Eslidiki menbesige berish uchun, bu yerni cheking
(http://www.misran.cn/modules.php?name=NukeWrap&page=uyghurlar/til_yeziq/index.htm).

(1) 

Hazirgha qeder élip bérilghan tetqiqat netijiliri Uyghurlarning yéziq tarixining ikki ming yillar etrapida ikenlikini ispatlap turghan bolsimu, lékin mushu uzaq tarixiy jeryanda qollinilghan yéziqlar we yéziq islahatliri heqqide parche - parche maqaliler (1) élan qilin'ghandin bashqa, Uyghur yéziq tarixi heqqide héchbolmighanda melum bir yéziq dewri heqqide mukemmel birer emgek meydan'gha kelmidi. ((1) Bu yerde Qurban Weli qatarliq bir qisim tetqiqatchilirimizning mushu sahediki emgekliri közde tutulidu.)

Wéy Süyyi xanim bilen Abduréshit Sabit ependi bu jehette téxiche qolgha élinmighan témilar ichidiki hazirqi zaman Uyghur yéziq tereqqiyati heqqide izdendi. Wéy Süyyi xanim "Hazirqi zaman Uyghur yéziqining 1950 - yilidin buyanqi tereqqiyati" namliq bu emgikini Italiyide chiqidighan "Merkiziy asiya jurnili" (Central Asiatic Journal) (In'glizche) ning 1993 - yilliq 3 -, 4 - sani (Omumiy 37 - san) da élan qildi. Bu maqalide Jungxua xelq jumhuriyiti qurulghandin buyanqi Uyghur yéziqi heqqidiki islahatlar keltürüp chiqarghan ijabiy, selbiy tesirler bayan qilin'ghan.

Abduréshit Sabit ependi "Hazirqi zaman Uyghur yéziqining tereqqiyat ehwali" namliq bu maqalisini "Shinjang tezkirisi" jurnilining 1994 - yilliq 3 - sanida élan qildi. Maqalide 1949 - yilidin buyanqi Uyghur yéziq tereqqiyati heqqide ünümlük pikirler bayan qilin'ghan. Lékin yuqiriqi maqalilerde azadliqtin buyanqi yéziq islahatliri heqqide pikirler éytilmighan. Hazirqi zaman Uyghur yéziqi heqqide söz qilish üchün bizningche choqum gepni eng bolmighanda mushu esirning béshidin bashlashqa toghra kélidu.

Biz bu maqalimizde 20 - esirdin buyan, bolupmu erep élipbesi asasidiki chaghatay Uyghur yéziqidin hazirqi zaman Uyghur yéziqigha ötüsh jeryanidin 1984 - yilidiki imla qa'idisi békitilgen'ge qeder bolghan bir pütün tarixiy dewrdiki Uyghur yéziqining omumiy ehwali, shundaqla yéqinqi oy yil (1984 - Yildin 1994 - yilighiche) ichide yéziq islahati heqqide otturigha chiqqan bezi mesililer heqqidiki köz qarishimizni otturigha qoyup ötimiz. (2) 20 - Esirgiche bolghan ariliqta Uyghurlar herxil ijtima'iy, tarixiy, siyasiy sewebler tüpeyli her xil sistémidiki yéziqlarni qollanidi. Ularning ichide bir qeder uzun hem ünümlük, omumyüzlük qollan'ghanliridin soghdi yéziqi, orxon - yénsey yéziqi, qedimki Uyghur yéziqi, erep yéziqi, erep élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi, silawyan élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi (Sowét Uyghurliri arisida 1947 - yilidin ta hazirghiche qolliniliwatidu. Shinjang Uyghurliri arisida 1956 - 1958 - yilighiche sinaq teriqiside yolgha qoyulghan), Latin élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi (Aptonom rayonimizda 1960 - yildin 1964 - yilighiche sinaq qilinip 1965 - yili 4 - aydin 1982 - yilining axirighiche omumyüzlük qollinilghan), hazirqi zaman Uyghur yéziqlar ichidiki üch asasliq yéziq heqqide qisqiche toxtilip ötimiz:

8 - Esirde Uyghurlar fonétika, boghum birliship ketken orxun - yénsey (Türk - ronik) yéziqini ishletken. 9 - Esirning otturlirida Uyghurlarning gherbke köchüshige egiship bu yéziq asta - asta ishlitishtin qépqalghan. Turpan quju Uyghur xanliqi teweside soghdi yéziqi asasida ishlen'gen qedimki Uyghur yéziqi taki 15 -, 16 - esirlergiche, köp qisim Uyghurlar islam dinigha köchken waqitqiche ishlitilgen. Shinjangning gherbiy - jenubiy qismida bashqiche özgirish yüz bergen. U jaylardiki türkiy tilida sözleshküchi xelqler ottura sherq islam medeniyitining sherqqe sürülüshi netijiside islam dinigha kirgen. Qeshqer sherqtiki islam medeniyitining eng meshhur merkizige aylandi. Buning tesiride bu yerdiki xelqlerning ijtima'iy munasiwet, qanun, sen'et hayatida özgirish boldi. Jümlidin ereb élipbesi bu rayonda omumlashti. Islam jihad herikiti bilen yerlik siyasiy küchler tereqqiyatining birlishishi netijiside ereb yéziqi qeshqerdin tedrijiy sherqqe sürüldi. Ereb élipbesi asasidiki chaghatay Uyghur yéziqi 14 - esirdin bashlap merkiziy asiyadiki türkiy xelqler arisida omumyüzlük qollinilghandin tartip taki hazirqi yéziq islahatighiche dawamliship keldi.

20 - Esir til - yéziq nahayiti téz tereqqi qilghan dewr boldi. Nurghunlighan yéngi dölet we aptonom rayonlarning barliqqa kélishige egiship nurghun tillar ma'arip we kündilik turmushta ishlitishtin resmiy tilgha aylandi. Merkiziy asiyadila yéqinqi dewrde türkiy til sistémisigha tewe tillar köpiyip 30 gha yetti. (1) Merkiziy asiyadiki Uyghur, Qazaq, Qirghiz qatarliq türkiy til sistémisigha tewe xelqlerning tilliri sabiq sowét ittipaqida étnik ayrima islahati élip bérilip, ittipaqdash jumhuriyetler, aptonom jumhuriyetler qurulghandin kéyin, özlirining musteqil yéziqigha ige boldi. ((1) é. Ténshö: "Türkiy tillar tetqiqatigha muqeddime" junggo ijtima'iy penler neshiriyati 1981 - yili (Béyjing) Xenzuche neshri 16 - bet) (3) 20 - Esirning bashlirida hazirqi zaman Uyghur edebiy tili we yéziqi heqqide eng deslep tarim wadisidin ottura asiyagha köchken Uyghurlar arisida ghulghula boldi. 1921 - Yili tarixiy, ijtima'iy ehwal we térritoriye sewebidin olturaqlashqan jayigha asasen özlirini "Qeshqerlik", "Xotenlik", "Qumulluq", "Ghuljiliq" (Yaki "Taranchi") dep atiwalghan, lékin mahiyette ortaqliqqa ige bolghan Uyghur millitining buningdin kéyin eslide mewjut bolup turghan "Uyghur" dégen nami toluq asas bilen ishlitish tamamen qayil qilarliq derijide ispatlan'ghandin kéyin, munazire nuqtisi sowét Uyghurlirining ortaq edebiy tiligha qaysi di'alékt (Qeshqer di'alékti yaki ghulja di'alékti) ni asas qilish kérek, dégen bashqa bir mesilige buraldi. Bu munazire Uyghur yéziqidiki "Kembegheller awazi", "Azadliq géziti", "Sherq heqiqiti géziti", "Qizil shepeq géziti", "Inqilabiy sherq", "Lénin yolida mangayli" qatarliq gézit - jurnallarda taki 1930 - yillarghiche dawamlashti. (1) (A. T. Heyderop: "Sowét ittipaqidiki Uyghurlarning edebiy tilni berpa qilish jeryani", "Qeshqer pédagogika inistituti ilmiy jurnili" 1993 - yil 4 - san) bu munaziriler dawamida Uyghur yéziqi heqqidimu nurghun pikirler otturigha qoyuldi. S. Shakir janop Uyghur yéziqi we uning imlasi heqqide ijabiy pikirlerni otturigha qoydi. (2) Bu jeryanda erep élipbesi asasidiki kona yéziqni tüzitish, toluqlash, özgertish tedbirliri jiddiy élip bérildi. Shu munasiwet bilen 1925 - yil 7 - ayning 18 - küni almatada Uyghur ziyalilirining qatnishishi bilen 1 - qétimliq til - yéziq ilmiy muhakime yighini ötküzülüp, shu waqitqa qeder qollinip kelgen erep élipbesi qismen islah qilinip, Uyghur tilining xususiyetlirige deslepki qedemde layiqlashqan 27 herptin terkip tapqan élipbe qollinildi. (1) (Abduréshit Sabit: "Hazirqi zaman Uyghur yéziqining tereqqiyat jeryani", "Shinjang tezkirisi" 1994 - yil 3 - san) bu yéziq sowét ittipaqida 1920 - yillardin 1936 - yili latin yéziqi ishltilgen'ge qeder qollinildi. (2) (Wéy Süyyi: "Hazirqi zaman Uyghur yéziqining 1950 - yilidin buyanqi tereqqiyati" merkizi asiya jurnili 993 1- yili 3 -, 4 - san, én'glizche neshiri latin élipbesi eng deslep sowét ezerbeyjanda (1925 - Yili) resmiy qollinildi. Shuningdin kéyinki ikki yil ichide bu yéziq tedrijiy halda bashqa jumhuriyetlerdimu omumlashti. (3) (Wéy Süyyi: "Hazirqi zaman Uyghur yéziqining 1950 - yilidin buyanqi tereqqiyati" merkiziy asiya jurnili 1993 - yili 3 -, 4 - san. énglizche neshri) 1926 - yilidin bashlap Qazaqistan, özbékistan we Qirghizistanda turushluq bir türküm Uyghur ziyaliyliri we oqutquchilar ereb élipbesi asasidiki Uyghur yéziqini latin élipbesi asasidiki Uyghur yéziqigha özgertish heqqide teklip - pikirlerni we herxil layihilerni otturigha qoyup, birqanche qétim muzakire qilishti. 1928 - Yil 4 - ayning 29 - künidin 5 - ayning 4 - künigiche özbékistanda semerqend shehride ottura asiyadiki Uyghur ziyaliylirining qatnishishi bilen 1 - qétimliq Uyghur til - yéziq ilmiy muhakime yighini chaqirildi. Yighinda Uyghur yéziqining élipbesi we atalghular mesilisi nuqtiliq muzakire qilindi. (1) (Abduréshit Sabit: "Hazirqi zaman Uyghur yéziqining tereqqiyat jeryani", "Shinjang tezkirisi" 1994 - yil 3 - san) bu qétimqi yighinda sowét Uyghurliri latin yéziqini ishlitish heqqide muhakime élip bérilip, latinlashturulghan bu élipbening 32 herptin terkib tépishi tewsiye qilindi. Lékin, latinlashturulghan bu yéziq taki 1930 - yili 2 - qétimliq Uyghur tili muhakime yighini almatada échilghan'gha qeder ishlitilmidi. (2) (Wéy Süyyi: "Hazirqi zaman Uyghur yéziqining 1950 - yilidin buyanqi tereqqiyati" merkiziy asiya jurnili 1993 - yil 3 - 4 - san én'glizche neshri.) 1930 - Yili 5 - ayda almata shehride "2 - Qétimliq Uyghur tili muhakime yighini" chaqirilip, 1 - qétimliq yighinning latin élipbesi asasidiki yéziqqa köchüsh heqqidiki qarari maqullandi. Bu waqitta qobul qilin'ghan latin élipbesi asasidiki Uyghur élipbesi töwendikiche: (3) (Wéy Süyyi: "Hazirqi zaman Uyghur yéziqining 1950 - yilidin buyanqi tereqqiyati" merkiziy asiya jurnili 1993 - yili 3 -, 4 - san. énglizche neshri) 
(Resim 1)

