Millet Digen Nime?

Nechche ay burun bolsa kérek, men torda (Uyghurche, Özbékche, Xenzuche torlarda) bir qisim yaman niyettiki kishilerning Uyghurlar heqqide yazghan bezi pitne-pasatlirini xéli uchrattim: Uyghurlarni bir millet dep atashqa bolmaydu, chünki ular ezeldin bir sap xeq emes; Burun ular özlirini Qeshqerlik, Ghuljiliq, Turpanliq, Xotenlik, ... dep atap kelgen, özlirimu özining bir millet ikenlikini bilmey (hetta étirap qilmay) kelgen; Uyghurlarning tili bek arilash, 80%tin köprek sözlük terkibi Erep-Pars tillirigha mensup; Uyghur digen nam Stalin qatarliq bashqilarning teqdirini begiliyeleydighan "shaxmatchilar"ning ottura asiya xelqini ushshaghdap bashqurush hilisining mehsuli; ... ... U chaghda men "bundaq nersilerni nezerge almisaqla bolidighu", dep oylighantim, lékin waqtning ötüshige egiship bundaq sözler azaymighanliqini, ehwalning eshu yaman niyetlikler eshu ighwalarni tüzüshte könglige pükken nishanliri teripige qarap tereqqiy qilish éhtimalining barliqini his qilip qaldim. Shuning bilen parche-purat pikrlirim bolsimu yézip qoyushni heq kördüm.

1. Biz Uyghurlar heqiqeten sap emes, hem dunyadimu sap millet mewjut emes!

Dunyada qan jehettin sap millet mehjut emes. Bolupmu oxshimighan irqlarda makan jehettin arilishish bolghanda, qan jehettiki arilishishtinmu saqlanghili bolmaydu. Biz tariximizni esleydighan bolsaq, Uyghurlar bilen bashqa qebililer, bashqa milletler, hetta bashqa irqlar arisida yüz bergen, özimiz xalighan hetta ghaliplar pasonida özimiz élip barghan qan arilishishlarni nurghun uchritimiz: Bashqilarni mejburilap özige qiz bergüzüsh, bashqilarning xotun-balilirini bulap kélip igiliwélish, urushta meghlup bolghuchilarning xotun-balilirini top-topi bilen olja süpitide igiliwélish, esirlerni öz erskerlirige qoshiwélish ...... Elwette, normal yol arqiliq, yeni erkin muhebbet arqikliq ishqa ashidighan qan arilishishlarnimu yoq digili bolmisa kérek, lékin bundaq ehwal choqum san jehettin intayin cheklik.

Amérika ishligen "Hun Impériyisi" (匈奴帝国) digen kinoni körgenlerning éside bolushi kérek, Atillaning Hun impiriyesi sherqtin gherpke qarap kéngiyish élip barghanda, yol boyi nurghun isminimu atap bolghusiz millet-irqlarni boysunduridu we assimilatsiye qilidu; Lékin axirida gherbiy Rim impiriyesige hujum qilishta tel-töküs ghelibige érishelmeydu; Atilla qestke uchrap ölgen (kino mushu yerde tügeydu)din kéyin, uning ewlatlirimu gherbiy Rimgha néchche merte urushlar élan qilidu; Hun impiriyesi yimirilidu, Rim impiriyesimu tarixtin chékinidu; Anglo-saksonlar Hunlarning "derdide" chong quruqluqni tashlap, Britaniye ariligha köchüp Én'gliz millitini shekillendüridu; Hunlar bolsa shimaliy we sherqiy Yawropagha singip tüteydu ... Bu jeryanda yüz bergen qan arilishishlarni qiyas qilishimiz nahayiti asan.

Tarixshunaslar Slaviye milliti bilen Türkiy milletlerning tarixta bolup ötken arilishishlirini étirap qilidu; Bulghariye (Bulghar = Bulaq + er) xelqining hazir Slawiye tilini ishlitiwatqinigha qarimay, ularning Türk millitidin ikenliki hemmimizge ayan; Türkiy xelqtin bolghan Yaqut milliti hazir pütünley Rusliship kétish girdawida turidu; Gherpta "bir Rusni öltürseng, bir Tatar yarilinidu", digen gep bar... ...

