalam mundaq dégen:"allani xush qilishta anini razi qilishtin yaxshiraq héchbir amalning barliqini men bilmeymen. Eger ata - anang sanga zulum qilghan teqdirdimu ularni hergiz renjitmigin".

Qedimki ata - bowilirimizmu ata - anilarni hörmetlesh ularning heqqini ada qilish wijdani we insaniy buruch dep tekitligen. Yüsüp xas hajip mundaq tewsiyilerni qilghan:

ata pendini sen qattiq tut qattiq,

kününg qutluq bolur künsayin tatiq.

Xizmetle xush qilsang ata - anangni,

taparsen tümen ming köp payda - asigh.

Elishir newai mundaq dégen:

Béshingni pida eyle ata qashigha,

jismingni qil pida ana bashigha.

Démek, ata - anilarni hörmetlesh we ulargha wapadar bolush Uyghur xelqining qimmetlik en'enisi bolghanliqi üchün, ata - anisigha wapa qilmighan namerd ademge "namerd, wapasiz" dégen tamgha bésilidu. Ata - anisigha wapa qilmighan ademdin hergizmu elge we bashqilargha wapa kelmeydu. Shunga, bir ademning wapadarliqini awwal ata - anisigha bolghan wapadarliqtin izdesh kérek. Wapasiz ademdin herqachan özini tartquluq, undaq adem bilen alaqini üzüshning özimu merdlik jümlisidin sanilidu. Wapasiz oghullar chayan mesellikki, chayanning tughulushi bashqa haywanlargha oxshash mueyyen adet boyiche bolmaydiken. Yeni u anisining ich qarnini yep, qorsiqini yirtip chiqidiken - de, chöl - bayawanlargha kétidiken. Uning uwusida kishiler köridighan chayan posti shuning belgisi iken. Bir höküma bu sözni anglap depturki, bu sözning rastliqigha könglüm guwahliq béridu, bashqiche bolushimu mumkin emes. Ular kichiklikide ata - anisigha ashundaq muamile qilghach, elwette chong bolghanda shundaq söyümlük we hörmetlik (kinaye qilip éytilghan söz) bolidu - de.

Kishiler chayandin soraptu:

- némishqa qishta tashqiri chiqmaysen?

Chayan deptu:

- yazda tüzük hörmitim bolmisa, qishta chiqip néme qilay.

Hazirqi jem'iyette özining erlik xislitini jari qildurup, herqanche namrat bolup ketsimu, qanchilik qiyinchiliqqa yoluqqan bolsimu, yenila sadaqet we wapadarliqni unutmay wapadarliqta bayraqdar boluwatqan ezimetler xéli bar. Lékin, ata - anisining qénini shorap, ich - baghrini yep, yilikini qurutup, ata - anisini menggülük daghda, hesret - nadamette qoyuwatqan chayan tebietlik namerd mel'unlarmu az emes. Bezilerning tebiiti ularni ata - anisidin her xil bahane seweb tépip yüz örüshke ishtrak qilghan, beziler xotunining keynige kirip, xotunining yalghan - yawidaq geplirige ishinip ata - anisidin yüz örigen. Beziler özining zeipliki, iqtidarsizliqi, nababliqi tüpeyli, bir ömür ata - anisigha yöliniwalidighan temexorluqqa adetlen'gen. Ata - anisinighu baqmisun, özinimu, özining ailisinimu béqish iqtidari bolmighan ademni qandaqmu er qatarigha qoshqili bolsun?

Biz shuni yaxshi bilimizki, ata - anisigha wapasizliq qilghan ademning béshida herqachan xarliq, zebunluq we bala - qaza egip yüriydu. Ata - anisini razi qilmighan wapasizlar qachan ronaq tapqan?

**

biz emdi wapadarliq we sadaqetning téshini dostluq terepke sürimiz. Bu chaghda nurghunlirimizning téximu yenggil kélip qalidighanliqimizni ten élishqa mejbur bolimiz.

Hazirqi réal munasiwetler türidin shunisi nahayiti roshenki, xuddi yüsüp xas hajip éytqandek, heqiqiy insaniy dostluqning ornini pul, menpeet temesidin ibaret saxta dostluq qesimi igilidi. "yégha (yaghi) yandin qopur, bala kelse qérindashtin" dégendek, nurghun yaxshi xuyluq, durus, ongluq, merd, merdane yigitler namerd dostining qurbanigha aylinip ketti. Yeni nurghun namerdler dostining postigha urdi. Yeni nurghun ganggung yigitler satqinliqning torida halak boldi. Bezi xumsilar dostluq bayriqini kötürüwélip dostining xotunigha bedniyetlik qildi. Beziler dostini aldap sétip xaniweyran qiliwetti. Yene bezi namerdler "pada baqqanda dost iduq, yangaq chaqqanda ayrilduq" dégendek, azraq pul tépip yaki tirnaqtek emelning orunduqida olturuwélipla burunqi namrat chaghliridiki, bala waqitliridiki özige yar - yölek bolghan, nurghun ishlarda qoldash, yoldash bolghan dostidin yüz örüp, ularni ezeldin körüp baqmighandek tonumas boliwaldi. Hékayette keltürülüpturki, bir kishining dosti chong mensepke olturghaniken, uning yéqin bir dosti uni mubareklesh üchün yoqlap bériptu.

- sen kim bolisen,-deptu emili ösken kishi dostini qesten tonumasliqqa sélip. Yoqlap kelgüchi kishi uning wapasizliqidin osal halgha chüshüp qaptu we:

- méni tonumamsen? Men séning kona dostung bolimen, séni kor bolup qaptu, dep anglap yoqlap kelgenidim,-deptu.

Shunga, adamis "emeldar bolghan dost yoqalghan dost" dégen. Heqiqiy dostluq otturisida orun, mertiwe, bayliq, kembeghellik perqi bolmaydu. Temege, mal - dunyagha, emel - mensepke baghlan'ghan dostluq dostluq emes, belki qulchiliqtur. Dost dégen qan dostki, hergiz nan dost emes. Kimiki yene birige teme bilen dost bolmaqchi bolsa, u xuddi qushlarni yaxshi körgenliki üchün emes, belki öz paydisi üchün dan chachqan owchigha oxshaydu. Gherez arilashqan dostluq dostluq emes namerdliktur. Bir buzruktin kishiler "nechche dostung bar?" dep sorighaniken, u kishi:"bilmeymen, hazir dölitim parawan, némitim kengrichilik, shunga manga hemme kishi dostluq izhar qilishidu, men bilen qelbi bir ikenliki toghrisida lap urishidu. Xuda saqlisun, eger izzetning közini méhnet qarighu qilsa, u chaghda andin kimning dost, kimning düshmen ikenliki melum bolidu" dep jawab bergeniken. Démek, el xarezmi dégendek "urush baturni, jahil danani, yoqsuzluq dostni sinaydu." buzrüklar shunga:"töt guruhni mundaq töt waqitta sinash kérek, yeni bahadirlarning shijaitini jengde, xiyanetsiz, insabliq kishilerning diyanitini élim - bérimde, xotun - perzentlerning wapasini namratlashqan chaghda, heqiqiy dostlarni bala - qaza kelgen waqitta sinash kérek" dégen.

Dostliring dost bolghinidur éshinggha,

yetse méhnet biri kelmes qéshinggha.

Bolsa kim méhnette dost, u jan'gha dost,

dost emes dölette dost, u nan'gha dost.

Bu shéir hékmet kitablirida yézilghan munu hékmetni ipadiligen: padishahlarning biri bir pazil kishidin:"xalayiqlarning maldar kishilerni dost tutushida néme hékmet bar?" dep sorighaniken. U pazil kishi:"mal ularning meshuqidur, meshuq qeyerge barsa, ashiq shu yerge kélidu, meshuq ketse ashiqmu kétidu" dep jawab bergeniken

  Meniwi dunyasi püchek, yashash iqtidari töwen ademler namert kélidu.

Réal turmush emeliyiti toluq ispatlighanki, merd ademning qarni - köksi keng, özige bolghan ishenchi yuqiri, tebiitide nomus we wijdan bar, bashqilargha yardem bérishni xushalliq dep bilidighan, öz nepsi üchün bashqilarni ziyan'gha uchritishni nomus bilidighan, temexorluq, qulchiliq bilen jan béqishni ölüm dep bilidighan aliyjanab xaraktér bolidu. Namerdlerning eng muhim kemtüklüki, ularning xaraktéri intayin zeip bolidu, ularda nomus, wijdan bolmaydu, özige bolghan ishench we halalliq bolmaydu, ularning közi kichik, dili shundaq zeherki, ular özidin aldigha ketken herqandaq insan üchün heset, körelmeslik otida puchulinidu. Könglide ulargha adawet saqlaydu, töhmet qilip, yaxshilarni yiqitip özining mejruh gewdisi bilen aldigha chiqishni oylaydu. Mana mushundaq chüpürendiler qanchilik köpeyse milletke kélidighan apet shunchilik köpiyidu, tartidighan derd - elem shunchilik ashidu. Shunga jem'iyet özining ijtimaiy qorghanliq rolini jari qildurup, milletning bext - saadet menzilidiki putlikashang qoturlarni obdan bayqash, ularning ziyankeshlikige hergiz yol qoymasliqi kérek. Chünki chakina, chüpürende, merez ademler hergizmu özige oxshash yarimaslar bilen étishmaydu, belki yaxshilargha ora kolash ularning aditi we xumari, özidin halqip ketkenlerge put qoyush ularning yashash mentiqisi.

Keng qorsaqliq, yaxshilarni qollash, ajizlargha yar - yölek bolush merdlikning muhim nishanisi; hesetxorluq, ajizlarni bozek qilish, yaxshilargha ora kolash yarimas namerdlerning aditidur.

