Öpke raki (Lung cancer) déginimiz bir yaki ikki tereptiki öpkide mewjud bolghan normalsiz hüjeyrilerning kontrolsiz köpiyishini körsitidu. Adem bedini adette oxshimighan hüjeyrilerdin tüzülgen bolup, hüjeyriler normal köpiyish arqiliq kona we ölüp ketken hüjeyrilerning ornini alidu. Yéngi hüjeyrining peyda bolushi we kona hüjeyrining ornini élishi bedende özlüksiz yüz bérip turidu. Adette normal bolmighan hüjeyriler bedende anche-munche peyda bolup tursimu, biraq, bedenning tebiiy qoghdinish organliri teripidin derhal yoq qilinidu.

Rak késili bolsa, töwendiki ehwal astida peyda bolidu.
1.Bedenning tebiiy qoghdinish orgini bu normal bolmighan hüjeyrilerning kontrolsiz köpiyishini tosup qalalmighanda.
2.Bu normal bolmighan hüjeyriler özlüksiz köpiyip we öz’ara topliship ösme hasil qilghanda.
3.Bu ösmiler dawamliq ösüp etrapigha kéngiyip, qoshna hüjeyrilerni zexmige uchratqanda.

Gerche kishiler bezi rak peyda qilghuchi ziyanliq maddigha uchrashqan haman öpkisi ziyan’gha uchrisimu, biraq, nurghun yillardin kéyin andin öpke rakigha aylinidu.

Öpkining qurulmisi we xizmiti

Öpke kökrekning ong we sol ikki boshluqigha jaylashqan bolup, ong teripi 3 qanat (lobes), sol teripi 2 qanat (lobes), jem’iy 5 qanattin tüzülgen. Kanay kökrek ichide ikkige bölünidu, bu kanayche (bronchus, 支气管) dep atilidu. Kanayche öpkige ichkirilep kirip, nurghun kichik neychilerge we qildam neychilerge bölünidu, bular öpke neychiliri (bronchioles, 细支气管) we qildam neychiler (capillary, 毛细支气管) dep atilidu. Qildam neychiler eng axirida öpke köpükchiliri (alveoli, 肺泡) bilen tutishidu.

Biz nepeslen’gen hawa nepes yolliri arqiliq öpkige kiridu. Hawa öpkige kirgendin kéyin, hawa terkibidiki oksigén hawadin qan’gha kiridu, qandiki qalduq madda karbon töt oksid (CO2, carbon dioxide, 二氧化碳)qandin öpkige kiridu we nepes arqiliq sirtqa chiqirwétilidu.

Öpke rakining oxshimighan türliri

Öpke raki peyda bolghan hüjeyrining oxshimasliqigha asasen, öpke rakini chong jehettin ikki türge, kichik jehettin töt türge ayrishqa bolidu.
1.Kichik hüjeyrilik öpke raki (small-cell lung cancer, 小细胞肺癌). Bu xil öpke rakining tereqqiy qilishi nahayiti téz bolup, etrapqa tarqilishi we kéngiyishimu téz bolidu. Deslepte bayqighanda köpinche késel ottura we axirqi basquchqa bérip qalghanliqi üchün, dawalash ünümi anche yaxshi emes.
2.Bashqa türdiki hüjeyrilik öpke raki (non-small-cell lung cancer, 非小细胞肺癌). Bu xildiki öpke raki pütün öpke rakining 80% ni igileydighan bolup, tereqqiy qilishi asta, dawalash ünimi nisbeten yaxshi. Bu xildiki öpke raki töwendiki üch xil türdiki öpke rakini öz ichige alidu: qasraqsiman öpke raki (squamous cell carcinoma, 鳞癌), bez öpke raki (adenocarcinoma, 腺癌), chong hüjeyrilik öpke raki (large cell carcinoma, 大细胞肺癌)

Öpke rakining alametliri

Köpinche öpke raki saghlamliq tekshürüsh üchün tartilghan kökrek réntigén resimi arqiliq bayqalghan bolup, öpke rakining deslipide éniq alametler bolmaydu, uning üstige alametler bolghandimu nahayiti yenggil hem bashqa adettiki késellerde köp körülidighan alametler bolup, kishilerning anche diqqet étibarini qozghimaydu.

