Steps

Qush zukami diginimiz oy we yawa qushlarning A tiptiki bir xil yuqumluq zukam virusi bilen yuqumlunushi tupeylidin kilip chiqqan ighir tiptiki nepes yolliri kisellikler toplimini korsitidighan bolup, bu kisel adette toxu wabasi depmu atilidu. Hazir bu kisellik nurghun dowletlerde tarqap, oy qushi baqquchilargha ighir derijide ziyan salmaqta.

Oy qushi zukimini peyda qilghuchi bu xil virus issiqliq we quyash nurigha sezgur bolup, 55 silsiye giradusluq issiqliqta bir saet, 60 silsiye giradusluq issiqliqta aran 10 minut yashiyalaydu. Bu xil virus qurghaq chang tozang ichide 2 hepte, 4 silsiye giradusluq sharahitta bir nechche hepte, tonglatqan gosh terkiwide 10 aydin artuq yashiyalaydu.

Oy qushi zukimini peyda qilghuchi bu xil virus kop xil oy we yawa qushlargha yuqidighan bolup, oy qushliri ichide toxa, odekler bu xil virus bilen yuqumlinidighan asaliq oy qushliri hisaplinidu, undin qalsa ghaz, kepterlergimu yuqidu. Bu xil virus adette nepes yolliri, hezim qilish
yolliri, zehme bar tire, koz perdisi arqiliq yuqudu. Bu xil virus qushlarning teriti, eghiz we beden suyqliqi arqiliq etiraptiki muhitqa tarqaydu. Yawa qushlarning bir jaydin bir jaygha uchushimu, bu kisellikning tarqishida melum rol oynaydu.

Oy qushliri bu virus bilen yuqumlanghandin kiyin, aldi bilen bir nechche saettin bir nechche kunluk yushurun mezgilni bashtin otkuzidu. Bu xil virus H5, H7, H9 dep uch turge, andin her bir turi N1 din N9 giche 9 kichik turge, jemi 27 xil turge bolunidighan bolup, bularning ichide bezi turdiki virusning qushlarda kisel peyda qilish nisbiti yuquri, biraq kisel bolghan qushlarning olushini kelturup chiqirish nisbiti anche yuquri emes, yene bezi turlerdiki viruslarning qushlarda kisel peyda qilish we kisel bolghan qushlarning olushini kelturup chiqirish nisbiti 100% ge yitidu. Yene bezi turdiki virusning tarqilishi bekla ushtumtut bolup, bu xildiki virus bilen yuqumlanghan qushlarda hichqandaq alamet korulmeylay ushtumtut olup kitidighan ehwallar bolidu.

Kisel bolghan wahti sel uzun bolghan qushlarda bir nerse yimeslik, ajizlap kitish, herket qilmasliq, tuk peyliri boshap kitish yaki chushup kitish, bash qismi ishship qilish, kozi qizzirip qilish, burnidin su iqish, bishini lingshitish, nepes qiyin bolushtek alametler bolidu. Bezi qushlarda ichi surulush, bedini yighilip qilish, palaj bolup qilishtek alametler bolidu. Adette kisel waxti 1, 2 kun bolup, olup kitish nisbiti 50%~100% etirapida bolidu.

Bu xil kiselge giriptar bolghan qushlarning hazirgha qeder unumluk dawasi yoq bolup, bu kiselning aldini ilish bekla muhim. Bu kisellikning aldini ilishta asaliqi kisel tarqighan rayunlarni qattiq konturul qilip, bashqa rayunlardin putunley ayriwitish, muhit tazlighigha alahide ehmiyet birish, su menbesining tazlighini yaxshi konturul qilish kirek.

Qush zukimi ademler arisida yuqamdu digenge kelsek, qush zukam virusi adette ademler arisida tarqimaydighan bolup, 1997-yilidin buyan bezi turdiki qush zukam virusining ademlerge yuqup kisel peyda qilghanlighi, hem shundaqla bezi kisellerning olup ketkenligi dokilat qilinmaqta. Hazirgha qeder dokilat qilinghan ehwallardin qarighanda ademler qush zukimigha kisel qushlar bilen biwaste uchurshush arqiliq yuqumlanghan bolup, bi kiselning hazirgha qeder ademler arisida oz ara tarqighanligha munasiwetlik dokilatlar asasen yoqta yerlik. Qush zukamidin saqlinish uchun oy qushliri bilen bolupmu kisel tarqash ihtimali bolghan rayunlardin ilip kilingen oy qushliri bilen uchurashmasliq kirek. Oy qushlirining qush zukimigha giriptar bolghanliqi bayqalghan haman, derhal bir terep qilish, we qattiq konturul qilish kirek. Hazirgha qeder gerche kishilerning qush ghoshi istimal qilish arqiliq qush zukamini ozlirige yuqturiwalghanlighi dokilat qilinmighan bolsimu, biraq qush goshlirini istimal qilghanda, eng yaxshisi yaxshi pushurup yiyish kirek.