Sowét ittipaqidiki ottura asiya jumhuriyetliride silawyanlashturush herikiti 30 - yillarning kéyinki yérimida bashlan'ghan bolup, 1938 - yili Qazaqlar uni qobul qildi. Lékin Uyghurlar uni taki 1946 - yilighiche ishletmidi. Shu yili bu élipbe yene mongghuliyide qollinildi. Latinlashturulghan élipbege qarighanda, silawyan élipbesi herbir til üchün oxshimighan shekilde tüzüldi. Lékin eyni waqitta Rus tilidin kirgen sözler bashqa tillardimu Rus tili imla qa'idisi boyiche yézilghachqa, bashqa tillardiki silawyan herpliri köpeydi. Mesilen, silawyan élipbesi asasidiki Uyghur élipbesi 41 herptin teshkil tapqan bolup, eslidikidin toqquz herp éship ketkenidi. Sabiq sowét ittipaqining ottura asiya rayonidiki jumhuriyetliride til - yéziq heqqidiki bes - munaziriler shundaq qiziq dawamlashqan bir peytte, jahaletlik shinjang rayonida til - yéziq muhakimilirige nöwen yoq idi. 1933 - Yili shéng shisey hoquq tutqandin kéyin, özini sowéttiki milliy ishlar programmiliri bilen pishshiq tonush dep kökke kötürüp, sowét ittipaqi bilen bolghan ittipaqliqini kücheytip, sowéttta qollinilghan milliy terkibni ayrishqa munasiwetlik hemme katégoriyilerni shinjangda qollandi. 1935 - Yilidiki 2 - qétimliq xelq qurultiyida shéng shisey shinjangdiki xelqlerni 14 étnik guruppigha (Milletke) ayridi. Hemde herbir millet üchün yarim - ayrim Xenzuche nam berdi. (1) (Borhan shehidi: "Shinjangning 50 - yili" milletler neshiriyati 1986 - yil. Béyjing. 528 - 529 - Bet.) Hazirqi zaman Uyghur yéziqi shéng shiseyning atalmish "Milletler barawerliki" siyasitini yolgha qoyushi bilen shinjangda keng da'iride ishlitildi. Lékin shinjangdiki Uyghurlar sowét Uyghurlirining 1930 - 1940 - yillardiki deslepte latin yéziqini qollinishtin tedrijiy silawyan yéziqigha köchüsh herikitige egeshmidi. 1936 - Yili hashim göher baqi dégen kishi teripidin tüzülüp, ghuljida hüsiyin yunus metbe'eside bésilghan ili wilayetlik medeniy aqartish uyushmisi teripidin tarqitilghan "éLipbe" dersliki hazirqi zaman Uyghur yéziqida bésilghanidi. Uningda ereb tilidin kirgen sözlerni yézishta qollinilidighan belgiler kirgüzülmigen. 1935 - Yilidin bashlap "Shinjang géziti" ning Uyghurchisi neshir qilindi. Uningda erep tilidin kirgen söz atalghularni yézishta qollinilidighan
(Resim 9)

herpliri peqet erepche söz atalghularni yézishtila qollinilip, Uyghur tiligha xas sözlerde qollinilmidi. Shéng Shiseyning sowét ittipaqining tesirige uchrishi we egishishi bilen Shinjangda tunji qétim yéziq islahati boldi. 1937 - Yili shinjangdiki ziyalylarning erep élipbesi asasidiki Uyghur élipbesini san we tertip jehettin sowét Uyghurliri qolliniwatqan latin élipbesi asasidiki Uyghur élipbesi bilen oxshash qilishqa qoshuldi. Jedwel 2 shinjang Uyghurliri 1937 - yilidin ilgiri qollan'ghan élipbe (Resim 0)
jedwel 3 Shinjang Uyghurliri 1937 - yili tüzgen élipbe (Resim 8)

1946 - yili üch wilayet milliy armiyisi bilen gomindang hökümiti otturisida "11 Maddiliq bitim" imzalinishtin burun xelq wekilliridin élin'ghan pikirlerde wekiller "Döletning memuriy organliri we edliye organlirining hüjjet - matériyalliri musulmanlarning ezeldin bar bolghan yéziqi (Uyghur yéziqi -- a) da yézilsun; bashlan'ghuch, ottura we aliy mekteplerning hemmiside musulmanlarning ezeldin bar bolghan til - yéziqida ders ötülsun, dégen pikirde ching turghan. Netijide, "11 maddiliq bitim " Ning 3 -, 4 - tarmaqlirida mushu mezmundiki pikirlerge diqqet qilinip " döletning memuriy organliri we ediliye organlirining xet - alaqiliride dölet tili we musulmanlar tilliri teng qollinilidu. Xelqning hökümetke sun'ghan erz - iltimaslirini öz millitining yéziqida yézishqa ruxset qilinidu; bashlan'ghuch mektepler bilen ottura mekteplerde dölet tili mejburiy ders bolup kiridu. Aliy mekteplerning oqutush weziyitige qarap ders ötüshte dölet tili bilen musulmanlar tili teng qollinilidu " Dep belgilendi. 1946 - Yili 25 kishidin terkib tapqan ölkining hökümet hey'etlirining 2 - qétimliq yighinida maqullan'ghan " shinjang ölkilik hökümet programmisi " éLan qilindi. Uning "G. Ma'arip " Qismining 9 - tarmiqida " bashlan'ghuch, ottura mekteplerde shu milletning til - yéziqida ders ötülidu. Lékin ottura mektepte dölet tili oqushqa tégishlik ders qilinidu. Aliy mekteplerde bolsa, oqu - oqutush éhtiyajigha qarap dölet tili bilen musulman tili teng qollinilidu " Dep belgilendi. Bu eyni waqittiki üch wilayet rehberlirining öz til - yéziqigha bolghan yüksek mes'uliyitini ipadilidi. Netijide Uyghur til - yéziqi qanuniy orun'gha ige bolup, ma'arip we hökümet xizmetliride ishlitishke bashlidi. 1946 - Yili ölkilik ma'arip nazariti bashlan'ghuch mekteplerning 1 - yilliq oqughuchiliri üchün yéngi élipbe tüzüp élan qildi. Bu élipbe 27 herptin teshkil tapqanidi. Jedwel 4 1946 - yili tüzülgen Uyghur élipbesi: 
(Resim 7)

Shinjang rayonida erep élipbesini islah qilip, uni Uyghur tili fonétikisigha maslashqan Uyghur élipbesige aylandurush üchün jiddiy tutush qiliniwatqan chaghda, 1947 - yil 2 - ayning 4 - künidiki sabiq sowét ittipaqi aliy sowétining qarari boyiche latin iélipbesi asasidiki yéngi élipbege köchürüldi. Uningda rus élipbesidiki 33 herp toluq qobul qilin'ghandin bashqa, Uyghur tilining özige xas fonimilirini ipadilesh üchün sekkiz herp yasalghan. Shundaq qilip, silawyan élipbesi asasidiki Uyghur élipbesi 41 herptin teshkil tapqanidi. Jedwel 5 1947 - yilidiki sowét Uyghurliri ishletken silawyan élipbesi asasidiki Uyghur élipbesi 
(Resim 6)

Mana bular 1949 - yilidin ilgiriki shinjang we sabiq sowét ittipaqidiki bir qanche qétimliq yéziq islahatliri. Jungxua xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyinki 40 nechche yilliq tarixiy jeryanda Uyghur yéziqi heqqide yene nurghun islahatlar, özgirishler boldi. Bu xil islahat we özgirishlerni tarixiy jehettin üch basquchqa bölüshke bolidu: (4) Eyni waqitta shinjang sowét ittipaqidiki neshriyat orunlirining tarqaqliqi we özi xalighan imla qa'idisi boyiche neshir ishliri bilen shoghullan'ghanliqi tüpeylidin, shu waqittiki Uyghur edebiy yéziqi heqiqeten qalaymiqan idi. 1937 - Yili élip bérilghan islahat peqet ziyaliylar bilenla cheklinip qélip, peqet rayon we ölke derijilik bezi gézitlerdila ishlitildi. " Shinjang géziti " 1935 - Yilidin bashlap Uyghur tilida neshir qilindi. Bu gézit 1937 - yilidiki élipbeni ishlitishke mayil idi. Bu gézit gerche shinjangning hemme jaylirigha tarqitilghan bolsimu lékin, qatnash qolaysizliqi tüpeylidin chet, yiraq jaylargha yétip baralmidi. Eyni waqittiki junggoda ichki urush élip bériliwatqan apetlik yillarda az sanliq milletler til - yéziqini ölchemleshtürüshni muzakire qilish we omumlashturush heqqide söz échish mumkin emes idi. Uyghur imla qa'idisining bundaq bolushidiki yene bir seweb, tashkent we almatadiki ikki neshiriyat orni öz aldigha imla qa'idisi turghuzup, neshir ishliri bilen shoghullandi. 1940 - Yillarda we 1950 - yillarning bashlirida Uyghur we qazaq yéziqida chiqidighan matériyallar shinjanggha kirgüzüldi (Asasliq ili, altay, tarbaghatay wilayetlirige). 1950 - Yillargha kelgende, Uyghur yéziqidiki perqler asasliq muhakime témisigha aylinip qaldi. 1949 - 1956 - Yillar 1949 - yili Jungxua xelq jumhuriyiti qurulush harpisida ibrahim mutiy ependi teripidin tüzülüp, toluqlap békitilgen imla qa'idisi 1948 - yil 12 - ayning 15 - küni we 1949 - yil 1 - ayning 8 - künidiki " shinjang géziti " De élan qilindi. Buningda deslepki qedemde Uyghur élipbesi, Uyghur tilidiki qoshumchilar, bashqa tillardin kireen sözlerning imlasi, tinish belgiliri qatarliqlar muqimlashturuldi. Buning bilen Uyghur tili sözlirini erep, paris tilining alahidiliki boyiche her kishi özi bilgenche yazidighan bashbashtaqliq tügitilip, imla deslepki bir normigha sélin'ghan. Lékin ereb élipbesi yenila öz tertipi boyiche toluq qobul qilin'ghan. Uyghur tilidiki sozuq tawushlar üchün ayrim belge belgilenmigen, sozuq tawushlarning imlasi, ahangdashliqi, ajizlishishi, üzük tawushlarning nöwetlishishi, bashqa tillardin kirgen sözlerning imlasi heqqide qa'idiler tüzülmigen. 1951 - Yili 5 -, 6 - aylarda almatada " meslihet yighini " Chaqirilip, ereb élipbesi asasidiki Uyghur edebiy tilini, imla qa'idisini we élipbeni birlikke keltürüsh muzakire qilindi. Yighinda " sherq heqiqiti " We " qazaq éli " Jurnilidin jélilowa imsaxan bilen exmetop iminjan " ereb élipbesi asasidiki Uyghur edebiy tilining imla qa'idisi toghrisida " We qadir hesenop bilen m. Roziyopning " ikki jurnalda ishlitilgen edebiy atalghularni ölchemleshtürüsh toghrisida " Namliq ikki qarari maqullandi. Bu qétimqi élipbening 1937 - yilidiki élipbe bilen bolghan perqi töwendikiche: 1) élipbe tertipi jehette 1951 - yili tüzülgen élipbede tashkent Uyghurliri ishletken élipbe tertipi qollinildi. 2) Sozuq tawushlar jehette " e " We " i " Tawushi perqlendürüldi. 3) Yéngi imla qa'idisi meydan'gha keldi. Shundaq qilip 1951 - yilidiki Uyghur élipbesi öz dewri üchün eng yéngi we eng mukemmel élipbe bolup, tashkent we almatada keng qollinildi. Jedwel 6 1951 - yilidiki Uyghur élipbesi

------------------------------------- a, b, p, t, j, ch, x, h, d, r, z, j, s, sh, gh, q, f, k, g, ng, i, y, y, l, m, n, w, o, u, e -------------------------------------

bu élipbe we imla qa'idisi shinjanggha kirgüzülgen bolsimu, lékin shinjangda herqandaq derijidiki bir hökümet orgini teripidin étirap qilinmidi. Shundaq bolushigha qarimay, 1951 - yilidin bashlap shinjanggha qaritilghan medeniyet siyasiti, türlük til - yéziqta neshir qilin'ghan matériyallar wasitisi bilen tarixtin buyanqi eng yuqiri derijide singip kirdi. Mushu waqitta qazaqistan penler akadémiyisi Uyghurshunasliq inistituti 1949 - yilidin buyan tetqiqatini shinjang Uyghur til - yéziqigha merkezleshtürgenidi. éLimizdimu merkiziy hökümet shu waqittin bashlap az sanliq millet tillirini tetqiq qilidighan mexsus xadimlarni terbiylesh programmisini tüzüshke kirishti. Junggo penler akadémiyisining til inistituti (Hazirqi junggo ijtima'iy penler akadémiyisi) 1951 - yili etiyazdin bashlap az sanliq milletler tilliri mutexessislirini terbiyileydighan kurslarni échishqa bashlidi. 1950 - Yilining küz peslide merkiziy hökümet gherbiy shimal we gherbiy jenubtin ibaret ikki asasliq az sanliq millet rayonigha " qérindashlar salimini yetküzüsh " Wekiller ömikini ewetti. Wekiller ömikining qarmiqida birdin tilshunas bar idi. Penler akadémiyisidiki wang jün gherbiy shimalgha ewetilgen bolup, qaytip barghandin kéyin shinjangdiki az sanliq milletler tili toghrisida doklat yazdi. Bu mushu rayonidiki til saheside élip bérilghan eng deslepki tetqiqat doklati idi. 1950 - Yili 10 - ayda " shinjangda tinchliq we xelqchilliqni himaye qilish ittipaqi " Til - yéziq yighini chaqirip, " shinjang til - yéziq komitéti " Qurushni qarar qildi. Eowuyüen 1951 - yil 2 - ayning 5 - küni maqullighan qararigha asasen, 1951 - yili 12 - ayning axirida " shinjang ölkilik az sanliq milletler til - yéziqini muzakire qilip, islah qilish hey'iti " Teshkil qilindi. 1952 - öLkilik xelq hökümitining 10 - qétimliq hey'etler mejliside " shinjang milletler til - yéziqini muzakire qilip, yétekchilik qilish hey'iti " Qurush qarar qilindi. Yéngidin teyinlen'gen hey'et ezaliri yighin échip, almatada ishlen'gen " Uyghur edebiy tilining qisqiche imla qa'idiliri " Ni sinaq teriqiside ishlitishni qarar qildi. Lékin, " hey'et " Ning xizmiti 1954 - yili Uyghur edebiy tilining imla qa'idisi tüzülgendin kéyin bashlandi. Bu chaghda tüzülgen Uyghur élipbesi 30 herptin teshkil tapti. Jedwel 7 1954 - yili tüzülgen Uyghur élipbesi 
(Resim 5)