Öpke raki tereqqiy qilip, melum basquchqa barghanda, töwendiki alametler körülüshke bashlaydu.
1.Qan tükürüsh yaki tükürükte qan bolush.
2.Uzun muddet dawam qilghan yötel (cough, 咳嗽).
3.Kökrek aghrish.
4.Nepes qisilish, démi siqilish.
5.Öpke yallughlinip qélish.
6.Ushtumtut oruqlap kétish we éghirliqi töwenlep kétish.
7.Ongay hérip qélish. Bu adette köpinche rakla bolidighan alamet bolup, yalghuz öpke rakighila tewe emes..

Öpke rakigha munasiwetlik sanliq melumatlar

1.Öpke rakining 80% artuqi tamaka chékishtin kélip chiqqan.
2.Tamakini tashlash arqiliq Öpke rakigha giriptar bolush xetirini töwenletkili bolidu.
3.Öpke raki erlerde köp bolup, erlerning bu késelge giriptar bolush nisbiti ayallardin 25% artuq bolidu.
4.Öpke rakigha giriptar bolghuchining aran 15% baldur bayqilidighan bolup, 85% bimar tunji qétim diagnoz qoyulghanda, rak alla burun etrapqa kéngiyip ketken.
5.Öpke rakigha giriptar bolghuchining 5 yil yashash nisbiti 50% etrapida, yeni öpke rakigha giriptar bolghuchining aran 50% 5 yil ömür köreleydu.
6.Amérikida texminen 171500 öpke rakigha giriptar bolghuchi bolup, pütün rak késilining 14% igileydu.
7.Amérikida yilida öpke raki bilen ölüp ketkenlerning sani, pütün rak késili bilen ölüp ketkenler sanining 28% igileydu.
8.1987-yilidin bashlap Amérikidiki ayallarning öpke raki sewebidin ölüp kétish nisbiti emchek raki sewibidin ölüp kétish nisbitidin éship ketti.
9.Junggodiki öpke raki yéqinqi yillardin buyan 10 yildin burunqigha sélishturghanda bir hesse ashqan bolup, öpke rakigha giriptar bolghuchilarning omumiy san 500000 gha yetken.

Qandaq amillar öpke rakini keltürüp chiqiridu?

Öpke rakini keltürüp chiqargha asasliq sewep tamaka chékish bolup hésablinidu. Tamaka chékishning öpke rakini keltürüp chiqirishtiki asasi sewebi, tamakida rak keltürüp chiqiridighan maddining bolghanliqida. Tamaka terkibidiki bu rak peyda qilghuchi madda rak keltürüp chiqarghuchi (carcinogens, 致癌物质) dep atilidighan bolup, öpke hüjeyrilirini biwasite zexmige uchritidu. Bu zexmige uchrighan hüjeyriler waqitning ötüshige egiship rakqa aylinidu. Biraq, qaysi tamaka chekküchining öpke rakigha giriptar bolush nisbitining yuqiri bolidighanliqini mölcherlesh qiyin.

Adette tamaka chekküchining öpke rakigha giriptar bolush éhtimalliqi töwendiki amillar bilen munasiwetlik.
1.Tamaka chekküchining tamaka chékishni bashlighan yéshi.
2.Tamaka chékish tarixining uzun-qisqiliqi.
3.Künde chékidighan tamaka sanining az-köplüki.

Bashqilar chekken tamakining isimu, kishilerning öpke rakigha giriptar bolush xetirini ashuruwétishi mumkin.