Milletlerning arilishishi daim bolup turidu. Buningliq héchqandaq bir milletni inkar qilghili bolmaydu.

2. Millet digen zadi nime?

Méningche millet diginimiz ortaq til, ortaq medeniyet, ortaq ghurur arqiliq gewdilen'gen ahale topidin ibaret. Undaqta shu ahale topining chiray-turqi, ular ortaq ishlitiwatqan tilning sözlük terkibi qatarliqlar muhim emesmu? Shundaq, muhim emes!

Yuqurida sözlen'gendek, makanning ortaqliqidin millet-irqlar arisida assimilatsiye qilish-bolush ishliri tarixta intayin köp bolghan. Uyghur tilining yuquri mukemmellik we mustehkemlikke ige bolishi, Uyghur millitini nahayiti küchlük assimilatsiye qilish iqtidarigha ige qilghan. Tarixta Shinjangda yashap ötken nurghun millet-irqlar Uyghurlargha asimilatsiye bolghan. Bilishimiz kérekki, assimilatsiye bolush diginimiz bashqilarning tilini, medeniyitini, ghururini qobul qilish dimektur. Shunga eshu zamanlarda Uyghurlar nopus, medeniyet, ijtimaiy munasibet jehetlerdin choqum bashqilardin mutleq üstün turghan bolushi kérek. (Hazir biz Manjularni Xenzulargha toluq assimilatsie bolup tügidi, diyishimiz mumkin, lékin assimilatsiye téxi tamamlanmighan: Manjular gerche Xenzularning tilini we medeniyitini pütünley qobul qilghan bolsimu, ghururini qobul qilishi chala bolup qalghan.)

Tilimizdiki nurghun söz-atalghularning Erep-Parsche bolushigha kelsek, bu peqet islam medeniyitining dingha oxshash küchlük wastidin paydilinip, turmushimizning herqaysi sahelirige iz qaldurishi (Erep tili), makan jehettiki ortaqliqtin paydilinip, öz ara tesir körsitishi (Pars tili)dinla ibaret. Yene kélip, oxshimighan tillar arisidiki tesir hergiz taq yünülüshlik bolmaydu. Men Erep-Parsche söz-atalghularning tilimizda 80%ke yétishige ishenmeymen. Nurghun söz-atalghularning esli menbesini bilish asan emes. Mesilen, "derya" sözini hemme kishi Parsche dep bilidu, lékin men uning Türkiy tillargha tewe ikenlikige ishinimen. Tilimiz heqiqeten bir arilash til (peqetla sözlük jehettin) bolghan teqdirdimu, yenila héchkim uning Uyghur tili ikenlikini inkar qilalmaydu!!!

Ottura asiyadiki milletlerning teqdiri gerche heqiqeten bashqilarning shaxmat taxtisida uyan-buyan qilinghan bolsimu, lékin Uyghur millitining namini hergiz Stalindekler ezan oqup qoyup bergen emes! Bu nam mendek bir tarix sahesidiki chala sawatning bilishidila 1500 yilliq tariqqa ige.