1954 - yili shinjang milletler til - yéziq komitétining sabiq mudiri mexmut zeydi tüzgen " Uyghur edebiy tilining qisqiche imla qa'idisi " éLan qilindi we bu imla qa'idisining almatada tüzülgen imla qa'idisini asas qilghanliqi izahlandi. Bu imla qa'idisi 1954 - yili 3 - ayda shinjang milletler til - yéziqini muzakire qilip yétekchilik qilish hey'iti munasiwetlik orunlardin wekil qatnashturup chaqirghan til - yéziq xizmiti yighinida maqullandi. Bu layihe sabiq shinjang ölkilik xelq hökümitining testiqi bilen 1954 - yil 5 - ayning 1 - künidin bashlap pütün shinjangda omümyüzlük qollinish qarar qilindi. Bu qétimqi imla qa'idiside Uyghur edebiy tilining élipbesi, sozuq we üzük tawushlarning imlasi, lewleshken boghumlarning tesiri, bezi tawushlarning nöwetlishishi, bashqa tillardin kirgen sözlerning imlasi, qoshumchilarning imlasi, boghum köchürüsh qa'idisi qatarliq bir yürüsh qa'idiler bérilgen. Buning bilen Uyghur tilining we Uyghur yéziqining xususiyetlirige muwapiqlashqan ilmiy qa'idiler deslepki qedemde otturigha qoyulghan. Atalghularni toghra ishlitishning til emeliyitige uyghunlashqan bir yürüsh prinsipliri, bashqa tillardin kirgen sözlerni toghra yézishning deslepki qa'idiliri otturigha qoyulghan. Bu qétimqi élipbede Uyghur tilida musteqil fonima süpitide qollinilmaydighan peqet erep - pars tilidin kirgen sözlerni yézishta ishlitilidighan " t ", "", "", "", "", "", "", " Gh " Din ibaret sekkiz herp Uyghur élipbesidin chiqirip tashlandi. Shundaqla Uyghur élipbeside kam bolsa bolmaydighan sozuq tawushlar üchün " a ", " E ", "é", " I ", " O ", " U " Din ibaret alte herp qoshuldi. Bu qétimqi imla qa'idisi heqqidiki qarar 1951 - yilidiki qarar (Almata yighinida maqullan'ghan) din héchqanche perqlenmisimu, lékin bu yighinning muhim ehmiyiti junggo kommunistik partiyisining élimizdiki az sanliq milletler til - yéziqi qa'ide - permanlirini tüzüsh we uninggha yétekchilik qilishning bashlinishi boldi.

1954 - Yili sabiq sowét ittipaqi ottura asiya jumhuriyetliridin kelgen medeniyet tesiri yuqiri basquchqa kirdi. Derslik matériyallar, markis, én'glis, lénin, sitalin eserliri, siyasiy teshwiqatlar, shuningdek tashkent we almata neshriyatliri neshir qilghan hékaye, romanlar hemme jayda, yeni aliy mekteplerning yataqliridin tartip bashlan'ghuch mektep hetta shexsilerning öyliridimu tépilidighan boldi. Uningdin bashqa, 1950 - yillarda pütün junggoda til, iqtisad, medeniyet qatarliq tereplerde sowétqa egishish ewj alghanidi. Shunga eyni waqitta mexmut zeydi we shinjang til - yéziq komitétining Uyghur imla qa'idisini ishleshte sowét almata nusxsisini asas qilishi ejeplinerlik emes idi.

1950 - Yillarning otturilirida az sanliq milletler tilliri üstidiki tetqiqatlar nahayiti téz tereqqiy qilghan bolup, qisqa mezgil ichide Uyghur, qazaq, mongghul tillirini silawyanlashturushni meqset qilghan islahatlar bashlandi.

1955 - Yili 12 - ayda béyjingda tunji qétimliq az sanliq milletler tili ilmiy muhakime yighini échildi. Uning asasiy meqsiti, az sanliq milletler tili üstidiki tetqiqatni chongqurlashturush we yéziqi muwapiq bolmighan milletlerning yéziq islahatini qollash, yéziqi bolmighan milletler üchün yéziq ijad qilishni ilhamlandurush idi. Yighinda 1956 - yilining axiridin burun az sanliq milletler yéziqini layihilesh we islah qilishni omumyüzlük tereqqiyatqa érishtürüsh telep qilindi. Shundaq qilip 1956 - yili 700 kishidin terkib tapqan yette az sanliq millet til - yéziqini tetqiq qilish guruppisi teshkillinip, dölet penler akadémiyisi teripidin 42 az sanliq millet rayonigha ewetildi. 6 - Guruppa shinjanggha orunlashturuldi.

Mushundaq shara'itta Uyghur we bashqa milletlerning til - yéziqini qéliplashturush, ölchemleshtürüshtin ibaret jiddiy wezipige muwapiqlishish üchün, partiye we xelq hökümitining qarar qilishi bilen 1956 - yili shinjang Uyghur aptonom rayonluq til - yéziq tetqiqat komitéti quruldi. Bu organ qurulghandin kéyin, milletler til - yéziq xizmiti saheside nurghun emeliy xizmetlerni ishlidi. Aptonom rayonning eyni waqittiki rehbiriy kadirliri we ilmiy xadimlar erep élipbesi asasidiki Uyghur kona yéziqining uzundin buyan saqlinip kelgen yétersizliklirini tüzitish üchün Uyghur, qazaq, qirghiz, mongghul, shibe qatarliq milletlerning yéziqini silawyanlashturush heqqide teklip, layihe, teshebbuslarni otturigha qoyushti. Bu teklip, layihilerni aptonom rayonluq xelq hökümiti mexsus yighin échip, muzakire qilishni qarar qildi. Bu qarargha asasen, 1956 - yil 8 - ayning 13 - künidin 22 - künigiche ürümchide aptonom rayonluq 1 - qétimliq milletler til - yéziq ilmiy muhakime yighini chaqirildi. Yighinda memliketlik milletler ishliri komitéti, junggo penler akadémiyisi til tetqiqat orni, merkiziy milletler shöyüeni qatarliq orunlardin bir qisim alimlar, mutexessisler shundaqla qazaqistanning til we medeniyet wekiller ömiki teklip bilen qatnashti.

Yighinda junggo kommunistik partiyisi shinjang Uyghur aptonom rayonluq komitétining shujisi wang énmaw tebrik sözi sözlidi. Merkiziy milletler ishliri komitéti medeniy ma'arip bashqarmisining bashliqi, junggo penler akadémiyisi az sanliq milletler tillirini tetqiq qilish ornining mu'awin bashliqi ying yürén " milletler til - yéziq xizmitining hazirqi ehwali we bu heqte birnechche pikir ", Junggo penler akadémiyisi az sanliq milletler tillirini tetqiq qilish ornining mu'awin bashliqi proféssor fu mawji " yéziq layihisi we Uyghur yéziining imlasini tüzitish toghrisida birnechche pikir ", Junggo penler akadémiyisining til ishliri boyiche meslihetchisi, sowét mutexessisi g. Sérdyochinko " shinjang Uyghur aptonom rayonidiki milletler til we yéziqliri heqqide ", Shinjang Uyghur aptonom rayonluq milletler til - yéziq tetqiqat komitétining mu'awin mudiri elqem extem " shinjang Uyghur aptonom rayonluq til - yéziq tetqiqat komitétining xizmet doklati " Qatarliq témilarda doklat berdi.

Yighin jeryanida shinjang Uyghur aptonom rayonimizdiki Uyghur, qazaq, qirghiz, mongghul, shibe milletlirining kona yéziqlirini özgertip, silawyan élipbesi asasidiki yéngi yéziqqa köchüsh mesilisi, Uyghur edebiy tili we uning atalghulirini ishlesh mesilisi, shundaqla til saheside ishlen'gen xizmetler, qolgha keltürüleen netijiler, ishleshke tégishlik wezipiler muzakire qilindi.

Yighin axirida, shinjang Uyghur aptonom rayonidiki milletlerning til - yéziq ilmiy yighinining qarari otturigha qoyuldi we maqullandi. Shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti Uyghur, qazaq, qirghiz, mongghul, shibe milletlirining yéziqini özgertish we yéziqi yoq milletlerning yéziq taritiwélishigha yardem bérish toghrisida töt maddiliq qarar (1956 - Yil 12 - ayning 31 - küni komitét ezalirining 13 - sanliq mejliside maqullan'ghan) ni élan qildi. Bu qarar shu yili 31 - dékabr küni shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti teripidin testiqlinip, küchke ige boldi. Bu xewer " shinjang géziti " Ning 1957 - yili 2 - ayning 9 - künidiki Xenzuche, Uyghurche sanlirigha bésildi. Lékin bu qarar shinjangda 1957 - yili élip bérilghan yerlik milletchilikke we hoquqdarlargha qarshi turush herikitining netijiside bir yaqqa tashlinip qaldi. Shuningdek, 1958 - yili Xenzu tilining latinlashturulghan fonitékiliq élipbesi élan qilin'ghandin kéyin, silawyan yéziqini qollinish döletning birlikidin ayrilghanliq, dep qaraldi.

Uyghurlarning eyni waqittiki yerlik til - yéziq yighini latin yéziqigha bolghan qiziqishini ipadilep turghan shara'itta, silawyan élipbesini tallishi tarixiy, ijtima'iy, siyasiy asasqa ige idi. Buning ichide siyasiy asas muhim orunda turatti. Bu yerdiki siyasiy asas déginimizde, merkezning siyasiy yolyoruqliri közde tutulidu. Eyni waqitta sowét merkiziy asiya xelqliri we mongghuliye jumhuriyiti silawyan yéziqigha köchüp bolghan bolup, élimiz özining sotsiyalistik qoshniliri bilen bolghan " altun dewr " Ni bashtin kechürmekte idi. Shuningdek junggo - sowét dostluq munasiwiti eng yuqiri basquchqa kötürülgenidi. Shu sewebtin élimizning gherbiy shimal rayonliridiki xelqlerning silawyan yéziqini tallishigha kommunistik partiye we merkiziy hökümettin yolyoruq bérilgenidi.

Shinjangning üch wilayet rayonida 1940 - yillarda köp qisim ziyaliylar silawyan yéziqi bilen tonush idi. 1949 - Yilidin kéyin shinjangning memuriyitidiki nurghun orunlar shu ziyaliylar bilen toldurulghanidi. Eyni dewrde üch wilayet ölke ornigha wekillik qilatti. Buni shu yerdiki ziyaliylarning köp bolushi belgilen'gen. Eger bu yéziq élimizde Xenzu tili élipbesi we bashqa az sanliq milletler üchün ortaq qollinilghan bolsa, " sotsiyalistik a'ile " Ning " dostluqi " Ning muhim belgisi, simwoli bolghan bolatti. Meshhur sowét tilshunasi, akadémik sérdyochinko élimiz teripidin merkiziy milletler inistitutining meslihetchilikige teklip qilin'ghanidi. Uningdin bashqa, türklogiye we tajik til mutexessislirimu béyjinggha teklip qilin'ghan bolup, ular az sanliq milletler til - yéziqi tetqiqati bilen shoghullandi. Yuqiriqi sewebler tüpeyli, sédyochinko zor tirishchanliq körsetken bolsimu, sowétning silawyanlashturush tejribisi Xenzu tili fonétika élipbesi tüzüshke mes'ul ziyaliylar teripidin qobul qilinmidi. Ular yenila latin élipbesini muwapiq kördi. éLimizdiki türkiy tilida sözlishidighan xelqler bilen mongghul xelqining tili üchün silawyan élipbesini qollinish sowét milliy siyasitining zor ghelibisi idi.

Uzaq ötmey " barche güller tekshi échilish, hemme éqimlar bes - beste sayrash " Fangjéni yolgha qoyuldi. Mushundaq shara'itta, junggo mongghul tili muhakime yighini (Yighin'gha béyjing we shinjangdin wekil qatnashqan) échilip 33 herp we ikki qoshumche belgidin terkib tapqan yéngi silawyanche mongghul élipbesi tüzüp chiqildi. Shu yili 8 - ayda, shinjang Uyghur aptonom rayonluq til - yéziq komitétigha silawyan yéziqini qollinish toghrisida körsetme berdi. Shuning bilen bu qarar maqullinip, til - yéziq komitéti teripidin Uyghur, qazaq, qirghiz, mongghul, shibe, özbék, tatar tilliri üchün silawyanche élipbe tüzüldi. Yuqirida bayan qilip ötülgen yighin bu jehette töwendiki töt prinsipni asas qilghanidi:
1) Bir yéziq sistémisi choqum tilning fonétika bilen grammatika alahidilikini eks ettürüp bérishi we ishlitishke muwapiq kélishi kérek.
2) Medeniyet almashturushning qolayliq bolushi üchün " qérindash milletler " Ning herp shekli imkan qeder oxshash bolushi kérek.
3) Herbir herp choqum éniq, asan oqughili bolidighan we bashqa herptin asan perqlendürgili bolidighan bolushi kérek.
4) Ilim - pen, téxnika bilimlirini igilesh we medeniyetning tereqqiy qilishi üchün qolayliq bolushi kérek.