"adem yaxshiliqning bendisidur". Yaxshiliq qilish qarni - köksi keng, séxiy, merd ademlerning hayatliq mizani, u ajayip ulugh peziletlerning kani, insan qedir - qimmitining rehnimasi. Yaxshiliqning chek - chégrisi yoq, yaxshiliqqa chong - kichik dep baha bérishningmu orni yoq; yaxshiliqta bay, kembeghellik ölchimimu yoq. Bir ademning jénini qutuldurup qélish yolida özining hayatini qurban qilishmu bir yaxshiliq, yolda uchrighan bir ziyanliq tikenni bashqilarning putigha sanchilmisun, dep sirtqa élip tashliwétishmu yaxshiliq; minglap, on minglap pul chiqirip namrat bicharilerning derdige derman bolushmu yaxshiliq; birer késelmen boway yaki momayning süyini ekirip bérish, otinini yérip bérishmu yaxshiliq hésablinidu. Démek, herbir adem özining imkaniyiti we sharaitigha qarap yaxshiliq qilidu. Eng muhim mesile niyette. Niyet durus, yaxshi bolsa gerche yaxshiliq qilish qolidin kelmisimu uni yaxshi adem dep qarashqa bolidu. Uyghurlarda: sen yaxshiliq qilalmisangmu yamanliq qilma, yamanliq qilmighanliqing yaxshiliq qilghanliqing hésablinidu. (elishir newai) dégen tewsiyeler bar. Bu muqeddes kitablardiki "bashqilargha yamanliq qilmasliqmu sediqe hésablinidu" dégen eqide bilen ortaqliqqa ige.

Kishilik turmushta yaxshiliqmu köp, biraq xaraktéri oxshash bolmaydu.

Birinchi, yaxshiliq qilish  -  merdlik we séxiyliq. Biraq uni minnet qilish, yaki uningdin bedel telep qilish namerdlik we xesislik hésablinidu. Yaxshiliq qilip arqidin bedel telep qilishni ulughlar: choshqining yuyunup bolup, yene chilisige milen'ginidek ish, dep teripligen. Hazir jem'iyitimizde séxiyliqi bilen el arisida qedir - qimmet tapqan oghlanlirimiz xéli bar. Ular ming balada tapqan iqtisadini namratlarni yöleshke, yétim - yésirlarni oqutushqa, iqtisadiy amil seweblik aliy mektepte oqush pursitidin mehrum bolghan munewwer, ümidlik oqughuchilarni oqutushqa, mektep sélishqa serp qilip, pulning heqiqiy qimmiti, özining heqiqiy insaniy obrazini namayan qildi. Bu merd oghlanlar bilen xelqqe yaxshiliq qilish uyaqta tursun, eksiche xelqning janijan menpeitini qurban qilish, xelqni qaqti - soqti qilish arqiliq jan béqiwatqan namerdler otturisida qanchilik zor perq bar - he!? Shu merd oghlanlarni körgen, ularning ish - izlirini anglighan bezi kishilerning éghizidin ulargha apirin oqush, ularning ishlirining künséri ronaq tépishigha dua qilish uyaqta tursun, belki:"ésit! Shu pul mende bolup qalsichu? Exmeq ademler jiq jumu, bu jahanda" dégen puchulinishlarni anglap, "ya hezret ma ademlerning köngli némidégen qara" dep qalidu kishi. Beziler bir mo pulning üstide tik turidu, hetta biz jem'iyette on koy, yüz koy chaghliq pul üchün bir - birsige pichaq tiqip öltürüp qoyghan namerdlerni xéli köp uchrattuq. Pul tapqan ashu merd oghlanlar üchünmu pul shundaq tatliq, ularning éhtiyajidin éship - téship ketkini yoq. Biraq köz aldidiki xelqi ach - yalingachliqta ingrawatsa ularning gélidin ghiza ötmigen, ularning yégen éshi zeher, kiygen toni kipen bolghan. Ular teng yégen ten'ge singar dégen eqidini bilidiken. Yurtdashliri, xelqi éghir turmush sharaitida tursa tapqan pulni köz - köz qilip, ulargha boyuntawliq qilishtin ölümni ewzel dep qaraydiken.

Hey xesis bichare! Özüngningghu qolidin ziyandin bashqa ish kelmeydu, ulargha iching tarliq qilidighan, uni körelmeydighan sendiki qandaq bir qelbtu?...

Saxawet heqqide toxtalghanda, yene shunimu tilgha élip ötüsh hajetki, mejburiy, zorluq bilen qilin'ghan yaxshiliqning hem qimmiti bolmaydu. Tolistoyning bir sözi bar:"saxta saxawet hemmidin yaman, ashkara yamanliqqa qarighanda adem saxta saxawettin köprek nepretlinidu". Bezide gherez arilashqan yaxshiliq, yoshurun düshmenlikke oxshaydu. Beziler barki gézitke yézilip maxtinish üchün, téléwizorda tonushturulup, özining bay ikenlikini xelqqe bildürüp qoyush üchün "saxawetlik" boliwalidu. Hey burader, bizning eqidimizde ong qolung bergen sediqini sol qolunggha bildürme dégen en'ene bar. Qilghan yaxshi ishinglarni yaman teme bilen bikar qilghuluq emes.

Jem'iyitimizde nurghun yétim - yésir balilar bu hayat dastixinidin behrimen bolushqa tégishlik héchqandaq meishettin, méhribanliqtin behrimen bolalmaywatidu. Ularning bezilirining ata - aniliri shum ejelning sewebidin bu dunyadin kétishken. Bezilerning atisi halal, pak yashap bu dunyadin ketken, ular xelq üchün yashap, xelq üchün ölgen. Shunga ularning balilirigha héchqandaq mirasi qalmighan. Ular öz bala - chaqilirini saxawetlik xelqimizge qaldurup kétishken. Ejeba ularning shunche ulughwar töhpilirining heqqi - hörmiti üchün ashu yitim balilarning béshini silap qoyghudekmu méhir - shepqet bolmisa, ashu pidakarlarning közi qandaqmu yumulidu. Bizning arimizda minglighan, on minglighan xelqperwer, insanperwer kishilirimiz bar, biraq ularmu adem. Ular qabahet déngizigha sekrep, halaket girdabida ingrawatqan bir mesumni qutquzush yolida özining jénini pida qilghan bolsa, epsuski, uning etrapidiki kishiler uninggha hésdashliq qilishta yoq, eksiche, uni exmeqliqta eyiblise, uning baliliri yétimlik derdide zarlansa, kishilerge qandaq tesir qilidu? Ular "boldila, bu xelqqe bunchilik qurban bérishke erzimeydu" dep pidakar qelbige ilajisiz perde tartishqa mejbur bolidu emesmu? Kilwétis:"jasaret bek qedirlinidighan, qorqunchaqliq qattiq eyiblinidighan dölet eng qedirliktur" dégen iken. Chünki "jasaretlik yürek herqandaq musibetlernimu bitchit qilalaydu" (sirwanitis). Biraq ashundaq jasaretlik séxiy oghlanlirimizni qollaydighan, uninggha yandishidighan, uning izini basalaydighan adem bolushi kérekte.

Sen yétimlarning qanchilik bichare, qanchilik ajizliqini bilemsen? Yiltizsiz derexning köklep méwe berginini körgenmu sen? Yétim yighlisa uninggha teselli béridighan adem bolmisa bolamdu? Yétimning yigha - zari ershi elani titritidu, dégen gep bar. Shunga yétimlerge rehim qilip héch bolmisa köz yéshini bolsimu értip qoy, yüz - közidiki chang - tozanlarni sürtüp qoy, shundaq qilsang séning baliliring yétim bolup qalghan chaghda ularning béshini silaydighanlar chiqidu. Buningdin shübhilenme. "bir yétimning boyni qisiq, köngli sunuq körginingde, - deydusheyx sedi - öz balangni erkilitip söyme. Ajizlarning qolidin tutqanning qolini ete özi ajizlashqanda tutidighanlar chiqidu. Küchlük qolung bilen ajizlarning béshigha urma, bir künliri chümülige oxshash uning ayighigha chüshüp qalisen".

Bizning xelqimizde yaxshi, el söyer, insanperwer kishilerning tul xotun, yétim oghullirighila xeyr - saxawet qilip, ularning saghlam ösüp chong bolushi üchün hami bolushni teshebbus qilip qalmay, belki yaman dep qaralghan ademlerning bala - chaqilirighimu xeyrixahliq qilip, ularning ata - anisining qurbani bolup ketmesliki üchün yardem qilishni muhim dep qaraydu. Chünki atisi gunahkar bolghan bolsa, xotun - balilirinimu shu gunahgha shérik qilish insanliq emes. Ularning béshini silap, toghra yolgha bashlash, xelqning arisigha bashlap kirish kérek.

Adem yaxshiliq qilghan iken adaqqiche qilishi kérek. Mana bu heqiqiy merdlik bolidu. Beziler barki bir dosti emeldar, puldar bolsa, u hayat chéghida ajayip yéqin boliwalidu, hetta u özini pütün barliqini dosti üchün tesedduq qilidighandek körsitidu. Biraq dosti alemdin ötse, emeldin chüshse yaki namratliship qalsa, derhal yüzini örüydu. Uning bala - chaqilirigha birer ayagh élip bérishke yarimaydu. Mana bu uchigha chiqqan namerdlik we shermendilik emesmu?

Ikkinchi, yaxshiliqni yaxshiliq qilish lazim bolghan ademge we orun'gha qilish kérek. Zörüriyetsiz jaygha qilin'ghan yaxshiliq we yamanlargha qilin'ghan yaxshiliq yamanliq qilghanliq bilen barawer. Yamanlargha qilin'ghan yaxshiliqning mukapati néme? Elwette yamanliq we yüz hesse yamanliq. Bu heqte tarixta nurghun ibretlik hékayiler bolghan sedining hékayet qilishiche: bir top ereb qaraqchiliri tagh béshida makan tutup karwanlarning yolini tosaytti. Etraptiki sheher ahaliliri ularning bulangchiliqidin wehimige chüshken, sultan leshkerlirimu yéngilip qalghanidi. Chünki qaraqchilar tagh choqqisida qiyin yollarni qoligha kirgüzüwélip, u yerlerni özlirige panah jay qiliwalghanidi. Shunga meslihet boyiche bir ademni charlashqa ewetip eplik purset kütmek bolushti.