3. Yurtwazliq wetenperwerlikning iptidaiy haliti

Biz daim yurtwazliq illetlirini uchritip turimiz. hetta bezi özini "heqiqiy Uyghur" dep atighuchilarning "palani yurtning xeqi bashqilargha bekla ariliship ketken, ularning u yeri Uyghurgha oxshimaydu, bu yeri Uyghurgha oxshimaydu, ..." digendek "aqilane" sözlirini anglaymiz. Gerche hazirqi mezgilde kishiler hemmisi turmush helekchilikide bolup, bundaq sözler azayghandek qilsimu, lékin emiliyet undaq emes! Méningche yurtwazliq hazir téximu kücheymekte: Toy-tökündin eyshi-ishretkiche, soda-tijarettin Meshrepkiche, hemmisi yurtni birlik qilip élip bérilmaqta. Men özüm yurtwazliqni yaqturmaymen, Bashqilar bilen paranglashqandimu "yurtingiz qeyer?" digendek suallarni hergiz aqturmaymen. Bashqilar mendin sorisa, yurtumni yoshurupmu olturmaymen. Chünki yurt hemmimizning kindik qéni tökülgen, hayatimiz bashlan'ghan jay; derdimizge derman bolidighan, mamatimizni qobul qilidighan jay. Öz yurtini söymigen kishining bashqa yurtni, yeni milletning bashqa ezaliri yashawatqan makanlarni, söyishi mumkin emes. Bashqiche qilip éytqanda, öz yurtigha bolghan muhebbiti éship tashqan kishidila milletke bolghan muhebbet mewjut bolidu. Milletke bolghan muhebbiti yüksek chongqurluqqa yetken kishilerdila, wetenge bolghan méhr-muhebbet yétilidu. Éniqini qilip éytqanda, yurtwazlar millet söyerler emes! Ularning wetenperwerlikidin söz échish téximu tes.

4. Millet yoqilamdu?

Bu mesilige, yeni milletler sanining tedrijiy aziyip bérishigha, Marksizim alliburun qeghez yüzide jawap bérip bolghan. Emiliyette yüz bérishi, yeni nurghun milletler yoqap, insanlar ortaq bir xil tilgha ige bolushi bolsa, bizning zamanimizda, hetta biz perez qilalaydighan kelgüsi zamanda yüz béridighan ish emes. Hemde melum zalimning katalizlishi bilen bolidighan ishmu emes.

Men THE SELFISH GENE (Shexsiyetchi Gén) digen kitaptinmu yaki chüshümdimu (menbesini peqet tapalmidim), mundaq mezmunlarni körgen idim: Janliqlardiki irsiyet diginimiz emiliyette shu janliqni qurghuchi gén gruppisi öz ichige alghan uchurlarning shu janliqning ewladigha miras bolup qélishigha éytilidu, yeni, yadro kislata (DNA) halitidiki uchurlarning miras qélishi; Insanlar jemiyitidiki irsiyet bolsa insanlar yaratqan medeniyet jewherlirining kéyinki ewlatlargha miras bolup qélishi bolushi kérek, yeni, yadro kislatasining irsiyiti asasida peyda bolghan insan medeniyitining irsiyiti; Kélechekte pen-téxnika tereqqiy qilip yuquri pellige yetkende, eqil-idrakliq mashina ademler peyda bolushi mumkin, shuning bilen, mashina ademlerning neziride, tégipla ketse ölüp qalidighan, gösh-ustixandin yasalghan insanlar özining mewjut bolup turush zörüriyitini yoqitishi mumkin, yeni, u waqitta irsiyet diginimiz alemning tedrijiy tereqqiyati jeryanida yighilghan pen-téxnika jughlanmilirining bir xil madda shekli (gösh-ustixan)din yene bir xil madda shekli (tömür-tések)ge miras bolup qélishi bolushi mumkin....

Dimek, neziriye boyiche éytqanda insanlarning tilila emes, ularning ténimu yer sharidin yoqilishi mumkin. Lékin héchkim "insanlar beribir yoqaydiken, undaqta bu jahanda xorlinishning hajiti barmu?" dep, jahanni hazir téxi eqil-idrakqa ige bolmighan tömür-tésekke tashlap bérishni hergiz eqilgha sighidighan ish dep oylimaydu.

5. Xulase

Dunyada sap millet mewjut emes.

Til medeniyetning wastisi bolush süpitide, uning lughet terkibide melum özgirishker bolishi mumkin. Xuddi qoshnidarchiliqta bashqilarning nersilirini ishletsek, hetta öyning hemme yéri qoshnilarning nersilirige tolup ketsimu, öyimiz hergiz bashqilarning bolup qalmighandek, tilimizning söz terkibide chet tillardin kelgen sözlerning bolishi hergiz tilimiznining sahibini özgertip qoymaydu.

Millet digen uqumning üch muhim amili --- til, medeniyet we ghurur. Bularning ichide qaysi biri öz xasliqini yoqatsa, Milletning mewjut bolup turushi choqum xewpke uchraydu. Elwette, bu üch terepni waste bilen teminligüchi amil --- ahale --- ning mol bolishi aldinqi sherttur.