Shuningdek erep élipbesi asasidiki Uyghur yéziqining nuqsanliri mundaq körsitildi:

1) Erep yéziqi erep tilining ichki qanuniyetlirini yeni tawush sistémisini, grammatik qurulushini közde tutup meydan'gha keltürülgen bolup, erep tili üchün xizmet qilip kelgen we kelmekte. Lékin erep tili bilen Uyghur, qazaq, qirghiz, özbék, tatar tilliri bashqa - bashqa ichki qanuniyetleree we alahide xususiyetlerge ige ikki sistémidiki tillardur. Erep we türkiy tillarning tawush sistémisi pütünley bir - birige oxshimaydu.
Tawushlarni ipadilesh üchün qoshqan herplirimizmu özige xas ayrim herplerni yaritish bilen emes, erep yéziqida éship - téship yatqan chékit we peshlerni köpeytish yoli bilen boldi. Netijide, chékit, peshtin zérikip ketken xelqimiz metbu'atta köp qiyinchiliq bilen terghip qilishimiz we ishlitip aware bolushimizgha qarimay, u herplerni emelde qobul qilmidi. Az sanliq kishilerdin bashqa nurghun kishiler ulardin paydilinalmidi.
2) Yéziq sawat chiqirishqa, oqush, yézishta asan we eplik bolushi lazim idi. Erep élipbesi asasidiki yéziqning bu jehettimu birmunche nuqsanliri bar. Hazir Uyghur tilining xususiyetlirige xas 32 herp üchün erep yéziqi aran 30 herp bérilgen bolsimu, emma herbir herp bashtin, otturidin, axiridin qoshulidighan, ayrim kélidighan dep bir nechchige bölünidu. Shundaq qilip 30 herp 111 xil shekilni keltürüp chiqiridu. Uning üstige mushu 111 xil bir - biridin anche perqlinip ketmeydu. Eger 111 shekilni bir - biridin ayrip turghan 120 chékit, alte hemze, üch peshni ayrip tashlisaq, asasiy shekil 16 din ashmaydu. Mesilen, a, b, o, k, b, d, r, i, l, m, s, , h, , o, e
Erep élipbesi asasidiki yéziqning murekkep bolushi, sawat chiqirishni we oqush, yézishni qéliplashturushtin tashqiri, imladiki turaqsizliq we qalaymiqanchiliqqa seweb bolmaqta.
3) Yéziq shekil jehettin bir - biridin keskin perq qilishi, pen - téxnikida paydilinishqa eplik bolushi kérek idi. Biz ishlitiwatqan bu yéziq bu telepkimu uyghun kelmeydu. Hazir qolliniwatqan yéziqning murekkeplik we qalaymiqanchiliqi metbu'atta xataliqlarning köp bolushigha seweb bolmaqta. Bir chish yaki chékitning artuq yaki kam bolushi sözlerni bir menidin yene bir menige aylanduruwétip, jümle mezmunini buzup qoyidu. Chékit we chishlarning sunup kétishi siyasiy jehettin bezi xataliqlarning yüz bérishige sewebchi bolghanning üstige, iqtisadiy jehettinmu döletke nurghun ziyan keltürmekte.
4) Erep élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi bizning qérindash xelqlerning tillirida chiqiwatqan edebiyattin paydilinishqimu dexli qilmaqta. Yene bir tereptin, Xenzu xelqining bizning tilimizni öginishigimu qiyinchiliq tughdurmaqta.

Shuning bilen bir waqitta, silawyan yéziqining alahidilikliri mundaq körsitildi:

1) Erep élipbesi Uyghur tilidiki sekkiz sozuq tawushqa aran üch herp bérilgen bolsa, silawyan élipbesi Uyghur tilidiki sekkiz sozuq tawushqa sekkiz herp béreleydu (Buning altisi silawyan élipbeside bar herpler, ikkisi türkiy tillar sistémisida sözlishidighan xelqler silawyan élipbesi asasida yéziq yaritish jeryanida silawyan élipbesidin paydilinip tüzgen herplerdur).
Uyghur tilidiki üzük tawushlarghimu silawyan élipbesidin (Esli silawyan yéziqining üzük tawush herpliri we esli silawyanchigha sowét ittipaqidiki türkiy tillar sistémisida sözlishidighan xelqler teripidin qoshulghan herplerdin paydilinip) yéterlik miqdarda herp alghili bolidu. U herplerning oqulushi türkiy tillar sistémisida sözlishidighan bashqa xelqlerde oqulushi bilen pütünley dégüdek yéqin kélidu.
2) Silawyan yéziqida herbir tawush shekil jehettin bir - biridin keskin perq qilidighan musteqil herpler bilen ipade qilinidu.
3) Silawyan élipbesi asasidiki yéziqqa köchüsh bilen sowét ittipaqining sotsiyalizim qurush ishliridiki ilghar tejribiliridin, zamaniwilashqan pen - téxnikisidin, sowét ittipaqidiki türkiy til sistémisidiki qérindash xelqlerning ilmiy we bedi'iy edebiyatidin ongushluq paydilinish imkaniyitige ige qilidu.
4) Silawyan élipbesi asasidiki yéziq Uyghur, qazaq, qirghiz xelqliri we bashqa xelqler hem ularning ziyaliyliri üchün yat yéziq emes. 1954 - Yilidin bashlap toluqsiz ottura mekteplerning 5 - yilliqida silawyan élipbesi asasidiki yéngi yéziqni öginish yolgha qoyuldi.

Silawyan élipbesi asasidiki Uyghur yéziqining layihisini tüzüshte asaslan'ghan prinsiplar mundaq körsitildi:

1) Silawyan élipbesi asasidiki yéngi Uyghur yéziqining layihisini tüzüshte, hazirqi Uyghur milliy edebiy tilining xususiyetliri, yeni Uyghur janliq tilidiki ré'al tawushlar asas qilindi. Shunga, Uyghur edebiy tilidiki 32 asasiy tawush üchün xas 32 belge élish tekitlendi.
2) Yéngi Uyghur yéziqining layihisini tüzüshte, bir tawushqa bir herp élish prinsipigha asaslinip turup, silawyan élipbesidin Uyghur adebiy tilining tawush xususiyetlirini toluq ipadilep béreleydighan herplerdin imkaniyetning bariche toluq we eynen paydilinish közde tutuldi. Mundaq prinsip boyiche élin'ghan herpler jem'iy 24 bolup, ular , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , din ibaret.
Bulardin tashqiri peqet Uyghur tilidila bar tawushlar üchün silawyan élipbesidiki herplerning adettiki sheklini saqlash sherti asasida, bu herplerge bezi qoshumche belgiler qoshulup yasalghan Uyghur edebiy tilning özige xas xususiyetlirini ipadileydighan sekkiz herp kirgüzüldi.
3) Silawyan élipbesi asasidiki yéngi Uyghur yéziqining layihisini tüzüshte, tilshunasliq ilmining tughqan tillarni birlikke keltürüsh yönilishige asaslinip, her xil tillarda bir xil éytilidighan tawushlarni oxshash herpler bilen belgilesh közde tutuldi.
4) Silawyan élipbesidiki yéngi Uyghur yéziqining layihisini tüzüshte, Uyghur tilining tawush xususiyetliri we shu kemgiche ishlinip kéliwatqan yéziq traditsiyisi közde tutuldi. Shuning üchün Uyghur tilining tawush sistémisida yoq , , , herpliri layihimizge kirgüzülmidi. Shundaqla rus tilining imla qa'idisi üchün éhtiyajliq bolghan orfografik belgiler (, , Gha oxshash qosh tawushluq belgiler) Uyghur tili traditsiyiside adet bolmighanliqi üchün we Uyghur tilining giramatik xususiyitige kirgüzülmidi. Shundaq qilip rus tiligha xas , , , , , , belgilirini yéziq layihimizge kirgüzmiduq.
5) Silawyan élipbesi asasidiki yéngi Uyghur yéziqining élipbe tertipini tüzüshte, mundaq prinsipni közde tuttuq: esli silawyan élipbe tertipi saqlan'ghan halda Uyghur tiligha xas yéngidin qoshulghan herplerni ( Lerni) shu herplerning shekil jehettin oxshashliqigha we guruppilishish tertipige asasen tégishlik herplerning arqisigha qoydi.

Shundaq qilip bu qétimqi yighin silawyan élipbesi asasidiki yéngi Uyghur yéziqini ongushluq layihilep chiqti. Yighinda ziya semidi bu qétimqi silawyan yéziqini omumlashturush meqset qilin'ghan kéyinki on yilliq pilan we programmilarni xulasilidi. Yighin töwendiki toqquz türlük qararni maqullidi:

1) Uyghur silawyan élipbesining 32 herptin teshkil tépishigha qoshulush (Sowét Uyghurliri 41 herp ishletken).
2) Sowéttiki qazaq silawyan élipbesini shinjangdiki qazaqlar üchün oxshash qollinish bilen birge, amal qilip herp sanini azaytish (Kéyin 40 herp ishlitildi).
3) Sowét qirghizliri ishletken silawyan élipbesini shinjangdiki qirghizlar üchün qollinish.
4) Shinjangdiki mongghullar aldinqi yili ichki mongghulda échilghan til - yéziq muhakime yighinda belgilen'gen mongghul silawyan élipbesini qollinish.
5) Shinjangdiki shibeler üchün 34 herptin tüzülgen silawyan élipbesini qollinish.
6) Shinjangdiki özbék we tatarlar sowéttiki özbék we tatarlar bilen oxshash bolghan silawyan élipbesini qollinish.
7) Aktipliq bilen tajik, manju, sériq Uyghur, sala qatarliq milletlerning yéziq tetqiqat xizmitige ishtirak qilish.
8) Erep élipbesidin silawyan élipbesige köchüshtin ibaret yéziq islahati xizmiti murekkep we müshkül xizmet bolup, uni yolgha qoyush jeryanida intayin éhtiyatchan bolush, burunqi imla qa'idisini yéngi imla qa'idisi tüzülgiche ishlitip turush.
9) Jem'iyetning herqaysi qatlamliri boyiche, yéngi yéziqni omumlashturush komitéti qurush, ma'arip programmisi, kéreklik neshriyat wasitiliri bilen yéziqni omumlashturush.

Bu qararning ikkinchi qismida, merkiziy dé'aléktni edebiy til üchün ortaq qollinish körsitilip, ghulja teleppuzini ölchemlik teleppuz qilish belgilendi. Shuningdek qararda yene edebiy tilni tereqqiy qildurush üchün mexsus atalghu tüzidighan organlarni qurush telep qilindi. Netijide, shinjang Uyghur aptonom rayonluq til - yéziq komitéti junggo penler akadémiyisining rehberlikide bu xizmetlerge mes'ul bolidighan boldi.

Shundaq qilip silawyan élipbesi asasidiki Uyghur yéziqining élipbesi töwendikidek békitildi:
Jedwel slawyan élipbesi asasidiki Uyghur élipbesi
(Resim 4)

Bu élipbe 1956 - yilidin 1958 - yilighiche élimizning gherbiy shimal rayonidiki az sanliq milletler üchün ishlitildi.
Shübhisizki, Uyghurlarning silawyan élipbesini qollinishi bir xil meghlubiyet, chékinish idi. Bu qandaqtur téxnikiliq jehettiki kemchilik bolmastin, eyni waqittiki solchil siyasetning netijisi idi. Bu sowét ittipaqidiki merkiziy asiya xelqlirining yéziq islahatining tekrarlinishi bolup, uning sewebini tilshunasliq éhtiyaji dégendin köre siyasiy éhtiyaj dégen tüzük. Shinjangdiki az sanliq milletler sowét ottura asiyadiki qérindashlirigha medeniyet jehette yüzlen'genliki sewebidin, eyni waqittiki junggo - sowét munasiwitining yéqinlishishi bilen bir tüz siziqta élip bérilghan heriket idi. Bu ehwal junggo - sowét munasiwiti yiriklishishke bashlighanda éniq ipadilendi.

2. 1960 - 1983 - Yillar
1956 - Yilidiki yighinning qararigha asasen, yuqiridiki besh milletning yéziq layihliri melum da'iride sinaq qiliniwatqan mezgilde, 1957 - yili gowuyüen latin élipbesi asasidiki Xenzu tilining fonétikiliq élipbe layihisini élan qildi. Shu yili 12 - ayda gowuyüen " az sanliq milletler yéziqi heqqide besh prinsip " Ni élan qildi. Shuning bilen bir waqitta ju énley zunglining " nöwettiki yéziq islahatining wezipiliri " Dégen nutqi élan qilindi. 1958 - Yili 5 - ayda, béyjingda memliketlik milletler til - yéziq xizmiti yighini chaqirildi. Yighinda " memliktimizdiki az sanliq milletler yéziq yaratmaqchi bolsa yaki yéziqlirini özgertmekchi bolsa, prinsip jehettin layihisini asas qilish kérek " Dégen prinsip belgilendi. Shuning bilen silawyan yéziqi asasidiki yéziq layihilirini sinaq qilish xizmiti özlikidin toxtap qaldi.

1957 - Yili élan qilin'ghan besh prinsip töwendikilerni körsitidu:
1) Az sanliq milletler yéziq yaratmaqchi yaki yéziqni özgertmekchi bolsa choqum latin élipbesi asasidiki Xenzu tilining fonétikiliq élipbesini asas qilishi kérek. 
2) Xenzuche tawushlargha yéqin tawushlarni ipadileshte, imkanqeder Xenzu tili fonétikisidiki herplerni qobul qilish kérek.
3) Xenzu tili fonétikisida yoq bolghan tawushlarni ipadileshte töwendiki usullardin birini tallash kéréek: (1) Bir tawush üchün ikki herp qoshup yézilishi kérek; (2) Yéngi herp yaki shuninggha muwapiq herp ishlitish kérek; (3) Alahide ehwal astida bezi belgilerni ishletse bolidu.
4) Tilning intonatsiyisini bir terep qilghanda töwendikilerdin birni tallash kérek: (1) Tawush axirigha herp qoshush; (2) Bashqa belge tallash; (3) Uni ipadilimeslik.
5) Herqaysi milletlerning yéziqi, bolupmu öz'ara yéqin bolghan tillar herp we imla qa'idisi jehettin imkan bar perqliq bolushi kérek.