Yiqindin biri Chingxai Olkiside tarqawatqan qush zukim H5N1 tiptiki qush zukimi bolup, buning Uyghur rayunigha tehditi barmu digende, elwette bar. Buning asaliq sewibi, birinjidin Chingxay Uyghur ilige xoshna, arisidiki bardi keldi kop, ikkinjidin Uyghur ilidiki nurghun kishiler oyliride toxu we kepter qatarliq oy qushlirini biqishqa adetlengen bolup, oy qushliri bilen uchurshush pursiti kop. Eger bu kisel Uyghur ilide tarqap ketse, we shundaqla qushlar arqiliq ademlerge yuqsa, aqiwitini tesewur qilish qiyin. Shunga bu kiselning aldini ilishqa alahide ehmiyet birish kirek.

1997-yilidin buyan dokilat qilinghan qush zukimi virusi bilen yuqumlanghan bir qisim kishilerning tizimligi.

1997-yili Hongkongda 18 adem H5N1 tiptiki qush zukimi bilen yuqumlunup, 6 adem olup ketken. Jemi 1.5 miliyun toha H5N1 tiptiki qush zukam virusi bilen yuqumlunup olup ketken yaki olturwitilgen.

1999-yili Zhungguo we Hongkongda ikki balining H9N2 tiptiki qush zukimi bilen yuqumlanghanlighi bayqalghan, we kiyin saghlamliqi eslige kelgen.

2002-yili Amirkining Virjiniya shitatidiki bir kishining H7N2 tiptiki qush zukimi bilen yuqumlanghanlighi bayqalghan.

2003-yili Hongkongliq ikki kishining Zhungguo chong quruqluqigha sayahetke birip kelgendin kiyin H5N1 tiptiki qush zukam virusi bilen yuqumlanghanlighi bayqalghan. Birsi eslige kelgen, yene biri olup ketken.

2003-yili Gollandiyede jemi 89 kishi H7N7 tiptiki qush zukami bilen yuqumlanghanlighi bayqalghan. Ularning ichide bir kishi olup ketken.

2003-yili Hongkongda bir balining H9N2 tiptiki qush zukimi bilen yuqumlanghanlighi bayqalghan, we kiyin saghlamliqi eslige kelgen.

2003-yili New Yorkta bir kishining H7N2 qush zukam virusi bilen yuqumlanghanlighi bayqalghan.

2004-yili Taylantta 12 kishi, Vitnamda 23 kishining H5N1 tiptiki qush zukami bilen yuqumlanghanlighi bayqalghan. Bu qitimliq qush zukami jemi 8 Aiya dowlitide keng kolemde tarqap, jemi 100 miliyun oy qushining olup kitishini we yaki olturulishini kelturup chiqarghan.

2004-yili Kanadada oy qushi baqquchilarning H7N3 tiptiki qush zukamigha yuqumlanghanlighi dokilat qilinghan.

Hazir mutehislerning eng endishe qilidighini shuki qush zukam virusining iris alahidiligini ozgertishi yeni mutant bolushi netijiside otken esirde
yuz bergen yuqumluq zukamning tarqilishigha oxshash ademler arsida keng kolemlik tarqishi bolup, eger shundaq bolghan tesewur qilghusiz ighir aqiwet yuz birishi mumkin.

Otken esirde yuz bergen adem yuqumluq zukamning 3 qitimliq chong tarqilish ehwali

1918-yilidin 1919-yilighiche tarqighan Ispane Yuqumluq Zukami. Bu yuqumluq zukamni H1N1 tiptiki yuqumluqluq zukam virusi kelturup chiqarghan bolup, deslipide Ispaniyedin bayqalghan. Amirkining ozidila 500 ming ademning olishini, putun dunyada 50 miliyun ademning olushini kelturup chiqarghan.

1957-yilidin 1958-yilighiche tarqighan Asiya Yuqumluq Zukami. Bu yuqumluq zukamni H2N2 tiptiki yuqumluqluq zukam virusi kelturup chiqarghan bolup, deslipide Zhungguodin bayqalghan. Amirkining ozidila 70 ming ademning olishini kelturup chiqarghan. Zhungguoda qanchilik ademning olgenligi toghursida iniq melumat yoq.

1968-yilidin 1969-yilighiche tarqighan Hongkong Yuqumluq Zukami. Bu yuqumluq zukamni H3N2 tiptiki yuqumluqluq zukam virusi kelturup chiqarghan bolup, deslipide Hongkongdin bayqalghan. Amirkining ozidila 34 ming ademning olishini kelturup chiqarghan.

(Herqandaq pikir we telepler bolsa, Dr_Memet@yahoo.com gha xet yézing)

Qush Zukami

Mehmet Emin