Milletning Üch Amili

1. Til

--- Medeniyetning yaratquchuisi we yüdigüchisi

Til --- millet uqumining üch amili (til, medeniyet we ghurur) ichidiki eng asan özgüridighan amildur.

"Birikme", "birliksep" digendek sözlerni herqandaq kishi chüshineleydu, sewep bu sözler pütünley öz tilimizning söz amilliridin yasalghan. Eger "birikme" digen menini ipadileydighan sözni yasash wezipisi hazirqi "mötiwer"lirimizning zimmisige chüshken bolsa, ular choqum aware bolup söz yasap yürmigen, chet tillardin munasip sözlerni épkélip, medeniylerche xelqimiz aldighan qoyghan bolatti.

Hemmimizge ayan, Én'glizchidiki "civilization" (文明)ni Uyghurchida qandaq diyish bir mesilige aylinip, bir qisim aldin mangar "edip"lirimiz uni Erepchidin bir söz sörep kirip "hazaret", dep élishni otturigha qoydi we bu sözni teshebbuskarliq bilen ishlitishke bashlidi. Yene bir qisimlarning quliqigha "tughulush" digen söz "anisining x x din chüshüsh" digendekla qopal bilinip, uning ornigha "teellut" deydighan bir sözni yene shu Erepchidin ötne élip ishlitiwatidu ... ...

Bizning bashqilar bilen uchrashqanda ishlitidighan "Yaxshimusiz?", "Téchliqmu" digendek sözlirimizning orni hetta "tughulush" digen sözgimu yetmeydu --- undaq chaghda siz choqum "Essalamu eleykum!", "Weeleykum essalam!" digen sözlerni ishlitishingiz kérek, bolmisa "kapir" digen qalpaqqa ériship qélishingiz mumkin. Undaqta hazirqi Erepler salamlashqanda qandaq sözlerni ishlitidighandu? Buni bilmekchi bolsingiz töwendiki torbetni éching, siz uningdin onnechche Erep doliti puqraliridin birersiningmu "Essalamu eleykum!", "Weeleykum essalam!" digen sözlerni ishletmeydighanliqini sézisiz. (Bu tizmigha qoyulghini elwette herqaysi millet kishiliri turmushta eng köp ishlitidighan sözler.)

"How are you?" in over 425 languages: http://www.elite.net/~runner/jennifers/hay.htm#Q

Men ikki kün burun Shinjang Xelqara Kitap Baziridin <<Yeldin>> (Shinjang xelq sehiye neshriyati, 2004.6) digen bir kitapni sétiwaldim. Bu kitapning ilmiy paydilinish rolini dimeyla turayli (kitapta barliq atalghularning "Uyghurche" namila bérilgen, ya Xenzuche, ya Én'glizche nami bérilmigen, birer doriliq ösümlükning resimimu qisturulmighan), uningdiki mutleq köp qisim atalghular, ilm-pen saheyimizde qandaq éliniwatqanliqidin qet'iy nezer, Pars-Ordu tili bilen bérilgen. Mesilen, "hawai nesimi", "hawai doxani", "letif", "ofunetlen'gen" digen atalghularni, üzüp éytalaymenki (chünki men özümning shu qeder qalaq halette turup qalghanliqimgha ishenmeymen), kitapxanlar arisida oqup chüshineleydighanlar nahayiti az. Tunji uchrighan jayida izahlap ötüshidin bilishimche, bu tört sözning menisi (tertip boyiche) "oksigén", "karbon tört oksidi", "uchuchan", "sésighan/chirigen/buzulghan" iken. Undaqta, alliburun omumlashqan atalghulirimiz bar turuqluq, yene nime üchün ......?