1958 - Yili échilghan yighin 20 kün dawamliship, herqaysi az sanliq milletlerning yéziq islahati üchün yönilish körsitip berdi we " besh prinsip " Ni tekitlidi. Yighin'gha qatnashqan shinjang Uyghur aptonom rayonluq til - yéziq komitétining wekilliri téxi alte ayning aldida silawyan élipbesini qollinishning ehmiyiti we muhimliqini tekitligen bolsa, emdilikte latin élipbesini yolgha qoyushqa yüzlendi. Téxi yéqindila silawyan élipbesining san - sanaqsiz paydiliq tereplirini medhiyiligen yerlik emeldarlar til éhtiyajidin köre siyasiy éhtiyaj bolghan bu yéziq özgertish sewebini chüshendürüshte bekmu qiyin ehwalda qalghanidi. Bu ishlarning hemmisi waqitqa munasiwetlik bolghachqa, xéli uzun'gha sozuldi. Intayin zor müshkilat ichide silawyan élipbesini omumlashturushqa yüzlen'gen az sanliq milletler ikki xil tallashqa duch keldi. Buning biri, hemme yéziq islahatini chetke qéqip, özlirining eslidiki en'eniwi élipbesige qaytish, yene biri, yéngi siyasetke yéqindin egishish üchün latin élipbesini qollinish.

Netijide, shinjang we ichki mongghuldiki mongghul we shibeler aldinqi usulni, shinjangdiki Uyghur, qazaq qatarliq milletler kéyinki usulni tallidi.

Bu ishqa shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti bir yérim yildin artuq waqit serp qildi. Chünki, " chong sekrep ilgirilesh " Herikiti hemme kishining zéhniy quwwiti we qiziqishini yep ketkenidi. Emeldarlar pütün küchi bilen yéngi xelq kommunasi qurush ishlirigha bend bolup ketkenidi. Bu waqitta ziyaliylar arisida, yéziq islahati toghrisida muzakire élip bérish mumkin emes idi. Chünki ular nahayiti yiraq bolghan taghliq rayonlarda, kömür kanlarda, tömür rodisi qézish ornida japaliq ishlewatatti. Netijide, 1958 - yilining küz we qish peslide shinjang penler akadémiyisi we uniwérsitét sinipliri taqilip qaldi. 1959 - Yili küzge kelgende, " hoquqdarlargha qarshi küresh " Ning qanat yaydurulushi bilen shinjangdiki emeldarlar latinlashturushqa ehmiyet bérishke mejbur boldi. Del mushu mezgilde, junggo - sowét munasiwiti buzulushqa qarap yüzlen'genidi. Mushuninggha munasip halda silawyan élipbesini emeldin qaldurup, latin élipbesini omumlashturush arqiliq, shinjangda sowétning tesirini tügitish meqset qilindi.

Shinjang Uyghur aptonom rayonining sabiq re'isi seypidin ezizi " Xenzu tili söz - atalghulirini qobul qilish - junggodiki az sanliq milletlerning ittipaqliqi we öz'ara qoshulup kétishi üchün paydiliq, chetning élipbesi (Silawyanche) gila ésiliwélip, Xenzuche atalghularni qobul qilishqa qarshi turush yerlik milletchilik " Dep körsetti. Eyni dewrde, silawyan élipbesini tekitlesh milliy mesile, siyasiy xataliq bolup ipadilendi. Shinjang Uyghur aptonom rayonluq til - yéziq komitétining mudiri zakirop xelqni " chong sekrep ilgirilesh dawamida yéziq islahati pilanilirini ghelibilik emelge ashurush " Qa chaqirdi. 1959 - Yili 12 - ayda ürümchide aptonom rayonluq 2 - qétimliq til - yéziq ilmiy muhakime yighini chaqirildi. Yighinda Xenzu tilining fonétikiliq élipbe layihisi asasidiki Uyghur yéngi yéziqining layihisi bilen qazaq yéngi yéziqining layihisi hem atalghularni qobul qilishning prinsipliri muzakire qilindi. Bu ikki milletning yéziq layihisini üch yildin besh yilghiche sinaq teriqiside yürgüzüsh maqullandi. Shundaqla latin yéziqini qollinish emeliy pakitlar bilen tekitlendi we milletler arisidiki " oxshashliq " Ni kücheytish üchün, Xenzuche atalghular köplep qobul qilinishqa bashlidi. Shuningdin kéyin latin élipbesi bashlan'ghuch mekteplerde we sawatsizliqni tügitish kurslirida ishlitildi. Shundaq qilip 1960 - yilidin kéyin qedemmu qedem bashlan'ghuchning 1 - yilliqidin bashlap ishlitildi.

1959 - Yil 12 - ayning 1 - küni shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti buyruq élan qilip, Uyghur we qazaq yéngi yéziqining deslepki layihisini élan qildi. Shundaqla 1960 - yil 3 - ayning 15 - künidiki " shinjang géziti " Ning Uyghurche sanigha yéngi yéziqni himaye qilish heqqide bir yürüsh muhakimilerni basti. Bu muhakimilerde asasliqi medeniyet almashturush, Xenzu tilidin atalghu qobul qilish, Xenzu tilini öginish jehetlerde yéngi yéziqning ehmiyiti tekitlendi. Bu muhakimilerde chektin ashqan solchil idiyiler bilen Xenzu tilining roli köptürüldi. Xenzu tilidin köplep atalghu qobul qilish we Xenzu tilidin kirgen söz - atalghularni eynen (C, zh, ch, sh) bilen xatirileshtning ehmiyiti tekitlendi.

1960 - Yilidin 1965 - yilighiche shinjang til - yéziq islah qilish komitéti yéngi yéziqni jem'iyetning herqaysi sepliride omumlashturush üchün, zor tirishchanliq körsetti we nurghun emgeklerni ishlidi. Béyjingdiki tilshunaslarmu Uyghur, qazaq xelqining yéngi yéziqni qollinishi milletler itiipaqliqini kücheytishke paydiliq, dep körsetti. Shinjang Uyghur aptonom rayonining mu'awin re'isi es'et ishaqop qazaqistanning " Xenzu yéziq sistémisining Uyghur we qazaq xelqlirige zorlap téngilishi chong Xenzuchiliqning ispati " Dégen sözlirige reddiye bérip: " Uyghur, qazaq yéngi yéziqini omumlashturushta jahil yerlik milletchi unsurlar we eksil'inqilabchilar bizge qattiq hujum qildi " Dep körsetti.

Qandaqla bolmisun, bu waqitta shinjang til - yéziq islah qilish komitéti Uyghur, qazaq yéngi yéziqlirini omumlashturush bilen aldirash idi. Sheher - yézilardiki zawut, kan, karxana, ishchi, déhqanlar arisida yéngi yéziqni omumlashturushni meqset qilghan kurslar échildi. Bashlan'ghuch mektep oqughuchiliri chonglar üchün aktip oqutquchi boldi. Sawatsizliqni tügitish kurslirigha qatnashqan ayallar özlirining keshtilirige yéngi yéziq ishletti. Qeshqerdiki nawaylar nanning üstige yéngi yéziq herplirini chiqardi. Balilarning köngliki, ayallarning somkisi we a'ililerde ishlitilidighan qoral - saymanlarning üsti yéngi yéziq bilen zinnetlendi......

1963 - Yili shinjang til - yéziq islah qilish komitéti teyyarlighan Uyghur latin élipbesi béyjing we shinjangdiki tilshunaslarning muzakirisige sunuldi. Yighinda asasliqi Xenzu tilidin kirgen sözlerni ipadileshte qollinilidighan ch, zh, sh qoshma herpliri üstide muzakire boldi. Yighinda töwendikiler qararlashturuldi. 
1) Uyghur tilining edebiy til bolush alahidilikige diqqet qilish.
2) Milliy tillarning ortaqliqini tereqqiy qildurush.
3) Gowuyüen élan qilghan " besh prinsip " Ni ishlitishke kapaletlik qilish.

1964- Yili 3 - ayda shinjang Uyghur aptonom rayonluq 3 - nöwetlik xelq qurultiyi da'imiy komitétining 11 - qétimliq yighinida latin élipbesi asasidiki Uyghur élipbesini resmiy yéziq süpitide qollinish heqqidiki qarar maqullandi we 10 - ayda gowuyüen'ge sunuldi. Bu layihini gowuyüen 1964 - yil 10 - ayning 23 - küni testiqlidi. Aptonom rayonluq xelq hökümiti 1965 - yil 1 - ayning 1 - künidin bashlap omumyüzlük qollinish heqqide buyruq élan qildi. 
Jedwel 1965 - yil 1 - yanwar élan qilin'ghan Uyghur yéngi yéziqi 
(Resim 3)

Esletme: élipbediki yekke herplerdin bashqa yene sh, ch, zh, n'g qoshma herpliri qollinilidu.

Shuning bilen bir waqitta sabiq aptonom rayonluq yéziq özgertish komitéti tüzgen " Uyghur yéngi yéziqining qisqiche imla qa'idisi " éLan qilindi. Bu imla qa'idiside morfologiyilik prinsip algha sürülgen. Sozuq tawushlarning ahangdashliqi mesilisi ilmiy asasta qa'idilik hel qilin'ghan. Qoshumchilardin ixchamlashqa bolidighanliri ixchamlan'ghan. Lékin " sol " Chilliqning tesiri tüpeylidin, Uyghur tilidiki fonimilarning ipadilesh imkaniyitige, boghum tüzülüsh qanuniyitige, Uyghur tilining asasiy xususiyetlirige uyghun bolmighan bezi herpler (Sh, ch, zh, c) we qa'idiler zorlap kirgüzülgen.

Shuning bilen yéngi yéziqni amma arisida omumlashturush bashlandi we üch basquchqa bölüp élip bérildi:
1) Ma'arip saheside keng da'iride qollinildi. Kadir, ishchi, herbiyler bu yéngi yéziqni sistémiliq ögendi. Sawatsizliqqa qarshi küresh kücheytildi.
2) Hökümet organliri, zawut, kan, karxana we herbiy orunlar arqiliq uning ishlitishlish da'irisi kéngeytildi. 
3) Uning jem'iyetning herqaysi saheliride ishlitilishi kéngeytilip, bu yéziqning eslidiki yéziqning ornini élishi tézlitildi.

Bu xizmetni 1970 - yilidin burun tamamlash ümid qilin'ghan bolsimu, lékin 1966 - yili bashlan'ghan " medeniyet zor inqilabi " Nng tesiri bilen xizmetning muhim nuqtisi siyasigha buruldi. Medeniyet zor inqilabining üzlüksiz yuqir kötürülishige egiship, yéngi yéziqni omumlashturush xizmiti tosalghugha duch keldi lékin, bu yéziq bashlan'ghuch we ottura mekteplerde qedemmuqedem ögitildi. On yil dawamlashqan medeniyet zor inqilabi mezgilide shinjangmu pütün memliketke oxshashla zor bala - qazani béshidin kechürdi. Barliq kespiy, téxnika mektepliri, aliy mektep we tetqiqat orunliri taqilip, barliq ziyaliylar atalmish " kadirlar mektipi " Ge ewetilip, mejburiy emgekke sélindi. Bundaq weziyet astida yéngi élipbedin söz échish pursiti yoq idi. Uyghur ereb élipbesi ziyaliylar we puqralar arisida gézit we élanlar üchün ishlitildi. Bu waqitta junggo - sowét munasiwiti eng töwen sewiyige chüshüp qalghanidi. Mundaq ehwalda sowétke qarshi turush shinjangdiki muhim ish bolup qalghanidi. Bu mezgilde sowét merkizi asiya jumhuriyetliri radi'o we neshriyat wasitisi arqiliq élimizning Uyghur, qazaq tillirigha qaratqan siyasitige hujum qildi. Mesilen, sowét ittipaqida chiqidighan Uyghur tilidiki " kommunizm tughi " Géziti 1970 - yilidin bashlap Uyghur ereb élipbesi bilen neshir qilindi. Bulargha qarshi turush üchün yéngi yéziqni omumlashturush xizmitini kücheytish shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti üchün intayin zörür bolup qaldi. Mushundaq arqa körünüsh astida, seypidin ezizi 1970 - yili qishta herqaysi jaylardiki " kadirlar mektipi " De jismaniy emgek qiliwatqan tilshunaslarni ürümchige chaqirip, ulargha yéngi yéziqni tézdin omumlashturush körsetmisi berdi. Lékin, bu tilshunaslar uzaq ötmey " qayta terbiye " Ge ewetilgechke, bu ish éghizdila qaldi. Gerche 1970 - yillarda mushundaq yighinlar échilip turulghan bolsimu, lékin latin yéziqini omumlashturush yolida ünümlük qedem bésilmidi. Lékin qiziq yéri shuki, yéngi yéziqni omumlashturush xizmiti boshiship qalghan shu künlerde, bashlan'ghuch mekteplerde bu yéziq shunchilik ijtihat bilen ögitildiki, netijide pütün bir ewlad bashlan'ghuch mektep baliliri sistémiliq halda yéngi yéziq bilen sawatliq boldi. 1970 - Yillarning otturiliri bu yéziqni qollinish da'irisi aly mekteplerge kirdi. Lékin kona erep yéziqini ögen'genler yenila shu yéziqni ishlitiwerdi. Kona yéziq dawamliq qollinilghachqa, yéngi yéziq ögen'genler mekteptin ayrilghandin kéyin jem'iyetke maslishish üchün, kona yéziqni öginishke mejbur boldi. Shuningdek eyni waqitta aliy mekteplerde oqutquchilar koana yéziqni ishlitidighan bolghachqa, mektepke kirgen yashlar yéngi yéziq ögen'gen bolghanliqtin, netijide jem'iyet we mektepte alaqilishishta zor mesile kélip chiqti.