Bir küni qaraqchilar xelqni bulashqa kétip uwisi xaliy qalghan chaghda, birqanche ish körgen jeng tejribisige ige yigitler ewetildi. Ular taghning bir öngkürige möküp turushti. Qaraqchilar kechte oljilirini élip qaytip kélishti. Ular qoral - yaraghlirini yéship tashlap, oljilirini otturigha qoyushti. Ulargha hujum qilghan deslepki düshmen uyqu boldi. Birinchi jisek waqti ötkende batur yigitler pistirmidin chachrap chiqishti - de, qaraqchilarning qolini bir - birlep arqisigha baghlap, bamdat waqtida padishahning huzurigha élip kélishti, padishah bu qaraqchilarning hemmisini öltürüshke höküm qildi. Shu arida ularning arisida bir yash bala közge chéliqip qaldi. Uning yashliqining köchitining méwisi emdiletin yétilgen, jamal gülistanining maysiliri yéngila kökürüshke bashlighanidi. Wezirlerdin biri shah textining bosughisini üpüp, shapaet yüzini yerge qoydi - de: bu bala téxi hayat béghidin birer tal méwini tétip körmigen we yashliq baharidin behrimen bolmighan. Shunga padishahimizning séxiyliq we aliyjanabliqidin ümidim shuki, uning xunidin ötüp men bendige bériwetse iken.

Padishah bu sözdin boynini tolghidi, bu pikir uning yüksek reyige muwapiq kelmigech mundaq dédi:

Yaxshilarning nuri yuqmas zati peske héchqachan,

terbiye naehlige gümbezdiki yangaqsiman.

Ularning napak neslini qirip tashlap, uruq ewladining yiltizini qomuruwétish yaxshiraq. Chünki otni öchürüp choghni qaldurup qoyush, yilanni öltürüp tuxumini saqlap qélish aqillarning ishi emes.

Abihayat töksimu asmandin bulut,

tal sögettin méwe yéyelmeysen.

Peskeshke waqtingni zaya qilmighin,

bora qomushidin shéker alalmaysen.

Wezir bu sözlerni anglap xalar, xalimas maqul körgen boldi we shahning güzel pikrige apirin oqup yene mundaq dédi: shahning iltipat qilip éytqini chin heqiqet. Eger bu bala ashu yaman ademlerning ülpetchilikide ösken bolsa, ularning xuyini özleshtürüwalghan bolatti. Emma men qulingiz ümidwarmenki, u yaxshilarning arisida terbiye körse, aqillarning xulqini özleshtüridu. Chünki u téxi kichik bala, bu guruhning bolangchiliq, topilangchiliq adetliri uninggha anche singgini yoq. Hediste mundaq déyilgen:"herbir bowaq tughulghanda islam bilen tughulidu. Kéyin uning ata - anisi uni ya yehudi qilip chiqidu, ya xristiyan qilip chiqidu, ya mejusi qilip chiqidu.

Yaman'gha yar bolghach lutning jorisi,

boldi peyghemberlik xanidan weyran.

Es'hab kehfning iti nechche kün,

yaxshilargha egeshkech bolghanti insan."

Wezir peyghember sözini shipi keltürgenliki üchün padishah u kichik qaraqchining xunidin ötti - de:"boluptu, gerche bu ishni meslihet körmisemmu kechürüm qildim!" dédi.

Shundaq qilip, wezir balini élip qélip, uni türlük nazu - németlerge kömüwetti. Uning terbiyisige ustaz, ediblerni teyinlep, sözlesh we gep qayturush sen'itini we shahqa xizmet qilish qaidilirini ögetti. Emeldarlarning neziride bu ish nahayiti maqul köründi. Démeklikche, u xéli köp nersilerni öginiwalghanidi. Bir qétim wezir padishahning aldida u balining süpetliri toghruluq söz échip, aqillarning terbiyisi ununggha tesir qilghanliqini, burunqi nadanliqi uning tebiitidin kötürülüp ketkenlikini éytti. Padishah külüp qoydi - de, dédi:

Aqiwet böre küchüki böre bolur,

gerche u adem ichre öre bolur.

Aridin bir - ikki yil ötkende ashu mehellining bir top oghulliri uning bilen alaqe baghlap, ülpetchilik ornatti. Shuning bilen purset tépip wezirni we uning ikki oghlini öltürüp, uning heddi - hésabsiz mal - mülkini bulap ketti we qaraqchilarning ghari ichide atisining ornida olturdi. Shuning bilen padishah heyret barmiqini chishlep dédiki:

Eski tömürdin yasalmaydu kishi ötkür qilich,

rezil adem terbiyide, ey hekim bolmas insan.

Gerche yamghur yaxshiliqta hemmige oxshash biraq,

baghda lale ösidu, shorluqta yantaq herqachan.

Shorluqta héchqachan sunbul ösmeydu,

uruqni, emgekni qilmighin zaya.

Yaman ademlerge yaxshiliq qilish,

yaxshigha yamanliq qilghanliq goya.

Bu eqide sherqning muhim tejribe - sawaqliridin biri. Uzun esirlik tejribe sawaqning yeküni. Shunga muhemmed eleyhissalamning "yaxshi uruqtin chataq chiqmaydu" dégen hékmetlik sözidinmu, bu heqiqetning simasi chaqnaydu. Chünki yaxshi uruqtin chataq chiqmighaniken, yaman uruqtin yaxshiliq kelmeydu. Aq köngüllükningmu, méhribanliqningmu chéki bar. Tariximizda nurghun pajieler qarighularche yumshaq köngüllük bilen réalliqqa muamile qilghanliqtin kélip chiqti. Yene nurghun pajieler bizning yaxshi, yaramliq ademlirimizni qoghdap qalalmighanliqimizdin yüz berdi. (bu heqtiki tepsiliy pikrimizni kéyinki mexsus témida otturigha qoyimiz).

Bezilerning közqarshi we klassiklarning en'eniwi qarashlirida yamanlarghimu yaxshiliq qilish heqqidiki teshebbuslar bar. Biraq bu ishqa muamile qilishta shu ademning yaxshi yamanliqining xaraktérige qarap muamile qilish kérek. Bir qisim ademler nadanliqi, namratliqi seweblik yaman yolgha méngip qalghan bolsa, ulargha yaxshiliq qilip yaman yoldin qutuldurup qalsaq, bu yaxshiliq bolidu. Biraq kishilerge qesten ziyankeshlik qilidighan, xelqqe düshmenlik orunda turup éghir ziyanlarni salghan, xaraktéri yaman, qebih, rezil, zeherxende, rehimsiz, tebietsiz mexluqlarni hergizmu kechürüshke bolmaydu. Ulargha yaxshiliq qilish merdlik hésablanmaydula emes, belki ulargha yantayaq bolghanliq, ularni qollighanliq hésablinidu. Undaq kishilerning rezillikini bir kün cheklimise xelqqe keltüridighan ziyini shunchilik köp bolidu. Undaqlargha rehimdilliq qilish el weten'ge ziyankeshlik qilish bolup, bizdin intayin zor bedel bérishni telep qilidu. Shunga bezide kechürüshni bilish merdlik hésablansa, bezide qet'iy kechürmeslikmu merdlik hésablinidu.

Tarixtiki achchiq tejribe - sawaqlardin chongqur ibret élish kérekqu? Biz yéqinqi tariximizda, milletning teqdiri bilen munasiwetlik bolghan ikki muhim ishta eng éghir gunah sadir qilduq. Ötken esirning aldinqi yérim esirigiche bolghan bir esir jeryanida xelqimiz ichidin nechche yüz ming serxil oghlanlirimiz eksiyetchi hökümet teripidin ziyankeshlikke uchraptu. Ular eslide shu dewr étibaridin qarighanda milletning ghururi, milletning wijdani, milletning wekili, milletning serkerdisi, aqili, alimi, siyasiy'oni we bashlamchiliri idi. Hergizmu chakina - chukina, kéreksiz ademler emesti. Biraq ular néme üchün shunche dehshetlik basturuldi. Ular elning teqdiri we istiqbali üchün jan tikip küresh qilghanliqi üchün. Biz ularni qoghdap qalalmiduq, undaq ezimetlirimizni asriyalmiduq. Netijide eksiyetchi hökümet xelqni eqildar, yiraqni körer bashlardin ayriwetkendin kéyin, nadan xelqni xalighanche özining samasigha ussul oynatti. Xelq serkisidin ayrilghan qoy padisigha oxshap qaldi. Bir millettin büyük eqildar bashlamchilardin qanchilik chiqishi mumkin. Dunya tarixini waraqlaydighan bolsaq, insaniyetning siyasiy, medeniy hayatigha burulush xaraktérlik tesir körsetken ademler barmaq bilen sanighidekqu? Dunyada qanche mandila bar, junggoda we dunyada qanche mawzédung we qanche dingshyawping bar; linkolindin qanchisi, mustapa kamaldin nechchisi bar. Aristotildin qanchisi bar, kungzidinchu, oghuzxandin qanchisi bar. Yüsüp xas hajiptinchu? Démek, herqaysi tarixiy dewrlerde  -  bezide bir esirde, bezide 10 esirde, hetta bezide 20-30 esirde birdin büyük shexsler barliqqa kélip, dunyaning siyasiy, medeniy hayatigha zor tesir körsetti. Eger mawzédung bilen déngshyawping chiqmighan bolsa, junggoning teqdirini kim tesewwur qilalaytti. Shunga junggo xelqi bu uluq dahiyliridin qanchilik pexirlense erziydu.

Epsuski biz öz dewride nurghun ademlirimizdin ayrilip qalduq. Abduqadir damollamni öz qolimiz bilen qetli qilduq. Abduxaliq Uyghurni, l.mutellipni we bashqa nurghun oghlanlarni öz qolimiz bilen tutup berduq. Sanap kelsek bundaq misallar nahayiti köp. Bir milletke nisbeten buningdinmu artuq mejruhluq bolamdu? Eslide shundaq uluq ademlirimizni qoghdash üchün qanchilik qurbanlarni bersek erziytti. Biraq biz undaq qilalmiduq.

