Némishqa Lidérlar Yalghanchiliq Qilidu?

2017-yili 5-ayning 19-küni

Kona yéziq nusxisi (Élkitab): http://www.meripet.com/Junggo/20170519_leader_lie.pdf

Men aldinqi maqalide Amérika Chikako Uniwérsitétining proféssori, dunyagha tonulghan tashqi ishlar siyasiysi mutexessisi doktor Jon Mi’érshaymér (John Mearsheimer) ning «Junggo Némishqa Tinch Yol Bilen Tereqqiy Qilalmaydu?» dégen témidiki bir meydan ilmiy doklatining asasiy mezmunini tonushturup öttüm. Doktor Jon Mi’érshaymérning dangliq kitablirining ichide «Némishqa lidérlar yalghanchiliq qilidu: Xelq’ara siyasettiki yalghanchiliq heqqidiki heqiqetler» dégen bir kitabimu bar bolup, u mushu témidimu köp qétim ilmiy doklat bergen. Ashu ilmiy doklatlarning biri 2012-yili 1-Martta Amérikining Chikako Uniwérsitétida sözlen’gen bolup, men mezkur maqalide ashu bir qétimliq ilmiy doklatning asasiy mezmunini bayan qilip ötimen. Men bayan qilidighan idiyilerning hemmisi eslidiki menbege tewe bolup, eger men özümning sözlirini qoshup qoymaqchi bolsam, uni «Ilawe» sheklide bir ayrim abzas qilip yazimen.

Töwendikisi doktor Jon Mi’érshaymér doklatining men özüm tallighan mezmunliri.

1. Shexsiyetchi Yalghanchiliq bilen Istratégiyilik Yalghanchiliqning Perqi

Yalghanchiliq bezide istratégiyilik ehmiyetke ige bolidu. Bezide melum bir döletning lidéri (rehbiri) ning yalghanchiliq qilishi melum istratégiyilik ehmiyetke ige bolidu. Yalghanchiliq bezide dölet hakimiyet hünerlirining bir yaxshi qorali bolalaydu. Yalghanchiliqni «shexsiyetchi yalghanchiliq» bilen «istratégiyilik yalghanchiliq» dégen 2 türge ayrish mumkin. Lidérlar özliri payda élish üchün qilidighan yalghanchiliq shexsiyetchi yalghanchiliq bolidu. Lidérlar döletning menpe’itini közlep qilidighan yalghanchiliq bolsa istratégiyilik yalghanchiliq bolidu.

Men kitabimda Iraq urushini qozghash üchün Amérika prézidénti kichik Bush qilghan 4 xil yalghanchiliqni tilgha aldim. Bush hakimiyiti u yalghanchiliqlarni shexsiy menpe’etliri üchün qilghan emes. Ular Iraq bilen urushush Amérikining menpe’iti üchün paydiliq, dep qarap, ashundaq yalghanchiliqlarni qilghan. Hazir hemmeylenning xewiride bolghinidek, u bir dötlük bilen élin’ghan qarar. Emma ular özliri Iraq urushi ishida «biz toghra ishni qiliwatimiz», dep oylighan.

Lidérlar qilidighan yalghanchiliqlarning beziliri «yaxshi yalghanchiliq» katégoriyesige kiridu. Mesilen, sabiq Amérika prézidénti Kénnédi Kuba bashqurulidighan bomba krizisi jeryanida qilghan yalghanchiliq ene shuninggha kiridu. U weqe mundaq: Sabiq Sowét Ittipaqi bashliqi Xrushéw Amérika prézidénti Kénnédige «Eger siler Amérikining Türkiyediki Yupitér tipliq bashqurulidighan bombilirini öz dölitinglargha qayturup ketsenglar, bizmu Sowét Ittipaqining Kubadiki bashqurulidighan bombilirini öz dölitimizge qayturup kélimiz», deydu. Silerningmu xewiringlarda bolghinidek, Türkiye Sowét Ittipaqining bir qoshnisidur. Eyni waqitta Amérikining Yupitér namliq bashqurulidighan bombiliri Sowét Ittipaqigha toghrilap qoyulghan bolup, Sowét Ittipaqining bombiliri bolsa Amérikigha toghrilap qoyulghan. Kénnédimu shundaq qilishqa razi idi. U 1961-yili 1-ayda Amérika prézidénti bolghan waqittila Türkiyediki bombilarni qayturup kélishni arzu qilghan bolup, emma Pentagon (Amérika dölet mudapi’e ministirliqi) undaq qilalmay qalghan idi. Eger Kénnédi bu qétim Xrushéw bilen kélishim tüzüp, ashu bombilarni Amérikigha yötkep kelse, uni Amérika xelqige chüshendürüsh teske toxtaytti. Türkiyemu «Amérikining Yawropani qoghdash wedisi taza dégendek mustehkem emesken», dep oylap qalatti. Shunglashqa Kénnédi Xrushéwgha mundaq deydu: «Biz shundaq kéliship, bombilirimizni yötkeyli. Emma, bu ishni dunyagha élan qilmay mexpiy tutayli. Eger siz bu ishni ashkarilap qoyidikensiz, men uni hergizmu öz üstümge almaymen. Shuni bilishingiz kérekki, eger Amérikidikiler bu ishni sézip qélip, mendin so’al sorashqa bashlaydiken, men bu ishni hergizmu öz üstümge almaymen.» Kéyin Amérikidiki zhurnalistlar bu ishni sézip qélip, Kénnédidin so’al sorighanda, Kénnédi heqiqetenmu «Hergizmu undaq ish yoq», dep, yalghan sözleydu. Eyni waqitta Kénnédining sözige menmu ishen’gen idim. Emeliyette bizning oylighinimiz xata iken. Kénnédi bizge yalghan sözligen iken. Uning bu ishta yalghanchiliq qilghinimu yaxshi boluptiken. Sewebi, Kuba bashqurulidighan bomba krizisi shuning bilen axirlashqan idi. Eger ashundaq bolmighan bolsa, Amérika bilen Sowét Ittipaqi otturisida yadro bomba urushi partlap qélish éhtimalliqimu bar idi.