Kitapta yuquriqidek atalghulardin bashqa yene, xeqning grammatika amilliriimu teng söreshtürüp épkirilgen: rohiy nefsaniy, quwwiti nefsaniy, rohiy haywaniy, rewghini muqel ... (Bularning ichide men peqet "rewghini muqel" diginining menisini izahattin bildim --- muqel méyi. Emma "muqel"ning menisini yenila bilelmidim, u toghruluq izahatmu bérilmeptu.) Bular emiliyette Pars-Ordu tilidiki söz birikmiliri bolup, shu tilning grammatika amillirini öz ichige alghan, xuddi "normal" digen söz Rus tili arqiliq bizning tilimizgha yétip kelgüche, Rus tilining süpet qoshumchisi "-niy"ni qoshuwélip, "normalniy" halitide kirip kelginige oxshash. Bu xil ehwal beeyni qoshnilardin ishik-derizilerdek öyning terkibiy qismigha tewe nersilernimu ötnige élip ishletkenge oxshash bolup, kélechekte öyni bizning diyishkimu toluq delil-ispat yoq bolup qélishi mumkin.

Shunga tilning sapliqini saqlash milletning xasliqini saqlashtiki tunji qorghan hisaplinidu.



Ana Tilim!

Abdulxemid Yüsüp Hajim

Ey tilim --- Uyghur tili, sen ana til elning tili,
Sen büyük til, sen yétük til --- barche tillar serxili.
Sen güzel til, sen süzük til, sen hozurum, tatliqim,
Sen yuwash til hem asan til, sende nusret, shatliqim.

Ewweli "ingnge"de singding jangha, dilni lal qilip,
Keynidin bulbulgha oxshatting zuwanni bal qilip.
Sende chiqti pushti Uyghurning tili Uyghurchilap,
Sen bilen tarqaldi Uyghur lewzidin xushbuy gulab.

Sende hazirlandi, "millet" shertining bir maddisi,
Sen bilen bix sürdi "millet" shahlirining qaldisi.
Milliyet mewjut "yaran", milliting yoq bolmisa,
Nede u milliy sherep, izzet tiling "toq" bolmisa.

Til digen ejdad bilen ewladni baghlar --- rishte --- bil,
Rishte chingliqta toqulghay ne ésil uz keshte, bil.
Ana til --- milliy tiling bolghachqa Uyghurluq séning,
Ana til birle jahan ichre yüzüng nurluq séning.

Ana til --- til gheziniside qiptu bay bilsem méni,
Ereb, Pars hem --- ügendim --- Orduche, Xenzuchini.
Ey yaran! men "haji" liqta qaysi yurtni kezmidim,
Ana til --- Uyghur tilidek temde balni sezmidim.

Jan yashardi öz zuwanim birle bir söz anglisam,
Qaldi heyran xeq shu tilda öz élimni danglisam.
Chünki bu til qan'gha singgen etiwa til --- yurt tili,
Ushbu tilda pütti dastan, shairlirim --- yurt bulbuli.

Ushbu tilda yazdi ellame-edibler köp zaman,
Ushbu tilda qaldi mewjut shu Yüsüp, Mahmut haman...
Ushbu tilni sepke tizsaq nechche persenglar qatar,
Birsi Uyghur, birsi Özbék hem Qazaq, Qirghiz, Tatar.

Tilgha el eqde, uning wayi qelemkesh tilchidin,
Öchmisun bu til Ili, Turpanu, Qeshqer, Ilchidin.
Dewrimiz berdi hoquqni, til sapliqin saqla dep,
Til-yéziq erki séning ilkingde burchni aqla dep.

Ey zamanim yashliri ejringde perwish tapsa til,
Shir Nawayidek chüshüp beygige yengse, chapsa til.
Kim xushal bolmaydu rohlar shad bügün hem ete shad,
Ana til --- bayliq! Uni qoghda, bu yolda töhpe qat!

Bu shéir, SHINJANG YASHLIRI Jhornilining 1994-yil 2-sanida élan qilinghan.


2. Ghurur

--- Milletning Rohi

Ghurur milletning üch amili ichidiki hem jahil hem chürük bir amil.