Ikkinchi tereptin, biz xelqning düshmenlirige yol berduq we keng bazar échip berduq. Milletning ichidiki intayin az bir qisim ziyandash mexluqlargha ünümlük qarshi turmighanliqimiz üchünla ular yaxshi, yaramliq ademlirimizge ziyankeshlik qilip, bizge éghir musibetler yükini artti. Biraq ular eksiyetchi hökümetning qol chumaqchiliri bolup, xelning béshida dawamliq qamcha oynaytti. Uning bilen satqin, asiylar barghanséri köpiyiwerdi.

Bundaq éghir ziyankeshlikning tégini we mahiyitini sürüshtürgende, intayin addi menpeet temesi yaki kichikkine shexsi adawet seweblik shunche chong pajielerni tughdurghan. Beziler heset we körelmesliktin öz buradirini satqan we yaki uninggha biwasite qol salghan. Mesilen: abduqadir damollam mana shundaq hesetxorluq, körelmeslikning qurbani bolghan. Abduxaliq Uyghur satqinliqning qurbani bolghan... Bundaq misallar nahayiti köp. Köpligen qurbanlar chong siyasiy guruhlar otturisidiki küresh dawamida qurban bolmighan, bu elwette ökünüshke tégishlik tarixiy sawaq.

Démek, xelqimiz ichide mewjut bolghan merdler bilen namerdler otturisidiki ziddiyette asasliq rol oynighan muhim amillarning biri keng qorsaqliq, yaxshiliq we merdlik bilen, hesetxorluq, körelmeslik we ziyankeshlik bolghanliqi üchün, hesetxorluq we pitne pasat heqqidimu azraq toxtilip ötimiz.

Hesetxorluq, körelmeslik, pitne - pasat meniwiyiti intayin zeip yarimas ademlerde bolidighan yaman süpetlik késel bolup, u özinimu, özginimu teng köydürüp kül qilishqa yaraydu. Insan'gha özining göshini özi yéyish jayiz emes. Lékin heset, shu hesetke muptila bolghan ademge özining göshini özige yigüzidu. Ular özini xarab qilish bilen birge özgilernimu xarab qilmighuche toxtimaydu. Shunga hesetni "hemme süpetlerning nacharraqi, barche xisletlerning xarraqidur" deydu. Heset himmetning susluqidin, xaraktérining nacharliqidin barliqqa kélidu. U shermende nomussizliqning netijisi. Bilmek kérekki hesetxor bashqilarning muweppeqiyiti üchün heset otida köyidu, her saette ming ghem - ghussining zeherlik sherbitini ichidu. Bashqilar ishret dastxinini yerge yaysa, hesetxor kishi heset qolini béshigha uridu. Heset toghrisida danalirimiz ajayip qimmetlik, ibretlik melumatlarni qaldurghanidi.

Yüsüp xas hajip heset toghrisida mundaq deydu:

Heset bir késeldur, dawasi uzaq,

özini özi yep, sézer u adaq.

Tüpüng - yiltizingni pasatliq qirar,

bu yaxshi izingni pasatliq buzar.

Elishir newai mundaq deydu:

"béxilning mélini asrashtin méhniti qattiq, hesetxorning xuy - peylidin turmushi achchiq. Démekki, birinchisi öz bayliqidin xar, ikkinchisi öz qiliqidin musibetdar"

muhemmet ibni abdulla xarabati mundaq deydu:

pitnixorluq qilish naheq qan töküshtinmu yaman.

Bilimsiz kishi haywan'gha oxshaydu, uning qilidighan ishi pitne - pasat térishtinla ibaret.

Alem pitne - pasattin xarab bolidu.

Mana bu ata - bowilirimizning hayattin chiqarghan xulasisi. Démekki, qaysi elde heset, pitne - pasat köp bolidiken, u elde bext - saadet, xatirjemlik az bolidu. Shunga yüsüp xas hajip:"pitne - pasat qeyerde bash kötürse, shu yerde xarliq bolidu" dégen. Bu xususta tarixtiki mundaq bir meshhur hékayini misal élip ötüsh zörür:

iskender zamanisida bir janwar peyda boldi. Uning közi chüshken herqandaq nerse halak bolatti. Iskender bu ishqa teejjüplinip heyran boldi. Héchbir tedbir bilen uning ilajini qilalmidi. Axir eristu uninggha chare tedbir qildi.

U buyrutup chong bir eynek yasatti. Arqisigha bir kishini mexpiy orunlashturup, eynekni harwigha saldi. Eynekning arqisida bir kishi tutup olturup, u janwar turghan terepke qarap mangdi. U janwar ademning hidini élip, eynekke qarap mangghanidi, eynektiki öz eksini körüp yiqildi. Jan teslim qilip shu zaman öldi.

Iskender bu ishqa heyran bolup eristodin sorighanda, eristo: bu janwar nechche yil yer astida yatqan oxshaydu. Xudaning qudriti bilen u bedbuy nijasettin törelgendur. Hala yer yüzige chiqqanda, uning közide heset zehiri bar iken. Mana bu uning közi chüshken herqandaq nersining ölüshidiki sewebtur. Uning aldigha eynekni toghrilighanda uning közi öz eksige chüshti - de, shu wasite bilen (közidiki heset zehiri özige tesir qilip) halak boldi, dep jawab berdi.

Milletning hüjeyriside mewjut bolup kelgen we dawamliq mewjut boluwatqan heset we körelmeslik - milletni xarab qiliwatqan, xelqning ichige niza - adawet uruqini chéchip, düshmenlik we ittipaqsizliqqa seweb bolup ronaq tapturmaywatqan muhim seweblerning biri emesmu?

Chéqimchi, hesetxor, pitne - pasatchi namerdlerge sorun hazirlap bérish, ularning hayat we meishet dastixinini bulghashqa yol qoyush jem'iyetning bir illiti bolmaqta. Ular bundaq yochuqtin ünümlük we epchillik bilen paydilinip, xelqqe keltüridighan ziyankeshliklirini eng yuqiri chekke yetküzüwatidu. Jem'iyitimizde yenila erlik xaraktér üstünlükini alghan, ajayip wijdanliq, ghururluq, merd ezimetler nahayiti köp. Biraq yamanlargha bolghan qarshiliq rohi omumiyliqqa aylanmighan. Shunga bu xil ijtimaiy yochuq yamanlar üchün shota bolup bergen.

Hékaye qilinishiche: bir padishah bir esirni öltürüshke buyrughan. Bichare ümidsiz halette padishahni yaman til bilen tillashqa bashlighan. Chünki kishiler éytqandek, kimiki jénidin ümid üzse könglidiki hemme gépini éytiwalidu.

Padishah soraptu:"néme deydu u?". Aliyjanab wezirlerdin biri jawab bérip:"ey padishahim, u éytidurki, jennet ghezipini yütküchiler we xelqning kemchilliklirini kechürgüchiler üchün teyyarlan'ghandur"  ①  qur'an kerim, 3 - süre, 134 - ayet.

Deydu.

Padishahning u esirge rehmi kélip xunidin ötti. Bu waqitta bayiqi aliyjanab wezirge zit bolghan we uninggha heset qilidighan yene bir wezir:"bizning xilimizdiki kishilerge padishahning huzurida rast sözdin bashqini déyish layiq emes. Bu esir padishahqa deshnam bérip, nalayiq sözlerni qildi" dédi. Padishah bu sözdin boynini tolghidi - de, dédi:"manga séning rast sözüngdin köre, uning yalghan sözi maqul kelgenidi, chünki uning yalghan sözi yarishish jehettin éytilghanidi, séning bu sözüng yamanliq qilishqa qaritilghan. Halbuki, aqillar: pitne tughduridighan rast sözdin yaxshiliq yetküzidighan yalghan söz ewzel dégen."

démek, dunyadiki yamanliqlarning köpinchisi yol qoyushtin téximu ewjige chiqqan. Eger yol bérilmise, ular üchün sorun bolmisa, bularning ziyankeshlikidin saqlinish mumkin.

Amanetke xiyanet qilish, aldida bir xil, arqida yene bir xil bolush, tili bashqa, dili bashqa bolush namerd satqinliqning yene bir alamiti.

Bu xususiyettiki ademlermu erlik süpetke munasip kelmeydula emes, eqellisi adem bolush salahiyitimu hazirlimighan bolidu. Heqiqiy erkek dégen, lilla, ganggung, ichi bilen téshi birdek, ishenchke yarighudek bolidu. Amanetke hergizmu xiyanet qilmaydu. Bu heqte qedimki hékayetlerde kishilerge ülge bolghudek mundaq bayanlar xatirilen'gen:

behram ilgiri numan ibni menzerge xizmetkar idi. U bir küni shikargha chiqip, bir kiyikni uchratti. Uni jehd bilen qoghlidi. Kün chüsh boldi. Hawa issiq idi.

Qebzi atliq bir erebi bar idi, kiyik axiri qéchip, bitaqet bolup, uning qéshigha keldi. Qebzi uni tutup baghlap qoydi. Shu halda behram yétip keldi. Tirkeshtin oq chiqirip qebzige hemle qildi:

   -  ey erebi, méning oljamni chiqirip bergin!

Qebzi behramgha mundaq dédi:

   -  ey atliq, bu xudaning mexluqidur, méning qéshimgha panahliq izdep keptu. Méni öltürsengmu, uni sanga tutup bermeymen. Chünki u merdlik emes, - dédi. Behram bu sözlerni anglap qopalliq izhar qildi. Qebzi:

   -  ey yigit, bihude sözlerni éytmighin. Oq qolungda, ta méni öltürmey, ol janwarni alalmaysen. Eger méni mushuning üchün öltürseng uruq - ewladim, qebilem xelqi séni hem tirik qoymaydu. Özüngning jénigha köygin. Eger xalisang bir duldul, chapqur étim bar. Sanga bérey, kelgen yolunggha yan'ghin, - dédi. Behramgha qebzining merdliki we himmiti xush keldi. Qebzining merdlikige heyran qélip arqisigha yandi.

Mana bu shijaet, mana bu merdlik. U bir haywan üchün shunchilik merdlik we himmet körsitiwatqan yerde adem üchün qanchilik merdlik körsitishi mumkin? Arimizda shunchilik namerdler barki, ularning aldigha birer adem panahliq tilep kelse, uninggha panahliq bérish uyaqta tursun, hetta birer éghiz söznimu amanet qoyghili bolmaydu.