1973 - Yili sabiq yéziq özgertish komitéti " Uyghur yéngi yéziqining imla qa'idisi " Ni élan qildi. Bu imda qa'idiside 1965 - yili tüzülgen imla qa'idisige qarighanda sel - pel ilgirilesh bolghan bolsimu, lékin Xenzu tilidin kirgen sözlerni yézish üchün bérilgen qa'idiler murekkep bolup, emeliy qollinishta birmunche qiyinchiliqlarni peyda qilghanidi. Chet tilidin kirgen sözlerning imlasi heqqidimu qa'ide bérilmigen. Tinish belgilirimu Xenzu tilidikige oxshash bolushi közde tutulup, sani 16 ge yétip bezi hajetsiz belgilermu kirgüzülgenidi. Eslidinla omumlashmay turghan bu yéziq heqqide yuqiriqidek murekkep qa'idiler, artuqche belgiler bolghachqa, mesile téximu éghirlashti. Lékin bu yéziqqa bolghan yüksek mes'uliyet bilen shinjang Uyghur aptonom rayonluq inqilabiy komitét 1976 - yili 15- iyul küni buyruq chüshürüp, shu yili 1 - awghusttin bashlap kona yéziqni ishletmeslikni jakarlidi. Uzaq ötmey " shinjang géziti " We " qizil bayraq " Jurnili peqet Uyghur yéngi yéziqi bilen chiqidighan boldi. Shuningdin kéyinki ikki ay ichide mawzédung wapat bolup xua gofing re'is boldi. " Töt kishlik goruh " Tarmar qilinip, pütün jem'iyette " töt kishlik goruh " Tarmar qilinip, pütün jem'iyette " töt kishlik goruh " Ni tenqid qilidighan küresh qanat yéyip ketti. Gowuyüen bu siyasiy weziyetni shinjangdiki Uyghur ammisigha chüshendürüsh üchün, metbu'atta kona we yéngi yéziqni teng ishlitishke bashlidi. Ikki yildin kéyin, yoldash déng shyawpingning " tötni zamaniwilashturush " Programmisi otturigha qoyulup, élimizde yéngi bir dewr bashlan'ghandin kéyin, tilgha a'it munazire qayta bashlandi. Eyni waqitta shinjangda duch kelgen muhim mesile qandaq qilip yéngi yéziqni yéngi pellige kötürüsh idi. Shinjang til - yéziqni islah qilish komitéti 1979 - yili 12 - ayda ürümchide yighin échip, Uyghur, qazaq yéngi yéziqni omumlashturush toghrisida axirqi tirishchanliqlirini körsetti. Gerche yighin'gha neshiriyat xadimliri, tetqiqatchilar, oqutquchilar, ziyaliylar qatnashqan bolsimu, lékin latin yéziqini qollinish qizghinliqi yoq idi. Emeliyette latin élipbesining imla qa'idisining murekkepliki heqqide ochuq shikayetler boldi. Yighin yéngi atalghularni ölchemleshtürüshke alahide ehmiyet berdi. Netijide Xenzuchidin qobul qilin'ghan nurghun atalghular Uyghurche yaki ruschige almashturuldi. Yighin netijiside yéngi atalghularni ölchemleshtürüsh komitéti qurup, yéngi ölchemlik atalghularni élan qildi.

Bu xizmet bashlinipla birnechche ay ichidila shinjang til - yéziq islah qilish komitéti latin élipbe sistémisi heqqide nurghun shykayetnamilerni tapshuruwaldi. Bular jem'iyetning herqaysi qatlimidin kelgen bolup, asasliqi yenila yuqiri derijilik emeldarlardin kelgenidi. Ular latin yéziqining Uyghur erep élipbesige qarighanda tes ikenlikini shikayet qilip, uni ishletmeslikni telep qildi. Bu ish ulghiyip axiri 1982 - yili 9 - ayda yéngi yéziqni ishletmeslik resmiyy qarar qilindi. Hökümet hüjjitide mundaq dep körsitildi: " köp sandiki Uyghur we qazaq xelqi yéngi yéizqni ishlitip baqmidi hem hazir téxi shara'it piship yétilmidi ". Bundaq ikki xil yéziqni teng ishlitish emeliyette milliy medeniyetning tereqqiyati üchün paydisiz idi. 
Sap téxnika nuqtisidin élip éytqanda, yéngi yéziq kona yéziqqa qarighanda yézishqa, oqushqa, öginishke asan idi. Töt yilliq tejribidin qarighandimu birinchi yilliqtiki oqughuchilar kona yéziq arqiliq bir yil ögen'gen nersini yéngi yéziq bilen alte ayda öginip bolghan. Bu heqte eyni waqittiki shinjang Uyghur aptonom rayonining mu'awin re'isi es'et ishaqop mundaq dégen: " oqughuchilar yéngi yéziq bilen téz ilgirileydiken, gerche ularning imlasi nachar bolsimu, kona yéziq arqiliq bir yil öginidighan nersini yéngi yéziq bilen téz öginip qalmastin, bir qisim addiy jümlilerni oquyalaydighan we yazalaydighan bolidiken ".

Uningdin bashqa, yene latin élipbesi Uyghur tili fonétika sistémisini ipadilesh üchün yéterlik bolup, Uyghur tilidiki alahide tawushlar üchün alahide bolghan üzük we sozuq tawushlar ijad qilin'ghanidi. Shuningdek élipbe tertipimu in'gliz tilidiki 26 herp tertipige oxshash idi. Yéngi yéziqning nurghun ewzellikliri turuqluq némishqa yene kona yéziqqa qaytish boldi? Buning seweblirini töwendiki birqanche nuqtidin izdeshke bolidu:

1) Latin élipbesini qobul qilghanda, tilshunasliq qa'idilirige xilap halda Uyghur tilida yoq tawushlar üchün mejburiy halda artuqche belgiler zorlap téngildi. Buning bilen Xenzu tilidin kirgen sözlerni yézishta qiyinchiliq tughuldi. Imla qa'idisi murekkepleshti. Xelqning qobul qilishigha paydisiz boldi. Chünki imla qa'idiside Xenzu tilidin kirgen sözler omumen Xenzu tilining traskrispiye qa'idisi boyiche ortaq teleppuzgha muwapiq yézilidu, dep belgilenidi. Shundaq bolghanda, Xenzu tilidin qobul qilin'ghan iu, ou, iao, sh, zh, ch, c tawushliri Uyghur tiligha maslashmaytti. Netijide aptor we muherrirler Xenzuche namlarni qollan'ghanda, isimni toghra yézish üchün bir bolsa lughetke qaraytti, bir bolsa Xenzulardin soraytti. Uyghur, qazaq neshriyat orunliri " mawzédung tallanma eserliri " Ning ichidiki Xenzuche atalghularni Uyghur yaki qazaq yéziqida yazghanda, toghra bolushi üchün mexsus adem teklip qilip tüzitetti. Bu prinsip bashqa kitablar üchünmu oxshash idi. Buning bilen Uyghur, qazaq ziyaliyliri neshriyat saheside musteqil ishleshke amalsiz qalghanidi. Kona yéziq tes bolsimu, kélin uning bilen Xenzu tili we bashqa tillardin kirgen sözlerni yazghili bolatti.

Atalghular mesilisidimu " sol " Chilliq chékidin ashqanidi. Til pakitlirigha, til tereqqiyat qanuniyitige étibarsiz qarash sewebidin, Xenzu tilidin atalghu qobul qilish qarighularche tekitlendi. Hetta aliy mektep derslikliridimu " Uyghur tilida yéngi söz - atalghularning peyda bolush usulliri ichide eng ünümlük we eng muhimi Xenzu tilining ortaq til (Putungxua) ahangi boyiche biwasite qobul qilish, andin qalsa yérimi ahang boyiche, yérimi terjime yaki yérimi söz yasash arqiliq qobul qilish " Dep körsitildi.

Bu xil ehwallar yighilip til - yéziq saheside birmunche qalaymiqanchiliqlarni keltürüp chiqardi. Bu xil qalaymiqanchiliqlarni tügitish peqet yéngi yéziqni emeldin qaldurush arqiliq boldi. Emeliyette, bu xil hel qilish usulimu ilmiy usul emes idi. Xenzu tilidin kirgen sözler üchün bérilgen qa'idilerni özgertip, her bir Uyghurning uni asan oquyalaydighan, yazalaydighan qilip tüzitish tamamen mumkin idi.

2) Kona yéziqqa qaytish heqqide eng qattiq küchigenler, yéngi yéziq heqqide eng köp shikayet qilghanlar eyni waqittiki chong ziyaliylar, rehberler idi. Ular eyni dewrde kona yéziqta sawatliq bolghanlar bolghachqa, yéngi yéziq omumlashturulghanda yéngi yéziqni öginish ulargha éghir kelgen, lékin siyasiy éhtiyaj ularni bir nerse dégili qoymighan. " Töt kishilik goruh " Aghdurulghandin kéyin, kona yéziqqa qaytish shamili birdinla küchiyip ketti.

3) Yéngi yéziq yolgha qoyulup uzaq ötmey bashlan'ghan " medeniyet zor inqilabi " Pütkül milletlerning milliy héssiyati we milliy ghorurini éghir derijide depsende qildi. Barliq milliy en'eniler teqiplendi, milliy bayram, örp - adetler cheklendi. Milliy edebiyatni, tarixni öginish we bu heqte éghiz échish mumkin bolmidi. On nechche yil teqip astida qalghan milliy medeniyet " töt kishilik guruh " Ning aghdurulushi bilen teng boshidi. Keng xelq éghir yüktin qutulghandek boldi. Mana mushu chaghdiki milliy héssiyat uzun yil tashliwétilgen yéziqni tépiwélishtin xushalliq we qana'et hasil qilish bilen ipadilendi. " Medeniyet zor inqlabi " Da teqipke élin'ghan barliq nersiler yoruqluqqa chiqirildi. Shu jümlidin yéngi yéziqni islah qilip dawamliq qollinishqa héchkimning rayi barmidi. Mana bu kona yéziqqa qaytishning medeniyet en'enisige warisliq qilish nuqtisidin, " medeniyet zor inqilabi " Ning barliq jinayetliridin hésab élish nuqtisidin keng xelq ammisining qollishigha érishkenlikini körsetti. 

1984 - Yilidiki kona yéziqqa qaytish 

Yoldash déng shyawping tötni zamaniwilashturush mezmun qilin'ghan yéngi dewr bashlan'ghanliqini otturigha qoyghandin kéyin, 1957 - yilidin kéyinki köpligen xataliqlar " sol " Chilliq dep qaraldi. 1978 - Yili bikar qilin'ghinigha on yil bolghan dölet milliy ishlar komitéti qayta eslige keltürülüp, az sanliq milletler siyasetlirini yolgha qoyushqa teyyarlandi. 1980 - Yillarning béshida, yéngi yéziq bilen kona yéziqta neshir qilin'ghan eserlerning uslubida perq shekillendi. Bu mezgilde peqet bashlan'ghuch 1 - yilliqlar üchün we birqisim balilar kitabliri yéngi yéziqta neshir qilindi. Uyghur en'eniwi medeniyetke munasiwetlik bolghan nurghunlighan edebiy eserler kona yéziqta neshir qilindi.

1980 - Yil 1 - ayning 2 - küni ötküzülgen 3 - nöwetlik az sanliq milletler til - yéziqida a'it yürgüzülgen xata siyasetler tekitlinip, buningdin kéyin Uyghurlarning til - yéziqigha da'ir siyasetlerni özliri belgileydighanliqini, merkiziy hökümetning arilashmaydighanliqini körsetti. Shuning bilen bir waqitta béyjingda junggo türkiy tillar tereqqiyat jem'iyiti we az sanliq millet kona yéziqi jem'iyiti quruldi. Bu her ikki jem'iyet Uyghurlarning til - yéziq tetqiqatigha ilham berdi.

Uyghur yéngi yéziqining sinaq qilin'ghan waqittin bashlap hésablighanda, bu yéziq layihisi 20 yildin artuq qollinilghan bolsimu, eyni waqittiki weziyetni tehlil qilish, yéziq özgertishning shert - shara'itlirini mölcherleshning yéterlik bolmighanliqi, " sol " Chil xata lushyenning tesiri, yéziq layihileshning özide birmunche mesililerning saqlan'ghanliqi, shuningdek en'eniwi adet küchining tesiri seweblik, Uyghur yéngi yéziqini omumlashturush üchün maddiy we meniwi jehettin nahayiti zor küch serp qilin'ghan bolsimu, xelq uni qobul qilmidi. Jem'iyette omumlashmidi. Her sahediki xelq ammisining bu yéziqqa nisbeten pikir - telepliri kündin - kün'ge köpiyip, herqaysi sahelerning xizmetlirige melum derijide tesir yetti. Netijide aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitéti, aptonom rayonluq xelq hökümiti keng kölemde tekshürüp tetqiq qilish, xelq ammisidin pikir élish asasida, aptonom rayonluq 5 - nöwetlik xelq qurultiyi da'imiy komitétining 1982 - yil 9 - ayning 13 - künidiki 17 - sanliq yighinining qarari, aptonom rayonluq xelq hökümitining 1982 - yil 11 - ayning 11 - künidiki "" Uyghur, qazaq kona yéziqlirini omumyüzlük yolgha qoyush toghrisidiki doklati" ni tarqatqanliq heqqidiki uqturushi " Gha asasen, Uyghur yéngi yéziqini qollinish toxtilip, erep élipbesi asasidiki Uyghur kona yéziqi eslige keltürüldi. Latin élipbesi asasidiki Uyghur yéngi yéziqi fonétikiliq belgiler qatarida saqlap qélinip, zörür tépilghan sorunlarda ishlitish qarar qilindi. Buning bilen latin yéziqi peqet bir qisim matériyallarni neshir qilish bilen cheklinip qaldi we asta - asta ishlitishtin qaldi.