Ghurur intayin gheyri nerse: Assimilatsiyede (milletlerning birlishishide) hemmidin jahili ghururdur, yeni assimilatsiye "til"din bashlinip, "medeniyet" jehettiki nurghun toqunushlarni béshidin ötküzüp, "ghurur"ning jahilliqida uzun yillar sörülüp, mingbir japada emelge éshishi mumkin --- peqetla mumkin (Yehudilarni del ulardiki jahil ghurur ularning tashliwetmey epkelgen medeniyitini asas qilip saqlap qalghan); Dissimilatsiyede (milletning parchilinishida) hemmidin rawani yene shu ghurur --- gerche dissimilatsiyemu oxshashla "til"din bashlansimu, lékin kéyinki waqtlarda yürüsh qedimi hemmidin téz bolidighini "ghurur"dur, bu jeryanlarni "medeniyet" hetta sezmeyla qélishimu mumkin. (Buninggha misal bolalaydighini Özbék millitining shekillinish jeryani bolsa kérek.) Ghurur xuddi bir magnét tayaqchisigha oxshaydu: ikki qutubi bar, eger magnét tayaqchisi melum bir jaydin üzülse, yéngidin shekillen'gen her ikki parche magnét tayaqchisida derhalla qutup hasil bolidu --- her bir tal tayaqche musteqil magnétqa aylinidu, bu ikkisini qayta birleshtürüsh bolsa asasen mumkin emes --- ikkisi birge turalighan teqdirdimu qarimu-qarshi halette turidu.

Yene kélip ghurur yalghuz milletkila xas nerse emes. Uyghur tilining izahliq lughitide "ghurur"gha mundaq izahat bérilgen:

① Kishining öz qedir-qimmitini bilish hissi, izziti-nepsi
② Kishilerning birer nersidin memnun bolush hissiyati
③ Kishiler pexrlinishke asas bolidighan nerse

Biz bu yerde nunazire qiliwatqinimiz birinchi menisidur. "Kishining öz qedir-qimmitini bilish hissi." Bu bir jümle yene nurghun ghurur türlirini öz ichige alidu. Mesilen, milliy ghurur, diniy ghurur, wetenperwerlik ghururi we bashqilar. "Wetenperwerlik ghururi" köp hallarda "milliy ghurur" bilen oxshash yaki menidash bolidu. "Diniy ghurur" bolsa birqeder murekkep, chünki u chégra halqighan bolup, kishilerning dunyaqarishi, qimmetqarishi qatarliqlarni Milletning heqiqiy menpeetidin ayrip qoyishi mumkin. Ulugh tilshunasimiz Mehmut Qeshqerining <<Türkiy Tillar Diwani>>ni körgenler elwette bilidu, uningda Tarim deryasini "musulman döwlitidin Uyghur döwlitige éqip kiridighan deryaning ismi", dep izahlighan. Dimek shu zamanlarda diniy ghurur Uyghurlarni ikkige parchiliwetken --- bir parchisi, téxi Islam dinigha kirmigen Uyghurlar, bular yenila "Uyghur" dep atalghan; Yene biri, Islam dinini qobul qilip bolghan Uyghurlar bolup, bular "musulmanlar" dep atalghan. Aldinqi hepte men qaysi bir torbette mundaq bir ishni kördüm: Birsi "Mawu Uyghur qizlirining kiyimlirini körüng", dep, Qeshqerde tartilghan, közidin bashqa héchqandaq yérini ochuq qoymay "musulmanche" kiyin'gen birmunche xotun-qizlarning süretlirini chiqirip qoyuptu. Astida bolghan munazirilerde, beziler "nahayiti yaxshi ish qipsiz, bek ésil süretleriken", dise, beziler "xotun-qizlarni undaq kiyinishke merburlimasliq kérek", déydu. Munazirichilerning ichide bir yigitning diniy ghururi alahide qozghiliptu: "Bu resimler bek yaxshiken. Men burun téléwizor-jhornallardin we torlardin chet'ellerdiki musulmanlarning shundaq kiyin'ginini körüp, bizning qizlirimiz qachanmu mushundaq kiyimlerni kiyer, dep oylayttim. Mana bügün Qeshqerde shundaq kiyinishke bashlighanliqini körüp nahayiti xushal boldum. ..." Bu yerdin köriwélishqa boliduki, bir qisim kishilirimiz arisida ta hazirghiche milliy ghurur bilen diniy ghurur ariliship ketken, yeni "millet" uqumi bilen "musulman" uqumi ariliship ketken.