Uyghurlarning xaraktéride ochuq - ashkara bolushni, gep bolsa yüz turane déyishni, yaxshi köridu. Aldida saxtilarche "he, he" qilip hijiyip, arqidin ghajaydighan, tili shéker, ichi zeher ademlerni intayin yaman köridu. Ulugh bowimiz yüsüp xas hajip:"heqiqiy merd erkek el arisida yürikini aliqinigha élip qoyup uyatmay yüreleydu" dégenidi. Eslidin alghanda mana bu bizning esli milliy xaraktérimiz. Chünki qorsiqida kir yoq adem, özige ishenchisi bar adem, ghurur we wijdanliq adem ashundaq ochuq ashkara, uyatmay yashiyalaydu. Chünki uning qursiqida ghum yoq. Hazirqi jem'iyette nurghun erler sirliq bir perde ichige özini yoshuriwaldi. Gep - sözlirige qarisa ajayip merdanilarche sözleydu, gep bilen sheher alidu. Emeliyette bolsa intayin qorqunchaq we rezil; birer muhim ishni béjiriwalghuche way tagham, dadam, chong dadam dewalghan, ishi pütkendin kéyin ezeldin körmigen kishidek tuzkorluq qilidighan; samanning tégidin su quyidighan, arqidin pichaq uridighan namerdler köpiyip ketti. Shunga ötkende bir mötiwer: hazirqi ademler aldingda men dégen undaq yaxshi adem, undaq aq köngül, mundaq qorsuqum keng, men dégen oghri qachaning téghini örüp béreleymen, manga qattiq ishining, dep aghzi - aghzigha tegmey sözlise, könglümde "yalghan, yalghan, ishenmeymen, ishenmeymen" dep özümge agah bolidighan bolup qaldim, deydu. Démek, erlik suslashsa ishenchmu suslishidighan ish iken. Öz'ara ishench bolmisa birlik, hemdemlik, bir niyetlik, bir meqsetlik bolmaydu, undaqta héch ishni bashqa élip chiqqili bolmaydu.

Temexorluq we qulchiliq bilen jan béqish - yarimasliq we erlik ghururini depsende qilishning yene bir qorali.

Bizde bir muqeddes eqide bar, yeni "teme haram" deydighan. Yene biri ademning ademge qulchiliq qilishi gunah dep qarilidu. Ademning néme ikenliki toghrisidiki tebirlerning biride adem ikki putluq, öre mangalaydighan mexluq, dep tebir bérilgen. Biraq hazir jem'iyitimizde bashqilargha yadek égilip, haywandek töt putluq bolup yashaydighanlar köpiyip ketti. Bolupmu azraq menpeet üchün bashqilarning tapinida erlik süpiti, hetta ademlik ghururini untup küchüktek ömilep yürgen mexluqlarni tola uchritidighan bolup kettuq. Hetta beziler pesliship shunchilik haletke yetkenki, u tekebbur menmenchilerning maxtap qoyushigha muyesser bolup qalidighan bolsa, bu dunyada héch kimni mensitmeslik terepke ötidu. Hetta ular u xojiliridin birer testek yep qalsa, yaki birer qétim tillap qoyghan bolsa shuningdin kérilip maxtinip kétidiken. Bir aliy mektepning oqutquchisi bolmish bir tonushum bar idi, her qétim uchrashsam, pokoni bayning undaq ishini qilip berdim, palani bayning mundaq ishini qilip berdim, dep maxtinatti. Bir küni yene bir uchrashqinimizda aldimni tosup, yene maxtinip gep bashlidi. "körmemsen, kéchiche pul sanap tüzükmu uxliyalmaptimen" deydu. Men:"bir yerdin bir xezinige uchrap qalghan oxshimamsen" désem, "yaq pokuni bayning manche milyon pulini saniship berdim" démesmu, uning üchün men nomus qilip kettim. Hey burader, sen dégen bir oqutquchi adem, némidin pexirlinishni, némidin nomus qilishni bilip sözligin. Bashqilarning pulini saniship berdim, depmu pexirlinidighan ishmu. Sen bolsa, mundaq maqale yazdim, mundaq kitab chiqardim, mundaq ders öttüm dep maxtansang bolidu, dédim.

Lushünning mundaq bir meshhur xitabi bar "kala bolup bash igimen sebiy balilargha, ghezep bilen homiyimen qebih zalimlargha" mana bu merdlik bolidu. Biraq temegerlerning yene bir illiti shuki, özining teme obyéktilirigha shundaq qulchiliq bilen xushamet qilghan bilen, özidin töwenlerge bolsa shunchilik tekebburane muamile qiliduki, bashqilar ularning neziride erzimigen xes - xeshek bilen oxshash. Ularni özige ashundaq xushamet qilsiken, dégenni teme qilidu.

Temexorlarning pes tebiitini uluq shair elishir newai bir hékayette nahayiti tipik halda eks ettürüp bergen idi.

"xelq arisida bir gheyretsiz kishi bar idi, - deydu elishir newai, - xalayiq uning ölümtük we gheyretsizlikini körüp, herbiri birdin musht yaki japa testeklirini uratti. Shu arqiliq u kishilerdin bir loqmidin nan élip yeytti. Kishiler qoghlisimu ketmeytti. Belki u baghri tash zalimlarning öyidin chiqmaytti. Kishiler uni bu japalargha ögitiwalghanidi. Uni xarlighan bir kishi kélip tepse bir chörgilep toxtaytti, u gheyretsiz pes kishi buning bedilige tepküchi kishidin bir nerse alatti. Chünki uning nerxi shuninggha toxtighanidi. Her kishi uninggha bir parche nan berse, nepsining xahishi boyiche uni élip aghzigha salatti. Nan bergüchi shu haman bir musht salatti - de, u kishi yerge yiqilatti. Gerche nanni yep qorsiqi toysimu, lékin mushtini yep héch nerse yémigendek yüriwéretti..."

jem'iyette mana mushundaq haqaret testeklirini, xorluq tépiklirini yep turupmu kichikkine ashqan - tashqan loqmining tegkinige memnun bolup, molla müshüktek yashawatqan ademler azmu. Qéni ulardiki erlik tebiet, qéni ulardiki insaniy xislet. Esli, bu dunyada adem bilen adem bapbarawer. Héchkimni héchkim béqip qoymaydu. Bashqilarning péshide namaz oqup, bashqilarning minnetlik bir loqma göshini yégendin, özining halal ejrige tayinip érishken bir burda nan némidégen qimmetlik he!

Adem temege qanchilik bérilgenséri qedir - qimmitini shunchilik yerge uridu. Shunga ulughlirimiz "temexor herqanche beg bolsimu, u quldur, temexor kishilerning eng töwinidur" (yüsüp xas hajip) dégen. "adem temexor bolsa, nepsige qul bolidu" (yüsüp xas hajip). "kimni temexorluq qul qiliwalghan bolsa, bu qulluqtin ölüp qutulmighiche qutulmaydu" (yüsüp xas hajip). "kimiki bir tawaq ash üchün qul bolidiken, uning yüzige qazanning qarisini sürüsh kérek" (elishir newai). "eger sen temedin xali bolalisang shundaq ulugh ish boliduki, pütün alemdiki kishiler bir terep bolsimu, yalghuz özüng ulargha teng kéleleysen" (elishir newai). Yüsüp xas hajip temexorlarning pes tebiitini yene mundaq nuqtidin körsitip béridu:"eger temexor teme qilghinigha érishse, u séni akam yaki ukam dep ataydu, eger érishelmise yüzini örüydu, hetta tughulup séni zadi körüp baqmighandek özini yiraqlashturidu."

sheyx sedining töwendiki bayanliri temexor qullargha urulghan eng jayidiki testektur belkim:

"bir kishi bir telep bilen etigende xarezimshahning ordisigha bardi. U shah huzurigha qobul qilin'ghanda, hörmet körsitish üchün awwal rokugha barghandek égildi, andin qeddini ruslap, sejde qilghandek düm bolup yüzini yerge sürdi.

Yénidiki oghli bu halni körüp atisidin soridi:

   -  ata, bir soalim bar jawab béremsiz?

Atisi sora, dégende, oghli:

   -  siz her daim qible hijaz terepte démigenmidingiz? Undaqta néme üchün bügün namazni padishahqa qarap oqudingiz, - dédi.

Shöhretperes nepsingning keynige kirme, uning her saette bashqa qiblisi bar. Ach közlük, teme séning étibaringni chüshüridu. Bir tal arpa üchün bir itek ünche tökisen. Teme qilishtek yaman xuy séni hemme sorundin chiqiriwétidu. Bu xuyni tashlighinki, séni héchkim qoghliwetmisun. Ey neps! Özüngde barigha qanaet qil, shundaq qilsang, shah bilen gadayni oxshash körisen. Néme dep hökümdarlarning aldigha bir nerse tilep barisen? Temeni tashlap özüng sultan bol. Eger nepsingning keynige kirseng qarningni tawaq qilip, uning buning öyini özüngge qible qilisen. Eger her nepeste nepsing sanga ber - ber dep höküm qilsa, séni xorlash we haqaretlesh bilen yézimu yéza sazayi qilidu. Ey eqilliq insan! Qanaet insanning béshini yuqiri kötüridu, temexor ademning béshi bolsa mürisidin yuqiri kötürülmeydu. Bir kishi teme deptirini püklep tashliwetse, héchkimge <qulingiz>, <chakiringiz> dep mektub yazmaydu"

yuqiriqi bayanlardin qarighanda qedimki ata - bowilirimiz temegerlikni intayin yaman körgen. Ular temegerlikning tüp sewebini ikki nuqtidin izdigen. Biri, yarimasliq, musteqil yashash rohi bolmasliq; yene biri, nepsi yaman bolush, nepsi üchün herqandaq xorluq tartsimu hergiz har almasliq.