Uyghur kona yéziqigha qaytish heqqidiki bes - munazire jem'iyetning herqaysi qatlamlirida qanat yayduruldi. 20 Yil burun Uyghur kona yéziqining shekil jehettiki yétersizlikliri qanchilik küchep körsitilgen, silawyan, latin élipbesining artuqchiliqliri qanchilik kökke kötürülgen bolsa, 80 - yillarning deslipide kona yéziqning ehmiyiti, yéngi yéziqning kemchilikliri küchep körsitildi. Bu heqte ghappar muhemmidi, sali xudaberdi qatarliq ziyaliylar " yéngi yéziqni qollan'ghan yaxshimu, kona yéziqni qollan'ghan yaxshimu?", " Yéziq toghrisida bezi qarashlirimiz " Dégen témilarda maqale élan qilip, kona yéziq heqqide toqulghan " naheq enze " Lerni pash qildi. Kona yéziqning ewzelliklirini tekitlep, yéngi yéziqning nuqsanlirini birmubir körsitip ötti.

20 Yilgha yéqin qollinishtin toxtap qalghan erep élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi eslige kélip, oqu - oqutush, metbu'at, neshriyat, xet - alaqe we hüjjetlerde omumyüzlük qollinilishqa bashlighandin kéyin, imlada bu yéziqning burun hel qilinmighan élipbe jedwilige we imla qa'idisige munasiwetlik bezi yétersizlikliri gewdilik körülüshke bashlidi. Bu mesililerni hel qilish yüzisidin, aptonom rayonluq milletler til - yéziq xizmiti komitéti 1983 - yili 4 - ayda hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining fonéma sistémisi we yéziq en'enisige asasen keng kölemde muhakime qilish, pikir élish arqiliq, hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining élipbesini ishlep chiqti we bu élipbe aptonom rayon boyiche ötküzülgen til - yéziq ilmiy muhakime yighinida maqullinip, aptonom rayonluq xelq hökümitining 1983 - yil 9 - ayning 23 - künidiki testiqi we 1984 - yil 1 - ayning 1 - künidin bashlap omumyüzlük qollinish heqqidiki uqturushi bilen resmiy élan qilindi.

Shuning bilen bir waqitta, aptonom rayonluq milletler til - yéziq xizmiti komitéti " hazirqi zaman Uyghur yéziqining élipbesi we Uyghur edebiy tilining imla qa'idisi " Ni élan qildi. Uning élipbe qismida herplerning shekli, tertipi, nami hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining fonéma sistémisi we yéziq en'enisige asasen qaytidin békitildi. Bu qétimqi élipbede uzundin béri hel bolmay kelgen töt lewleshken sozuq tawushni ikki herp bilen ipadilesh mesilisi ünümlük hel qilinip, burunqi ikki belgini o, u tawushliri üchün qaldurup, , fonémiliri üchün lewleshken sozuq tawushlarning asasiy herp shekli bolan " o " Ning üstige " v ", " A " Belgilirini , herpliri ipade qilindi. Shuning bilen hazirqi zaman Uyghur edebiy tilidiki 32 tawushning herbirige bir - biridin perqliq bolghan 32 herp belgilinip, Uyghur yéziqining ipadilesh iqtidari ashuruldi. 
(Resim 14)

Bu qétimqi élipbe 1954 - yilidiki élipbedin töwendiki nuqtilarda perqlinetti:
1) Töt lewleshken tawush üchün ayrim - ayrim herp belgilendi. 1954 - Yilidiki élipbede ikki belge arqiliq töt lewleshken sozuq tawush ipadilen'genidi. Shundaqla bu élipbe 30 herptin terkib tapqanidi. 
2) Herplerning oqulushi perqlendürüldi. Bu qétimqi yéngi élipbede sozuq tawushlar öz nami bilen, üzük tawushlar herp axirigha bir " e " Tawushini qoshush bilen teleppuz qilinidighan boldi.
3) Bu qétimqi élipbening tertipide özgirish boldi. 1954 - Yilidiki erep élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi we kéyinki silawyan, latin élipbesi asasidiki Uyghur élipbeliridin perqlendürüldi.
(Resim 2)
1983 - Yili élan qilin'ghan Uyghur, qazaq, qirghiz élipbesini öz'ara sélishtursaq töwendiki ikki nuqtida perqlinidu:
1) élipbe tertipide perq mewjut.
2) Oxshash tawushlar oxshimighan herp bilen ipadilendi. Mesilen, lewleshken sozuq tawush , ler perqliq herp bilen ipade qilindi.
(Resim 13)

Bu yéziq sistémisi barliqqa kelgendin kéyin, Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq milletler 1957 - yili gowuyüen élan qilghan " az sanliq milletler yéziqi heqqide besh prinsip " Bilen kari bolmidi. Buning netijiside, Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq milletler bir - birining tilliridiki paydiliq tereplerni öginish bilen anche kari bolmidi. Ular herqaysisi öz yéziqida gézit - jurnal chiqirish we neshir ishliri bilen shughullandi. Herqaysi milletlerning öz yéziqini ishlitishi bir xil milliy ang we milliy hoquq bolup ipadilendi. üRümchide " til we terjime " Jurnili Uyghur, qazaq, qirghiz, mongghul we Xenzu tillirida neshir qilinishqa bashlidi.

Bu qétimqi élipbe élan qilin'ghandin kéyin, herqaysi sahening keng qollishigha, xelq ammisining qizghin hémayisige érishken bolsimu, emeliy qollinish jeryanida imlagha munasiwetlik prinsiplar we bezi konkrét qa'idilerni téximu ilgiriligen halda ilmiylashturush, ammiwilashturush, til - yéziqimizni uchqandek tereqqiy qiliwatqan zamaniwi pen - téxnikining jümlidin éléktronluq metbe'e téxnikilirining telipige uyghunlashturush üchün, til - yéziq xadimliri, metbu'at - neshriyat xadimliri, aliy, ottura mekteplerning til oqutquchiliri bir qisim ijabiy pikirlerni otturigha qoyushti. Bu pikir - tekliplerge asasen aptonom rayonluq milletler til - yéziq xizmiti komitéti aptonom rayonluq xelq hökümitining tapshuruqi boyiche, Uyghur tilining yéziq sheklini yenimu ilgiriligen halda qéliplashturup, uningdin ünümlük paydilinip, pen - téxnika, medeniyet tereqqiyatini ilgiri sürüsh meqsitide, ötmüshtiki tejribe - sawaqlarni yekünlep, imlada saqliniwatqan mesililerning seweblirini tehlil qilip, mewjut mesililerni yenimu ilgirilep ilmiylik bilen ammiwiliqni toluq étibargha alghan halda sistémiliq hel qilish üchün, otturigha qoyulghan pikir - tekliplerge alahide étibar bilen qarilip, aptonom rayonluq milletler til - yéziq xizmiti komitéti, shinjang ijtima'iy penler akadémiyisining til - tetqiqat orni, shinjang dashösi, shinjang xelq neshriyati qatarliq orunlardin mirsultan osmanop, Abduréshit Sabit, Ghenizat Gheyyurani, Reweydulla Hemdulla, Enwer Jappar qatarliq mutexesislerdin bir guruppa teshkilinip, imla qa'idisini tüzitish - toluqlash ishi, hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining imla lughitini tüzüsh ishi bilen birleshtürüp ishlendi. Bu guruppa bir yilgha yéqin japaliq shilep, " hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining imla qa'idisi " We " hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining imla lughiti " Ni ishlep chiqti. Bu qétimqi imla lughiti 1957 - yili (1000 Sözlük), 1965 -, 1966 - yilliri (3000 Sözlük), 1976 - yili (8000 Sözlük) tüzülgen imla lughetlirige qarighanda, sözlük sani köp we sapasi yuqiri bolghan lughet hésablinidu. Bu lughetke 30 minggha yéqin söz kirgüzüldi. Bu qétimqi imla qa'idisi we imla lughitining tüzitilgen layihisi 1984 - yili 9 - ayda aptonom rayonimiz boyiche ötküzülgen hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining imlasi heqqidiki ilmiy muhakime yighinida muzakire qilinip, maqullandi we 1985 - yil 7 - ayning 1 - künidin bashlap ijra qilish qarar qilindi.

Bu qétimqi imla qa'idisini tüzüshte, melum yerlik shiwining til aditi nuqtisidin emes, bir pütün Uyghur tilining tereqqiyati, hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining shekillinishige asas bolghan merkiziy di'alékt, yétekchi teleppuz ölchimi, qedimki Uyghur tilidin hazirqi zaman Uyghur tilighiche bolghan tarixiy tereqqiyat jeryani toluq nezerge élindi. Aptonom rayonluq milletler til - yéziq xizmiti komitéti 1986 - yili 2 - ayda ürümchide aptonom rayonimiz boyiche herqaysi oblast, wilayetlerdin, aptonom rayon derijilik partiye, hökümet orunliridin, axbarat, neshriyat orunliridin, aliy mekteplerdin munasiwetlik yoldashlarni qatnashturup, 15 kün pütün künlük kurs échip, jaylarda yéngidin tüzülgen imla qa'idisini omumlashturushning tayanchlirini terbiyilidi. Bu kurs axirlashqandin kéyin, herqaysi oblast, wilayet, chong sistémilar öz teweside nahiye, sheher, idare, jem'iyet, ammiwi teshkilatlardin adem qatnashturup, derijimu derije kurs échip, imla qa'idisini omumlashturush tayanchilirini terbiyilidi. Bu xil kurslargha qatnashqanlar qaytip bérip öz orunlirida pütün künlük, yérim künlük sistémidiki kurslarni, öginish siniplirini teshkillep, Uyghur edebiy tilining imla qa'idisini öginish, teshwiq qilish, omumlashturushni qanat yaydurdi. 1986 -, 1987 - Yilliri aptonom rayonluq milletler til - yéziq xizmiti komitéti achqan hem herqaysi wilayet, oblast, sheher, chong sistémilar achqan kurslarda terbiyilen'genlerning sani 2000 din, nahiye we nahiyidin töwen idare, jem'iyet, ammiwi teshkilatlar hem ma'arip orunliri achqan kurslarda terbiyilen'genlerning sani texminen 10 mingdin ashti.
(Resim 12)

Yuqiriqi kursta terbiyilen'gen kursantlar üchün teyyarlan'ghan " hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining imlasi heqqide sawat " Namliq kitabchidin bashqa, 1991 - yili 11 - ayda " hazirqi zaman Uyghur edebiy tilidiki tinish belgiliri we ularning ishlitilishi " Namliq kitabche neshir qilinip, hazirqi zaman Uyghur tilidiki chékit, so'al belgisi, pesh, ündesh belgisi, chékitlik pesh, yalang tirnaq, qosh tirnaq, tirnaq, siziqche, siziq, qosh chékit, köp chékit qatarliq 12 belgining qollinish prinsipliri ilmiy asasta bayan qilinip, imla qa'idisining muhim bir terkibiy qismining qéliplishishi, omumlishishi üchün shara'it yaratti.

Bu qétimqi imla qa'idisi élan qilin'ghandin kéyin, shinjang Uyghur aptonom rayonluq milletler til - yéziq xizmiti komitéti til - yéziq siyasiti jehette qerellik muhakime we tetqiqatlarni qanat yaydurup, Uyghur til - yéziqi tereqqiyati üchün obdan zémin hazirlap berdi. Bu jeryanda imla we yéziq jehetlerdiki ammidin kelgen nurghun teklip - pikirlerge ijabiy pozitsiye tutup, ularni udulluq élan qilip, pikir jehettiki birdeklikni qolgha keltürüshke tirishti. Shinjang Uyghur aptonom rayonluq milletler til - yéziq xizmiti komitétining organ jurnili bolghan " til we terjime " Jurnili neshir qilin'ghan on nechche yildin buyan, til tetqiqati jehettila emes til - yéziq siyasiti we yéziq imla jehetlerde nurghunlighan maqalilerni élan qildi. Bu maqaliler til - yéziq siyasitining mukemmellishishi we yéziq imla jehette Uyghur tilining fonétikiliq qanuniyetlirige muwapiqlashqan, téximu pishqan izchil we sistémiliq yéziq layihisi we imla qa'idisining meydan'gha kélishi üchün shara'it hazirlidi. Bu maqalilerni mezmun we alahidilikige asasen töwendiki ikki nuqtida ayrim - ayrim bayan qilip ötimiz:

1) Til - yéziq siyasiti jehette
" Til we terjime " Jurnili herbir sanida til - yéziq xizmiti toghrisida eng yéngi nezeriyiwi maqalilerni élan qilip, keng xelq ammisining Uyghur til - yéziqining jem'iyettiki orni, hazirqi haliti we kelgüsi istiqbalini körüsh imkaniyitige ige qildi. Bu jehettiki ehmiyetlik ishlardin 1989 - yili élan qilin'ghan " shinjang Uyghur aptonom rayonining milletler til - yéziqini qollinish we bashqurush toghrisidiki waqitliq belgilimisi " Bilen 1994 - yili élan qilin'ghan " shinjang Uyghur aptonom rayonining milletler til - yéziq xizmiti nizami " Ni körsitishke bolidu. Bu ikki hüjjet Uyghur til - yéziqining jem'iyettiki qanuniy orni we abroyini östürüp, bu jehettiki siyasiy nishanni éniq körsitip berdi. Her ikki hüjjet élan qilin'ghandin kéyin, shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti we til - yéziq xizmiti komitétidiki rehbiriy yoldashlardin ghpur abdulla, amine ghappar, éli abit, yang bingyi, toxtas batirqan, xuang shangrung qatarliqlar maqale élan qilip, hüjjetlerning rohini we bu heqtiki wezipilerni körsitip ötti. Bu maqalilerdin bashqa, amine ghapparning " asasiy qanun we milliy térritoriyilik aptonomiye qanunini izchillashturushtiki muhim bir namayende ", " Shinjang Uyghur aptonom rayonimizning azadliqtin buyanqi Uyghur til - yéziqi üstide élip barghan tetqiqatliri heqqide " Namliq maqalilirini we " shinjang Uyghur aptonom rayonluq milletler til - yéziqi xizmiti komitéti milletler til - yéziq xizmitining töt yilliq omumiy pilan we 8 - besh yilliq pilanini otturigha qoydi " Qatarliqlarni körsitishke bolidu. Bu maqalilerde milliy til - yéziq xizmitining asasiy nishani, meydan we muhim stratégiyiler otturigha qoyuldi.