Belkim "ghurur"ning bundaq köp xilliqliqi Milletning birliki we güllinishi üchün paydisiz bolishi mumkin. Dimek, ghururning xaraktéri hem jahil, hem chürük.

3. Medeniyet

---- Yépishturghuchi

Milletning til, medeniyet, ghururdin ibaret üch amili ichide, medeniyet yépishturghuchiliq rolini öteydu.

Aldinqi bölümde, ghururning xaraktér jehettin magnét tayaqchisigha oxshaydighanliqini éytip, parchilinishtin hasil bolghan ikki tal magnét tayaqchisini qayta birleshtürüsh asasen mumkin emes, ikkisi birge turalighan teqdirdimu qarimu-qarshi halette turidu, digen idim. Qarimu-qarshiliq maddilarning mewjut bolush shekli. Lékin madda bir pütünlükni saqlap turghan iken, bu yerde choqum alahide küchlük bir amil ("shilim") madda böleklirini birge turushqa mejbure qilghan bolidu. Ikki tal magnét tayaqchisi qarimu-qarshi halette ching "birleshken" bolsimu, lékin ularning mustehkemlikini eslidiki pütün magnétqa sélishturghili bolmaydu --- ularni heqiqiy birleshtürüsh üchün, yépishturush küchi intayin küchlük bolghan shilim bolushi kérek. Dissimilatsiyedin barliqqa kelgen "ghurur" parchilirini qayta birleshtürüsh üchünmu ene shundaq bir xil shilim zörür, bu del medeniyet.

Medeniyet melum bir tilni waste qilip shekillinidu, tereqqiy qilidu we yighilidu, hemde bu, milliy ghururning shekillinishige asas bolidu. Shu wejidin, "medeniyet" yene kélip "millet"ning mukemmel mewjutluqi üchün kem bolsa bolmaydu.

[ Nechche ming yilliq sersanliq jeryanida, Yehudilarning qéni, tili gerche xilmu-xil özgergen bolsimu, lékin ularning ghururi we shu ghururgha asas (yaki sewep) bolghan medeniyiti özgermigen. Shunga ular 1947-yili Israiliye döwlitini qurghan chaghda, dunyaning heryaqliridin kelgen aq, qara, sériq, ... önglük "Yehudilar" eshu medeniyet we ghururning küchide ortaq bir bayraq astigha yighilghan. ]

4. Xulase

Mukemmel millet üchün milletning üch amili xuddi dangqanning üch putigha oxshash kem bolsa bolmaydu.

Til --- milliy medeniyetning shekillinishi we uning mukemmel mewjut bolup turushidiki waste.

Medeniyet --- millet rohining ipadichisi; millet pütünlükini wujutqa chiqarghuchi shilim.

Ghurur --- milletning rohi; til we medeniyetning kimlik kénishkisi

Ghururning asasi til we medeniyet bolghachqa, eger til we medeniyet tel-töküs assimilatsiye bolup tügise, u halda ghururningmu quruq qépila qalidu.

Millet = til + medeniyet + ghurur
Medeniyet + til = ghururning asasi

Milletning üch amili tel bolghandila, millet andin mukemmel bolghan bolidu.

① Til + medeniyet + ghurur = mukemmel millet
② Til + ghurur = ajiz millet
③ Medeniyet + ghurur = assimilatsiyege yüzlen'gen millet
④ Til we/yaki medeniyet = hazirqi dunyada heqiqiy igisi yoq medeniy yadikarliq (Mesilen, Shinjangdin tépilghan Tokhara til-medeniyiti, 100 yildin kéyinki bolghusi Manju til-medeniyiti, ...)
⑤ Ghurur = milletning erwahi (Mesilen, Yawropaliqlar könglidiki "Tokhara", 100 yildin kéyinki "Turanlar" könglidiki "Manju", ...)

www.Biliwal.com teminligen.

© Copyright 2004 Uyghur Meripet Homepage: http://www.Meripet.com