Insaniyet jemiyitidiki nahayiti nurghun rezil qilmishlar we wijdan, ghururini sétishlarning tüp négizini tekshürgende tar shexsi menpeetpereslik we temegerliktin kélip chiqidighanliqi nahayiti éniq. Temegerlik we tar menpeetpereslik namerd ademlerni, zeip xaraktérlik mexluqlarni menbe qilidu. Heqiqiy erkek bir nan yése toyidighan shu qorsiqi üchün hergiz bashqilarning ayighida töt putluq bolup ömilimeydu.

Sedining hékaye qilishiche: bir merd kishige xoten emiri bir yipek ton kiygüzdi. U kishi bu iltipatqa nail bolghanliqi üchün shundaq xursen bolghan we xan'gha minnetdarliq bildürgendin kéyin mundaq dégen:

   -  xoten emrining bu toni némidégen ésil, lékin insanning özining toni téximu ésildur.

Démek bu yerde gep nahayiti chongqur menada yürgüzülgen. Chünki minnetlik ash qorsaqni aghritidu. Shunga sedi bu hékayisini xulasilap mundaq hékmetlik tewsiyeni otturigha qoyidu:"eger héchkimning minniti astida yashashni xalimisang daq yerde yat, bir parche palas üchün bashqilarning aldida yerni söyme." eqilliq merd kishi chirayigha kibir sirkisi süriwalghan ademning hesilini yémeydu.

Beziler kishilerning xaraktéridiki bundaq buzulushni zamanning tarliqi, tirikchilik bésimi keltürüp chiqarghan, dep chüshendüridiken. Bu némidégen azghun we zeip pikir - he. Uyghurlarda "ötme namerd köwrükidin sel séni aqtursimu, yéme namerd éshini achliq séni öltürsimu" dégen merdlik xitabi bar. Namerdlik hergizmu turmushning qistishidin kélip chiqidighan ish emes. Qarap baqsaq, turmushta ni - ni kembeghel, namrat ademler bar. Biraq ular ötüwatqan turmushigha qanaet qilip kichikkine nepsi üchün özini xar qilishni özige rawa körmigen. Chongqurraq küzetsek temexorluq we namerdlikning köpinchisi yoghan qorsaq, puldar mexluqlardin köp körüliwatidu. Beziler bir baldaq yuqiri chiqish üchün nurghun ademning jesitige dessep kötürüliwatidu. Hetta beziler xotun - qizlirini desmaye sélish hésabigha rezil meqsitige yétishtin bash tartmaywatidu. Undaqta ular ach qalghanliqi üchün shundaq qilishqa mejbur bolghanmu? Yaq! Bu ularning qénidiki iplasliqning netijisi.

Jem'iyitimizdiki namerdliklerning ipadilirini birmubir közitidighan bolsaq, barliq qatlamlardin oxshimighan derijidiki ipadilerni tapalaymiz. Beziler azraq pul tapqandin kéyin ilgiriki namrat chaghlirida hemdem bolghan, japa - musheqqetni teng tartqan, éghirini kötürgen qedinas xotunidin chénip, "medeniy" qizlardin birni tépiwélip balilirini yétim qilghan. Beziler teyyartapliq, hurunluq we yarimasliqi tüpeylidin bir ömür ata - anisining shillisige miniwélip ularni dok qiliwetken. Beziler öktemlik, zomigerlik, kökemilik qilip bashqilarni bozek qilish hésabigha jan béqishqa adetlen'gen. Beziler bashqilarning rizqigha topa chéchish, topilangdin toghach oghrilash wasitisi bilen özini semritken; yene beziler nomus qilmay tul xotun, yétim oghullarning rizqigha chang salghan. Bundaq misallar nahayiti köp.

Ey namerd! Namerdlik bilen érishken qildek amitingge meghrurlinip unche körenglep ketme, elge unche ghadayma! Gören tomurungni némanche köptürisen, tütünning derdini mora bilidu,dep sen shu imtiyazgha özüngning heqiqiy iqtidari, bilim qabiliyiting we elge qoshqan töhpeng bilen emes, belki quwluq, shumluqliring bilen, erlik we merdlikingni, wijdaningni görüge qoyush, insaniy qedir - qimmetke haqaret keltürüsh adimiylik obrazgha dagh tegküzüsh hésabigha érishting.

Eger bularni inkar qilidighan bolsang qéni iqtidaringning méwisidin elni behrimen qilip baqmamsen. Qéni bolmisa mana men hayatimda el üchün mundaq ish qilip berdim, depbaqmamsen?!

Beziler hazirqi milliy sapayimizning töwenliki, medeniyet jehette keynide qalghanliqimiz, niza - adawet, tepriqichilik, yurtwazliq, heset we chéqimchiliq we bashqa bextsizliklerni töwen tebiqe xelqimizning üstige yüklewatidu. Buning özimu bir uchigha chiqqan namerdlik. "barche gunah özümde turup qap kötürüp nege baray" dégendek ish. Xelqimizde gunah yoq, ularda gunah bar déyilse, ular terbiyilinish pursitidin mehrum bolghan, köpinchisi sawatsiz, ular qandaq turmush kechürüwatidu, néme yep, néme ichiwatidu, néme kiyiwatidu, qandaq öyde olturiwatidu, néme qalawatidu, buni tesewwur qilalamsiler? Prolétariyatning dahiysi in'glis mundaq dégen:"darwin organik dunyaning tereqqiyat qanuniyitini bayqighan'gha oxshash, marks insaniyet tereqqiyat tarixining qanuniyitini bayqidi. Yeni u, kishiler siyaset, din wahakazalar bilen meshghul bolushqa qadir bolush üchün eng aldi bilen yémek - ichmek we turalghu jaygha ige bolushliri hemde kéyinishliri kérek. Démek, tirikchilik üchün toghridin toghra zörür bolghan maddiy wasitilarni ishlepchiqirish usuli we dewrning iqtisadiy tereqqiyatidiki herbir melum basquchi shundaq bir négiz bolup turidu. Dölet muesseseliri, hoquq qarashliri, sen'iti we hetta kishilerning diniy tesewwurlirimu shuningdin kélip chiqidu. Shuning üchün ularni ene shu négizge asaslinip chüshendürüsh kérek, dégen we axirqi waqitlarghiche keyni - keynidin édiologiyilik perdiler astida bésilip yatqan addiy pakitni keshp qildi". ① f.Én'glis:"marks qebristanliqida sözlen'gen nutuq" 2 - tom 254 - bet.

Eger biz bu qanuniyetni hés qilghan bolsaq xelqimizge unche köp linggirchaqlarni artmas iduq. Biraq xelqimiz yenila qehriman xelq. Ular nahayiti zor tirishchanliq qilip dölet belgilep bergen emir - permanlarni orunlawatidu. Héchbolmighanda ularda yuqiri tebiqilerdikidek yatlishish yoq, bizning sap medeniyitimiz, sap tilimiz, milletning keng qorsaqliq, séxiyliq we hemkarliqtin ibaret milliy xaraktérini mana shu addiy xelqlerning arisidin tapqili bolidu. Biraq ular sheherlikler we yuqiri tebiqiler behrimen bolghan nurghun imtiyazlardin behrimen bolalmaydu. Shu xelqqe eyib qoyuwatqanlar éyigha er - ayal nechche ming yüen serp qilip yashaydu, déhqanlirimiz shundaq nechche ming koyni bir yil xejleydu.

Eslidin élip éytqanda, milletning arisidiki yuqiri tebiqe kishiliri, ziyaliylar elwette her jehettin xelqqe ijabiy yétekchi bolushi kérek idi. Epsuski, biz eyiblewatqan, biz tenqidlewatqan illetlerning hemmisi yenila özimizde iken. Milletning uniwérsal sapasigha wekillik qilidighan "medeniy" qatlamning bunche yatlishishi xelqning janijan menpeitige zor ziyanlarni séliwatqan asasiy amil dep qarashqa bolidu.

Biz bu xususta ulugh mutepekkur alim we büyük shair elishir newaining töwendiki ibretlik tewsiyelirini oqup mulahize qilip béqishinglargha hawale qilimiz.

Öz'ara düshmenlishishning apiti, sadaqetning xasiyiti

Düshmenlishishning yamanliqi

Ey dost, hoshyar bolghinki,düshmenlishish intayin yaman adettur. Bu adet hesetxorluq bilen ülpettur, uning özi ghem - endishe hem balayiapettur. Emma, uning eksiche yol tutulsa, semimiy sadiqliq wujudqa kélidu, düshmenlishishni tashlash kishini bext - saadet kochisigha yetküzidu. Düshmenlishish adettiki kishiler arisida körülse, ularning esl - weslini qurutup, xanu manini xarab qilidu. Eger padishahlar arisida yüz berse, pütkül jahanni xarab qilidu.