2) Imla we yéziq jehette
" Til we terjime " Jurnili izchil halda " yéziq we imla " Sehipisi échip, yéziq we imla jehettiki teklip - pikirler, tetqiqat netijilirini udulluq élan qilip turdi. Bu heqte hazirgha qeder nurghun tetqiqatlar we ijabiy pikir - teklipler otturigha qoyuldi. Bu maqaliler Xenzu we chet el tilidin kirgen sözlerning imlasi, hösin xetlerning imlasi, imlada saqliniwatqan mesililer, Uyghur yéziqining herp shekillirini ixchamlash, Uyghur yéziqining ichki qanuniyiti qatarliqlarghiche bérip chétildi. Bularning muhimliridin muhemmet réhimning " riyazet chekken sekkiz herp ", Abdure'op Polatning " hemze heqqide ", Niyaz Kérem Sherqining " Uyghur yéziqining ichki qanuniyiti toghrisida izdinish ", Yunus Qurbanning " Uyghur tilidiki sozuq tawush fonimilirining herp shekillirini ixchamlash heqqide pikir " Namliq maqalilirini körsitishke bolidu.

Abdure'op Polat " hemze heqqide " Namliq maqaliside muhemmet réhimning sozuq tawushlarning herp shekilliridiki malimanchiliqni közde tutup éytqan pikirlirige qarita bu xil malimanchiliqning sozuq tawushlardiki hemze " i, '" Heqqidiki pikirilirini, shundaqla " sekkiz sozuq tawushning tumshuqidiki hemzilerning birinimu qoymay élip tashlash " Kéreklikini otturigha qoydi. U chaghda tilimizdiki sekkiz sozuq tawushni ipade qilghuchi herplerning élipbe jedwili mundaq bolidu, dep körsetti:
(Resim 10)

Yunus Qurban ependimu shu namliq maqaliside, yéziqimizning herp sheklidiki kélengsizlikni tügitish üchün, sozuq tawushlarning 40 xil herp shekli ichidiki " a, e, o, u, ö, ü, é, i " Din ibaret yekke sheklini, "'a, 'e, 'o, 'u, 'ö, 'ü, 'é, 'i " Din ibaret axiridin qoshulidighan sheklini, "'é, 'i " Din ibaret otturidin qoshulidighan sheklini hazirqi zaman Uyghur élipbesi terkibidin chiqirip tashlap, élipbe jedwilide qalghan wariyantlirinila ishlitish heqqide teklip berdi. Shundaqla "" (Hemze) ni yéziq sistémisidin chiqirip tashlap, peqet boghum ayrish belgisi ornida ishlitishni otturigha qoydi. Aptorning sozuq tawush toghrisidiki layihisi mundaq boldi:
(Resim 11)

Xettat niyaz kérem sherqi özining uzun yillardin béri izdinip toplighan xettatliq jehettiki tejribilirini yekünlep, Uyghur yéziqining ichki qanuniyiti heqqide izdendi. U shu namliq maqaliside Uyghur élipbesidiki 32 herpning 124 xil herp sheklige ige ikenlikini, bu 124 xil herp sheklining qurulma qanuniyetliri boyiche parchilighanda 24 qurulma sizqigha ige bolidighanliqini, herbir qurulma siziqlirining alahidilikini bayan qilip ötti. Bu Uyghur yéziqining ichki qanuniyetliri heqqide xéli chongqur izden'gen, xéli mukemmel emgek bolup, kishilirimizning yéziqimiz heqqide mukemmel tonushqa ige bolushi we yéziq islahatliri üchün zor töhpe qoshti.

Xulase

21 - Esirning harpisida turup ötken 100 yilgha yéqin jeryandiki yéziq tariximizgha nezer salsaq, uning intayin japaliq éghir künlerni béshidin kechürgenlikini körimiz s. é. Malop, s. Shakir janop, abdulla rozibaqiyoptin tartip shinjang Uyghur aptonom rayonluq milletler til - yéziq xizmiti komitétidiki ependiler - xadimlarghiche, rehbiriy kadirlardin kespiy, ilmiy xadimlarghiche Uyghur til - yéziqi jehette, imla qa'idiliri jehette nurghun ehmiyetlik emgeklerni ishlidi. Ular éghir we japaliq künlerde Uyghur til - yéziqining teqdiri üstide oylandi. Hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining imlasi we yéziq sistémisini yaritish, mukemmelleshtürüshke özining yürek qénini serp qildi.

Biz 1949 - yilidin ilgiriki yéziq islahatliri heqqide yuqirida sözligenlirimiz bilen kupayilinip, 1949 - yilidin hazirghiche bolghan 45 yilliq boran - chapqunda yéziqimizning bashtin kechürgenlirini we tejribe - sawaqlarni töwendikiche xulase qilimiz:

1) 1949 - Yilidin hazirghiche ereb élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi besh qétim (1949 -, 1951 -, 1954-, 1983 -, 1985 - Yillarda) islah qilindi. Bu besh xil élipbe bir - biridin töwendiki nuqtilarda perqlendi: (1) éLipbe sistémisi; (2) Sozuq we yérim sozuq tawushlar; (3) Bezi üzük tawushlarning ishlitilishi; (4) Bezi belgilerning ishlitilishi; (5) Herplerning namliri; (6) éLipbe tertipi. Her qétimliq yéziq islahatida yéngi imla qa'idisi tüzüp chiqildi.

2) Bu 40 nechche yilda biz yéziq sistémisi jehette nahayiti zor derijide muqimsizliqni bashtin kechürduq. Yéziq jehette bundaq da'im élip bérilghan islahatning bizge bergen tejribe - sawiqi shu yoldiki, herqandaq bir jem'iyet üchün éytqanda, muqim bolghan yéziq sistémisining bolushi intayin zörür. Yéziq sistémisigha özgertish kirgüzüshtin burun uning ziyaliylar we keng xelq ammisigha bolghan payda - ziyinini dengsep béqish, élipbe sistémisini yéniklik bilen özgertmeslik kérek. Chünki yéziq islahati nuqul haldiki téxnikiliq özgertish bolup qalmastin, belki, yene medeniyet jehettiki özgirish bolup hésablinidu. Bolupmu bizge oxshash uzaq tarixiy we medeniy mirasliri bar millet üchün bu téximu muhim. Bundaq qarighularche yéziq özgertishning netijisi medeniyet jehettiki zor yoqitish bolup hésablinidu. Eger bundaq özgertish muweppeqiyetlik bolsa, ötmüsh bilen bügün we kelgüsi ayrilip kétidu. Eger meghlup bolsa (Xuddi bizning silawyan we latin élipbesi asasidiki Uyghur yéziqigha oxshash) eng az dégende bir ewlad kishiler özlirining meniwi we tarixiy mirasliridin mehrum bolghanning üstige, jem'iyette özlirining rolini ünümlük jari qilduralmaydu. Imla qa'idisidiki bir özgirish yéziqtiki nurghun özgirishlerni keltürüp chiqiridu. Uyghur tilidiki bezi tawushlar üchün ünümlük halda bezi herplerning yasalghanliqi muhim we paydiliq özgertish bolghanidi. Lékin her qétimqi imla qa'idiside élipbe tertipining özgertilishi oqughuchilarni élipbe öginish we yadlashta qiyinchiliqqa duchar qildi.

1970 - Yillarning otturilirida, merkiziy milletler inistituti shinjangdin kelgen Uyghur, qazaq oqughuchilirigha kona yéziq imla qa'idilirini ögitishtin ibaret alahide programma tesis qilghan (Chünki ular ottura mektepte latin yéziqi bilen sawatliq bolghan) idi. Bu ularning öz ana tilini igiliwélishini meqset qilghanidi. Eger yéziq jehette shundaq qalaymiqanchiliqlar bolmighan bolsa, uniwérsitétlarda bundaq programmilarning tüzülüshining zörüriyiti bolmighan bolatti. Shinjangdimu ottura mektepni latin yéziqi bilen oqughan adettiki oqughuchilarmu éghir qiyinchiliqqa duch keldi. Chünki, ular adettiki bir ish tépish üchünmu kurslarda kona yéziq bilen sawatliq bolushi kérek idi. Bolmisa ular öz jem'iyitide " sawatsizlar " Din bolup qalatti.
Til - yéziq siyasetliri küchep teshwiq qilinip, imla qa'idisi qattiq tekitlinip turulghan bolsimu, yéziq saheside hazirmu nurghun mesililer saqlanmaqta. Wéwiskilardin tartip türlük élan, marka, kocha namliri, qatnash belgiliride imla jehette nurghun xataliqlar saqlanmaqta.

3) Bundaq özgertishler yene öz nöwitide eyni waqittiki " sol " Chil xata siyasetlerni eks ettürdi.

4) Uyghur til - yéziqining qanuniy orni 1984 - yili élan qilin'ghan " milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni " Da éniq körsitildi. Uningda, aptonomiye rayonlirida aptonomiye yürgüzgüchi milletning tili birinchi til bolush asasida, Xenzu tilinimu ishlitish lazimliqi körsitildi. Netijide Uyghur til - yéziqining istiqbaligha keng yol échildi. Hazirqi zaman Uyghur yéziqi memliket boyiche qollinilidighan chong yéziqlarning biri bolup qaldi. U xelq pulidin tartip milletler terjime idarisi we milletler neshriyatlirighiche keng qollinilidu. U yene memliketlik xelq qurultiyi, siyasiy meslihet kéngishi qatarliq chong yighinlarda terjime qilinidighan yette xil til - yéziqning biri.

Uyghur yéziqi yene aptonom rayonimiz da'iriside her derijilik hakimiyet organlirining hakimiyet yürgüzidighan qanuniy yéziqi. U aptonom rayonluq partkom, aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitéti, aptonom rayonluq xelq hökümiti, siyasiy meslihet kéngishidin tartip, yéza - kent asasiy qatlam hakimiyet orunlirighiche özlirining qanun, nizam, emr - permanliri, tamgha, wéwiska, mallarning markiliri, ish qeghezliri, herxil hüjjet, uqturush, xet - alaqiliride; her derijilik sot mehkimiliri, edliye, teptish mehkimiliri sot qilish, erz qobul qilish, élan chiqirish, höküm élan qilish, késim qilish ishlirida, jinayi enzilerni tekshürüp tehqiqleshte; her derijilik mekteplerde, pochta - télégraf, teshwiqat, telim - terbiye, ma'arip ishlirida keng ishlitilmekte.

Hazir aptonom rayonimizda Uyghur til - yéziqida herqaysi sahege a'it kitab - jurnal, derslik qollanmilirini neshir qilidighan ashkara tarqitilidighan gézit 21 xil, ichki qisimda tarqitilidighan gézit 25 xil, ashkara tarqitilidighan jurnal 44 xil, ichki qisimda tarqitilidighan jurnal 64 xil.

Shuning bilen bir waqitta, aptonom rayonluq xelq hökümiti Xenzu tilini öginish ishlirinimu ching tutup, bashlan'ghuch mekteplerning 1 - yilliqidin bashlap Xenzu tili dersliki ötüshni qara qildi. Aliy mekteplerning junggo tili fakultétlirida Xenzu (Yaki bashqa millet) oqughuchiliri üchün Uyghur tili kespi tesis qilinip, bir - birining til - yéziqini öginish qizghinliqi kötürüldi. Melum da'iride qosh til oqutush tetqiqati élip bérilip, mu'eyyen netijiler qolgha keltürüldi.

Hazir yene 1985 - yilidiki imla qa'idisi tüzülgendin buyanqi on yil ichide otturigha chüshken we ammidin élin'ghan pikir - tekliplerge asasen, imla qa'idisi we imla lughitini tüzitish, toluqlash, mukemmelleshtürüsh xizmiti ishlenmekte.

(Aptorliri: Shinjang uniwérsitétidin)
Jawabkar muherriri: Jür'et Ablimit