Tamakidin bashqa yene bezi seweblermu kishilerning öpke rakigha giriptar bolush nisbitini ashurwétishi mumkin. Eger tamak chekküchi tengla waqitta bu seweblerge duch kelse, ularning öpke rakigha giriptar bolush nisbiti téximu yuqiri bolidu. U sewebler töwendikiche:
1.Xizmet we her xil sewebler tüpeylidin tash paxta (asbestos, 石棉), kömür we kömür mehsulatliri (coal products), (vinyl chloride, 乙烯氯), (nickel chromate, 铬酸镍), (arsenic, 砷, 砒霜), (chloromethyl ethers, 氯甲醚) qatarliq rak peyda qilghuchi madda (cancer-causing agents, 致癌物质) bilen biwasite uchrishish.
2.Xizmet, dawalash we her xil sewebler tüpeylidin radiaktipliq nur bilen uchrishish, mesilen köp qétim réntigén'ge chüchüsh, bezi késeller tüpeylidin radiaktipliq nur bilen dawalash qatarliqlar.
3.Radon gazi (Radon gas, 氡气) bilen uchrishish. Radon gazi adette bezi öngkürlerde, gharlarda we tupraqta bolidighan bolup, bu gaz bilen uchrashqanda öpkide zexme peyda qilishi mumkin.

Uyghur Rayonidki öpke rakigha giriptar bolghuchilarning téz sürette köpiyishige seweb bolghan amillar.

1.Tamaka chekküchilerning künsayin éship bérishi. Hemmeylen’ge ayan bolghinidek pütün jem’iyette bir xil gelite munasiwet usuli omumlashqan we künsayin ewj alghan bolup, kishiler natonush biri bilen tonushmaqchi bolsa yaki birer ishni béjirmekchi bolghanda, aldi bilen qarshi terepke tamaka sunidu. Her qandaq ish tamaka bilen bashlinidu. Eger tamaka chekmisingiz qarshi terepni ret qilghan bolisiz, ademgerchilik we sorundarchiliqimiz bolmighan bolidu dégendek köz qarashlar. Bu xil gelite ehwal tamaka chekküchilerning künsayin köpiyishige türtke bolmaqta.
2.Tamaka chekküchilerning téximu yashlishishi. Junggoda yash ösmürlerge tamaka sétip bérish toghrisida mukemmel qanun tüzüm bolmighachqa we ata-anilarning bu mesilige ehmiyet bérishi yéterlik bolmighachqa, yash-ösmürler arisidiki tamaka chekküchiler köpeymekte.
3.Tamaka chékish rayonlirining muwapiq cheklenmeslikide, yeni buninggha munasiwetlik qanun-tüzümning kem bolushida. Uyghurlar arisida olturush, toy-tökün qatarliq sorunlarda tamaka chékish nahayiti omumlashqan bolup, bu sorunlarning hawa almashturush üsküniliri toluq emes, yaki dairsi kichik. Pütün muhit is-tütek bilen qaplan’ghan bolup, bu sorunda olturghanlarning meyli tamaka chekkini bolsun yaki chekmigini bolsun, oxshashla ziyan’gha uchraydighan ehwal éghir.
4.Hawaning bulghinishi. Sanaetning tereqqiy qilishigha egiship, sanaet exletlirining köpiyishi we buninggha qarita ünümlük chare-tedbirlerning qollinilmasliqi yaki qollinilghan chare- tedbirlerning ünümlük bolmasliqi.
5.Iqtisadning tereqqiy qilishigha egiship, mashina sétiwalghuchilarning köpiyishi, kishilerning en’enwi qatnash qorali bolghan welsipit we harwilarni ishlitishtin, mashinini qatnash qorali qilishqa tereqqiy qilishi we uning nisbitining künsayin artip bérishi. Buningha munasip qanun-tüzümning bolmasliqi we ünümlük chare-tedbirlerni qollanmasliqi.
6.Ishlepchiqirish küchlirining tereqqiy qilishigha egiship, déhqanlarning ishsizlinishi we köplep sheherge köchüp kirishi, sheher ahalisining zichliqining éship bérishi we shu sewebtin qishta issinish üchün ishletken kömür we uning ajritip chiqarghan isining köpiyishi.
7.Kishilerning öylirini layaqetlik bolmighan matériyallar bilen bézishi, yeni ishletken xam matériyallar tekibidiki ziyanliq maddilarning ölchemdin éship kétishi yaki erzan dep bezi ölchemge toshmighan matériyallar bilen öyini bézishi.
8.Sheher ahalisining éship bérishigha egiship, binalarning köpiyishi we zichliqining éshishi, hawa almashturush eslihelirining yéterlik bolmasliqi.
9.Radiaktiplik nurning tesiri. Kishilerning radiaktipliq nur bilen uchrishish pursitining köp bolushi, doxturxanilarda réntigénning omumlishishi we kishilerning réntigén arqiliq tekshürüsh, radiaktipliq nur bilen dawalinish pursitining köpiyishi.
10.Turmushning ritimsiz, téz we jiddiylik bolushi. Kishilerning köplep rohiy bésimgha uchrishi.