Jahan ehlidin wapa kelmeydu. Ulardin dostanilik nahayiti yiraq. Eger yaxshi oylaydighan bolsang, jahan ehli arisida tügimeydighan bir hüner bar. U bolsimu öchlishish, adawet bilen özini zaya qilishtin ibaret. Birnechche xil ademler barki, ular hemishe adawet we düshmenlishishni yaxshi köridu. Ular bilen biri qachaniki hemkarlashsa, uninggha shu haman azar bermey qalmaydu. Kimiki birer hünerni igilise, uninggha del hünerdishi düshmen bolidu. Biri birer ishta maharet körsetsila, yene birimu shu ishqa chang salidu - de, her tereptin lap urup, uning bilen zitlishidu. Ular bir - birige qarshi ishlarni qilidu. Ularning adawiti kéche - kündüz kem bolmaydu. Emma, undaq ishlar köpinche hünerwenler arisida körülidu. Mesilen, padishahlar yüzminglighan chériklerni ishqa sélip, öz'ara shahliqining küchini körsitiship, bir - birige qarshi ishlarni qilishidu. Hakimlar bolsa, özlirini padishahning orunbasari dep biliship, hakimiyitini taliship öz'ara ziddiyetlishidu. Leshker béshi qomandan, chérik begliri leshkiriy ishlardiki hoquq - imtiyazini taliship, bir - birige ora kolaydu. Ular padishahqa qanche yéqinlashqanséri, mensipi qanche öskenséri, ularning arisidiki düshmenlishish shunche küchiyidu. Bilishi azraq bolghan addiy xelqning arisida düshmenlishish, öchlishish ordidikige we diwan - mehkime emeldarliri arisidikige qarighanda az körülidu. Lékin shundaqtimu köpligen xelqlerning weyranchiliq we soruqchuluqi yenila düshmenlishish - öchlishishtin kélip chiqqan. Addiy kishilerning öchlishishi birnechche ailini weyran qilish bilen bille shu qatarda özinimu xarab qilish bilen axirlishidu. Emma düshmenlishishni padishahlar özige adet qilsa, öz mertiwisini bashqa padishahlardin üstün bilip, ularni öz permanigha kirgüzüshni qestlise, bundaq xiyal pütkül alem xelqini xaniweyran qilidu. Bu goyaki bir topan balasi, bu beeyni deryalarning tashqini, déngiz - okyanlarning shiddetlik chayqilishidur. Bundaq memlikette amanliq we awatliqtin esermu qalmaydu. Bundaq bala - qaza tashqinidin héchkim aman qalmaydu. Pütkül xelq jebir - zulumgha duchar bolidu. Eger ikki padishah düshmenlishishke bel baghlisa, jahan ehli u ikkisige leshker bolup, hemmisi bir - birini qirghin qilishqa mejbur bolidu. Ular héchnémige qarimastin qilich yalingachlap, bir - birige halaket tighlirini tengleydu. Ata bir padishahqa, oghul yene bir padishahqa leshker bolup qalghan teqdirdimu bir - birige yol qoymaydu. Adawet we qehri - ghezep shu derijige yétiduki, oghlini öltürüshke atisi aldiraydu. Oghulmu atisini öltürüshtin yanmaydu. Qérindash qérindashning béshini késishtin tep tartmaydu. Dostlar düshmen'ge aylinidu. Bir öydiki kishilermu bir - biridin kéchishidu. Uruq tughqanlar shu derijige yetken ehwalda yat kishiler qandaq bolup kétishi mumkin. Eger bundaq shiddetlik qara boran jahanni qaplaydidighan bolsa, pitne - pasatning chang - tozanliri xalayiqning közlirini kor qilidu. Shuning bilen ular öz xudini bilmeydighan, aq - qarini perq etmeydighan, heq - naheqni ayrimaydighan bolidu. Jahan ehli bir - birini öltüridighan, bulap - talaydighan we bir - birini wetenliridin qoghlandi qilidighan hadisiler omumliship kétidu. Shuning bilen alem bir weyrane xarabilikke aylinidu. Gerche jeng ikki padishahning otturisida, adawetmu peqet ikki padishahning otturisida yüz bersimu, lékin buning ziyan - zexmetliri, balayiapetliri pütkül xelqning béshigha chüshidu. Ashu ikki shahning düshmenliki sewebidin san - sanaqsiz ajiz bichariler ayagh astida payxan bolup yanjilidu, halak bolidu. Ikki padishah bichare puqralarning jénigha rehim qilmastin jeng meydanlirini tüzüshüp, öz'ara küch sinishidu. Netijide ghelibe qilghan bolidu. Biraq shuni bilish kérekki, bundaq kün her ikki terep puqraliri üchün apet küni, yaq belki qiyamet künidur. Bundaq padishahlardin köre, bir - birige muhebbetlik bolghan ikki namrat bicharining hal - küni yaxshiraqtur. Chünki ular bir - birige yol qoyup, bir - birining meqsitini chüshinip, biri qollighanni yene birimu qollap, biri qarshi turghan'gha yene birimu qarshi chiqip, dostane ötidu. Shunga, bir - birige muxalip ikki padishahtin bir - birige muwapiq ikki qelender yaxshiraq.

Insaniyetning erkin behrimen bolushigha irade qilin'ghan bu cheksiz alemning meishitini haram dep qarashqa élip barghan chikidin ashqan azghun idiologiye xelqimizni qanchilik zor mehrumluqlargha duchar qilmighan − he! Bu xil xata idiologiyining zeherlishige uchrighan roh ta hazirghiche téxi uning zehiridin qutulalighini yoq.

Shuning üchün, Uyghurlarning burunqi hayatiy küchi urghup turghan, intilishchan, ijadchan, tirishchan, küreshchan roh ölgen. Ular xoja − ishanlarning péshige yüzini bir sürtüwélishni cheksiz bext − saadet hésablashqan. Ular bextning, hayatning néme ikenlikini untup ketken. Bara − bara Uyghurlarning meghrur xaraktérining ornini qulchiliq igilep ketken. Shundaq qilip Uyghurlar burunqi "at üstide jenggiwarliq körsitip, tikligen namini unutqan. Buningdin ikkiming yillar burunla kiyimlirige dezmal sélip kiyidighan, ayaghlirigha pétek sélip kiyish medeniyitige kirgen, qollirida peley, uchilirida sawut − dobulgha, ayaghlirida xurum ötük, ésil tonlarning üstide yene képinek ton kéyip yürgen erkeklirimizning eptini weyranliq basqan. Bashlirida mezheplirini uqturidighan aq we qara teqiy doppa we yaki kula − jende, uchisida képenlik ton, putliri yérilip tilim − tilim bolup ketken, yalang ayagh, renggidin topa örlep turidighan tirik murdigha aylinip qalghan. Ayallirimiz téximu xorluq üstige xorluq tartqan, ularni he dégende özlirini gunahkar hésablashqa mejbur qilip, özlirining insaniy qimmitini jari qilish imkaniyitidin pütünley mehrum qilghan. Kiroran ana yashighan buningdin tötming yil burun putlirigha güllük ötük kiygen, uchisigha qatlaq garmun ishtan kéyip yüriydighan, yüzlirige englik sürtüp pedazni tashlimaydighan anilar, qaraxaniylar dewride baghridaq medeniyitini barliqqa keltürüp, dunya ayallirigha baghridaq medeniyitini ögetken Uyghur ayalliri bu dewrge kelgende qara chümperdining ichide xorlinishqa, insaniy erkidin pütünley mehrum bolushqa bashlighan. Xan − padishahlarnimu pisent qilmay, tipip yiqitiwétip, "qiz bilen chélishma, tughmighan baytal bilen chépishma"① mushu maqalining peyda bolushi toghrisida mehmud qeshqeri mundaq hékayet qilghan: xaqaniye qizliridin biri nikah kéchisi sultan mes'udni tépip yéqitiwetkenliki üchün xaqaniyilikler arisida sultan mes'ud toghriliq bir maqal chiqirilghan. "türkiy tillar diwani", 1 − tom, 619 − bet."

   dégendek temsilerning barliqqa kélishige seweb bolghan Uyghur xotun − qizliri xoja − ishanlargha nezir qilip béridighan boyumgha aylinip qalghan.

Omumen, yuqiriqidek bir qatar ijtimaiy − tarixiy we idiologiye jehettiki éziqishlar, uzun'gha sozulghan xorluq we azab − oqubetler, telim − terbiyidin mehrum bolup nadan qélishlar, dunyadin bixewer békinmichilikke özini bent qilishlar Uyghur xelqining qedimki ilghar milliy xasliqini depne qilishqa yüzlendürgen.

Uyghur xelqi ashundaq halsizlan'ghan, téngirqighan, özlirini yoqitip qoyghan halitide 20 − esir bosughisidin aran − aran kirgen. Biraq, bu dewrde bir qisim Uyghur ziyaliylirining közi échilghan, dunya bilen uchrashqan, shunga ular yéngi bir köz, yéngi bir idiologiye bilen özlirige diagnoz qoyushqa bashlidi. Shuning bilen 20 − esirning bashlirigha kelgende rohning roh üstidiki isyani ewjige chiqishqa bashlidi. Bu emeliyette özini izdesh, zeiplik destidin éngrawatqan mejruh rohni qutuldurush dolqunining ewjige chiqqanliqidin dérek béretti. Chünki, xurapatliq toziqigha bent bolghan, qulluq zenjiridin qutulushqa imkan tapalmighan xelq nida qilmaqta idi. Eger bundaq nadanliq we azghunluq dawamlishiwerse, xelq hergizmu chiqish yolini we istiqbalini tapalmighan bolatti. Bu xil éghir teqdirni eqil közi bilen körgen, rohi baldurraq oyghan'ghan abduqadir damollam, abduxaliq Uyghur, memtili ependi qatarliq oqumushluq ziyaliylarning yüriki elem zerdapliri bilen örtendi. Ular özini yoqitip qoyghan, meniwi illetler torigha bent bolup éngrawatqan, jan taliship tipirlawatqan rohni késeldin qutuldurush üchün özlirini atashti. Shinjangda omumyüzlük aqartish herikiti bashlandi. Xelqqe heq − naheqni tonutush, wujudidiki yaman, merez késelni körsitip bérish üchün yürek qanlirini serp qilishti. Biz bu xususta peqet abduxaliq Uyghurning 20 − esirning 21 − yilliri yazghan "ـUyghurum" dégen diagnoz xaraktérlik shéiridin azghine misal élish bilenla kupayilinimiz:

Jahalet semerisidin bizge bir kün köp xata bardur,

éytingizchu, bügünki halimizning qaysi birside sapa bardur?

...................

Xataen dostimizda bir eyib zahir bolup qalsa,

yoshurmay birge onini qoshup chaqqanimiz bardur.

Xushamet babida bizdin bölek ustisi hem kamdur,

qowluq − shumluq bilen rengmureng yalghanimiz bardur.

Ilim − pen'ge yürüsh qilghan uchar kökte, üzer suda,

minishke qotur éshek yoq, piyade qalghanimiz bardur.

Bowilar shöhritini, gheyritini héch séghinmasmiz,

qélip gheplet − jahalette yumup köz, po atqanimiz bardur.

Hüner bilen sanaette yétishtuq, boldi ish pütti,

umach ichmekke xumdanda héjir quyghanimiz bardur.

...................

Qizil közlük, körelmeslik weya özi qilalmasliq,

qilay dep bel baghlighanlargha türlük tümen böhtanimiz bardur.

El yurtning derdige qilche derman bolmiduq bizler,

kélur bir kün, ashu chaghda ornigha kelmes pushaymanimiz bardur.

Öz dewridiki Uyghurlarning meniwi qiyapitini, öz pajiesige saye boluwatqan illetler buningdinmu obrazliq eks ettürülmes. Bu tirishchanliqlar yoqulushqa yüz tutqan milliy xasliqni oyghitish, özlirini qayta tonutush üchün qilin'ghan urunushlarning muqeddimisi idi.

= ======================

bizdiki musibet,  heqiqi xeliqperwer, wetenperwer  alim -ziyalilirimizni  wapatidin kiyin tunuydikenmiz.

= =====================

yazmingiz tolimu ehmiyetlik boptu, yazmngiizni  toluq oqup chiqip, özemning nimini xata qilghinimni, nime qiish kéreklikini bildim, medeniyet tipi qandaqtur bir siyasi mexsetler üchün, ilghar-zamaniwi medeniyet we kona qalaq medeniyet dep ayrilwatqan nöwettiki rialliqimizda, öz esliyitimizni bilish we yash- ösmürlerge bildürüsh nahaytimu zörür iken, turmushimiz we milli örpi- aditimizning herqaysi qatlamliri boyiche yürgüzülgen pikirliringiz orunluq boptu... Men bir oqutquchi bolush süpitim bilen balilargha terbiye bérish nishanini qandaq békitishni qayta oylashsam bolghudek.... Bir qétim adem bolush dersi ötüp berginingizge köptin- köp rehmet.....!

 ============= =============

merhum Tughluq zamanimizdiki birdinbir jemiyetshunas bolushqa munasip kishidur. Uning qaldurghan emgekliri buninggha ispat bolalaydu. Merhumning qilghan ishlirini dawamlashturalisaq yaxshi bolatti...

= =======================

italiyining büyük shairi agliri danti özining "ilahiyet" dégen esiride tekitligen:"dozaxning eng chongqur jayliri büyük meniwilikni sinaydighan minutlarda biterep turiwalghan ademler üchün qaldurulghan"

bu kishi jungguda yashimay turupmu mushundaq pes tebiiti barlargha munasip gep qiliptiken .

  Merhum Tughluqkamning namini anglighan bolsammu eserlirini köp uqup baqmaptikenmen . Adimilik peziliti toghruluq téximu anglimaptikenmen . Bu kishige munberdiki ikki yazma seweplik hörmitim qozghaldi ............ Bilmidim özini Uyghurlarning tughi , mayiki hisaplaydighan uzghunlirimiz bu kishining mushundaq isil rohi , muressesiz , teslimsiz xaraktiridin , özige , özi tewe bolghan topning medeniyet jughlanmisigha bolghan cheksiz ishenchidin  qanchilik örnek we ilham alidikin ?

= ======================== =

Tughluq akimizning eserlirining hemmisi dégüdek bizni millitimiz, medeniyitimiz, tariximiz qisqisii  eslimiz toghrisida chongqur oygha sélip bizni kimlikimizni ,'eslimizni tépilishiqa ündeydu. Bumu heqiqeten ésil maqale iken. Bu maqale qaysi kitab yaki jornalgha bérilgen bolghiyti? Eslisini tépip saqlap qoysam boptiken.

= ======================= =

toxar, merhum Yarmuhemmed Tahir Tughluq medeniyetshunas, peylasop emes. Uqum almashturmayli.

. Siz  peylasopning qandaq bolidighanliqini chüshniish üchün pelsepe tarixi oqushingiz kérek. Uyghurda farabidin kéyin peylasop chiqip baqmighan. Hetta yüsüp xas hajipmu peylasop emes, mutepekkur. Mutepekkur bilen peylasop arisda asman zimin perq bar.

Abdurqadir jalalidinmu, abdushükür memtimiinmu peylasop emes. Uyghurda pelsepe en'enisining üzülginige ming yildin artuq waqit boldi.

Tughluq akini qanche terplsek ezzyidu.emma, kesp igilirining salahyitini toghra atayli, mubalighe arilashturmayli.

= ================================= =

merhom Yarmuhemmed tayir Tughluq ustazning axiretlik her-bir jaylirini alle amanliq qilsun  amin

merhumning eserliri radiu éstaniiing salam ghulja we bu kiche - siz tenha emes pragiramilirida herkuni anglitatti we axirida kimning esiri ikenlikini , qayisi kitabxanning teminligenlikini yetküzup qoyatti .dikturliri öz xizmitini söyidighan , xelqini söyidighan sehipisi bek rengdar bu pragiramilar kishlerning xizmetke mingish aldidiki teyyarliq waqtigha we bir künlük xizmettin boshap nirwiliri tinishlinishqa yötkelgen waqtigha toghra kelgechke , shirin taamdinmu lezzetlik , quwetlik idi.

Yusup xas hajip , mexmud qeshqiri , elshir newai , sheyix seidi , eserliri , qu r'an rohidin ilham ilip yizilghachqa , yönilish körsetküchi biwaste eqide menbesige tutashturup turghachqimu,xeliqning yaxturishigha eng irshken pragiramma idi.yiraq yizilardiki  xeliqning alqishlighan , tilfun  awazi , buni ispatlap turuptu . Bu pragirmma hazir almizar munbiride anglitiliwatidu.

Insan güzel peziletlerge intilgensri , bu bir xuloqqa aylinip , ihtiyatchan  , eng kichik addi herketlerdimu nahayiti zil bolup kitidiken bolar bolsa , ilim telep qilghan bilim igiliridur . Bularning bilgen heqiqi bilimi " shundaq shermende , raswa bolidighan kündin qorqunglar "digen ayitide.

Numusning merkizi  menbesi bolghan  bu ayetni ejdat bowisi , ustazi , yusup xas hajiptek tonidi. "alimlarla allehtin eng quruqqichilardur" allehtin panahliq tileymizki , ( dunya we axirette shermendilerdin bolishimizdin.) alle zaman bilen qesem qildi........ Zaman shuni ispatlap qoydiki otken zamanimizdiki kishler teripidin hörmetlen'gen ulughwar kishler , bogünki zamanda eng bedbexit , eng sheqilerning goruhidin boldi .

Bugün zamaniwilashqan künde toriwatimiz , sirlirimiz her bir mintutta ichilip kitip baramidu yaki perde köturulup kettimu ? Buni peqet alle özi bilidu .

Shuni bilish kirekki ; alle qesem qilip qalsa , adettiki nersini tilgha ilip qesem qilmaydu .(esir sürisige qaralsun)

resulullah sellehu eleyhi wessellem :hayani imanning jümlisidin digen .

Ademlerni tot qisim bolidu deydu beziler .

1-bezi ademler bir ishlarni bilidu we bilidighanliqinimu hem bilidu , bu ademlerning aliliri hisablinidiken.

Bezi nersilerni bilidu likin özidiki shundaq bilishlik pezilitini bilmestin yashaydiken.

2-bezi kishler bar uzide shundaq katta peziletler bar likin , shu katta peziletni bilmestin erzimes ademlerning aldida xar bolup yashaydu özidiki katta peziletni sezmestin.  

3-bezi kishler barki bilmeydu , özliride ilim yoq likin bilmeydighanliqini bilidu , bulani terbiyelise bolidu , chunki ular bilmeydu heqiqette , likin özining  bilmeydighinini bilidu özining ilimsizlikini , özide pezilet yoqliqini bilidide  , bilishlikke heriket qilidu  bundaq adem. Bu kishini terbiyelise bulidu .

4- özi hichqandaq peziletsiz  birer bir ilimni bilimeydu , likini bilmeydighanliqini hem bilimeydu .bolar jehli murekkep bolarni hich dawalap bolghini bolmaydighan kisellik,  bu dunyadiki hemme meniwi tiwiplar ajiz kelgen kisellik ,  bu bilmeslik bilen , bilimen dep , dawada turghan ademni terbiyelep bolghini bolmaydu ,

shunga alle subuhane wetaala möminlerni nadan digen ademge xitap qilip :

bular heqiqi nadanlar , nadanlar bolup hem  nadanliqini bilmeydighan nadanlar deydu .

Qirindashlar esili timidin yiraqlap ketken bolishim momkin , toghra chushunishinglarni soraymen .

= =========================== =

merhumning eserlirini anche jiq kürüp baqmighan idim ,yuqarqi eserni uqup mende  üzümge nisbeten yingiche bir tunush hasil boldi, heqiqeten yaxshi yézilghan eser'iken, hazirqi jemiyitimizdiki nurghun illetlerni uchuq ashkara körsitip biriptu,dimisimu hazir bizde nupus awiwatidu,'ademler azqéliwatidu, el ichide pitne pasat küpiyip hesetxorluq, chéqimchiliq, namertlik,wapasizliq, biperwaliq awup kitiwatidu. Bilmidim,mushundaq yaxshi eserlerni qanchilik kishiler oqarkin? Qanchilik kishiler uqughandin kiyin üzi heqqide qaytidin bir oylinip baqarkin?

= ========================== =

Tughluq aka   yatqan  yiringzini  allah  jennettin  qilsun   amin   sizning  ölimingiz    bizge  bek  chung  yuqitish  boldi  Tughluq  aka  siz   ning  budunyadin  kitp  qlshngz  bilen  kunguller  jarahetlen'gen  idi    sizning  ulimingz  sewep  tupeyli  gulen  ependi  we  Uyghur  zade   kki  alimlirmiz  suhbetlirde  sizni  tartip  chiqishi   bizni  bek  umutsizlendurdi   (aka   kkimz  tilpunda  shundaq  uzun  yaxshi  suhbetlerde  bolghan  iduq    belkimz  isingzdn  chiqp  qalghandu  ishlirngiz  kup  bolghachqa) ( likn  men  her  uylisam  sizge  bolghan  qayllighm  shunche  ashidu  ) mushu  kki  alimimzni  ulturghuzup  quyup  tenbh   birdighan  anglimsa  aka  yaki  ata  urunda  sawadap  quyidghanlarmu  chiqip  qala  Uyghurzadimu   belkim  tetlde  kile   Tughluq  aka  siz  bulsingz  qandaq   uylar bulghiytingz

= ======================== =