Qandaq qilghanda öpke rakining aldini alghili bolidu?

Öpke rakigha giriptar bolushtin saqlinish yaki öpke rakigha giriptar bolush éhtimalini töwenlitish üchün töwendikilerge diqqet qilish kérek.
1.Tamaka chekmeslik yaki tamakini tashlash kérek.
2.Öz’ara tamaka sunidighan we bashqilarni tamaka chékishke zorlaydighan nachar adetlerni özgertish kérek
3.Yash-ösmürlerge terbiyeni kücheytish, ulargha tamakining ziyinini cheshendürüsh, shundaqla munasiwetlik qanun-tüzüm arqiliq yash-ösmürlerning tama chékishini qattiq tosush kérek.
4.Öy ichide yaki hawa almashturush üskünliri toluq bolmighan muhitta tamaka chekmeslik kérek.
5.Éghir ayagh ayal we yéshigha toshmighan balilar bar sorunlarda tamaka chekmeslik kérek.
6.Öy yasighanda ishletken matériyalgha diqqet qilish, öyning hawa almasturush üskünilirini yaxshilash kérek.
7.Muhitni asrash, hawaning éghir bulghinishidin saqlinish, yaki bulghan’ghan muhitta uzun turmasliq kérek.
8.Radiaktipliq bulghan’ghan rayondin yiraq turush, köp miqtarda réntigén nuri bilen uchrishishtin saqlinish kérek.
9.Turmush ritimliq bolush, keypiyatini yaxshi turush, xizmet we turmush jiddiychilikidin imkanqeder saqlinish kérek.
10.Munasiwetlik orunlar we hökümet organliri zawut salghanda, imkan bar sheher sirtigha yaki olturaq ahale az jaygha sélish kérek. Sanaet rayoni bilen olturaq rayonni pütünley ayriwétish kérek.

Öpke rakigha qandaq diagnoz qoyulidu?

Öpke raki bilen gumanlan’ghan kishiler yaki özide öpke rakida bolidighan bezi alametler körülgen kishiler töwendiki tekshürüshlerni qilish kérek.
1.Kökrekni réntigén resimige tartish (Chest x-ray)
2.CT we MRI arqiliq öpkini resimge élish.
3.Tükürükni tekshürüsh (Sputum test).
4.Öpke toqulmilirining késellik ehwalini tekshürüsh (Biopsy, 活组织检查)
5.Yingne arqiliq bir qisim öpke toqulmilirini élip tekshürüsh (Needle aspiration)
6.Kanayche eyniki arqiliq tekshürüsh (Bronchoscopy, 支气管镜检查).

Öpke rakini dawalash

1.Ximiyelik dawalash yene dora bilen dawalash (Chemotherapy, 化疗).
2.Radiaktipliq nur bilen dawalash (Radiation therapy, 放疗).
3.Opératsiye qilip dawalash (Surgery, 手术治疗). Opératsiye adette öpke rakining ornigha we chong-kichikligige asasen késip éliwétidighan öpkining dairsimu oxshash bolmaydu. Adette üch xil opératsiye omumlashqan bolup, ular öpke qanitining bir qismini késiwétish (wedge resection, 楔形切除术), öpke qanitini késiwétish (lobectomy, 肺叶切除术) we bir tereptiki öpkini pütünley késip éliwétish (pneumonectomy, 肺切除术) din ibaret.
4.Nur bilen dawalash (Photodynamic therapy, 光疗)
5.Immonitétliq dawalash (Immunotherapy, 免疫疗法)

(Herqandaq pikir we telepler bolsa, Dr_Memet@yahoo.com gha xet yézing)