Men bügünki doklatta asasen istratégiyilik yalghanchiliq üstide toxtilimen. Istratégiyilik yalghanchiliq bezide yaxshi yalghanchiliq bolup chiqidu. Bezide bolsa éghir xataliq bolupmu chiqidu.

2. Istratégiyilik Yalghanchiliq

Yalghanchiliq déginimiz rast gep qilishqa qarimu-qarshi bolghan ehwalgha qaritilghan. Yeni, bir terepte rast gep qilish, yene bir terepte aldamchiliq (deception) bar.

Aldamchiliq yene yalghanchiliq, gep oynitish, we yoshurush (concealment) ni öz ichige alidu.

Rast gep qilish déginimiz bir ademning qattiq tirishchanliq körsitip, bir ehwalni utturla, hemde eng yuqiri derijide emeliy pakitqa uyghun halda otturigha qoyushqa qaritilghan.

Aldamchiliq bolsa yuqiriqining eksi bolidu. Üch xil aldamchiliqning ichidiki yalghanchiliq rast emes ehwalni rast qilip otturigha qoyushqa qaritilghan. Balingiz tapshuruqni ishlimigen bir küni siz uningdin «tapshuruqni ishlidingmu?» dep sorisingiz, hemde balingiz: «he’e, ishlidim», dep jawab berse, bir bir yalghanchiliq bolidu.

Yene bir misal: Amérika Iraqqa hujum qilishtin burun, Amérika dölet mudapi’e ministiri 2002-yili 27-Dékabirda mundaq dédi: «Bizde Osama Bin Ladin bilen Sadam Hüseyin otturisidiki baghlinish heqqide polattek ispat bar.» Uningdin texminen 2 yil ötkende, yeni 2004-yili u yene mundaq dédi: «Méning bilishimche, Bin Ladin bilen Sadam Hüseyin otturisidiki baghlinish heqqide birer küchlük pakit yoq.» Mana bu yalghanchiliq.

Yalghanchiliqning yene bir sheklimu bar. Uningda sözligüchi yalghan geptin birni tüptüzla qilmaydu, belki, bir qatar geplerni qilip, anglighuchining uning sözidin xata yekün chiqirishigha élip baridu. Bu xil ehwalda siz sözliringizni meqsetlik halda anglighuchini xata terepke yétekleydighan qilip orunlashturup, shu arqiliq anglighuchining xata yekün’ge érishishini wujudqa keltürisiz.

Mesilen, Amérikining sabiq prézidénti kichik Bush mundaq dédi: «Sadam Hüseyin 11-Séntebir weqesining bir qismigha mes’ul.» Amérika 2003-yili Iraqqa tajawuz qilghanda, Amérika nopusining tengdin tolisi del shundaq, yeni «Sadam Hüseyin 11-Séntebir weqesining bir qismigha mes’ul», dep oylighan. Buning sewebi Bush hökümiti nahayiti zor tirishchanliqlarni körsitip, Amérikiliqlarni yuqiridiki gepke ishendürgenlikidindur. Bu ishta Bush hökümiti hergizmu «Sadam Hüseyin 11-Séntebir weqesini biwasite keltürüp chiqarghan», dep ochuq otturigha qoymidi. Belki ular bir mezgillik waqit ichide sizni «11-Séntebir weqesini Sadam Hüseyin keltürüp chiqarghan» dégen’ge ishendüridighan bir qatar bayanatlarni berdi.

Ikkinchi xil aldamchiliq yoshurushtin ibaret. Yoshurush déginimiz bir ademning anglighuchigha bir qisim pakitlarni qesten démeslikige qaritilghan. Mesilen, Amérika Iraq urushini qozghashtin burun qolgha chüshken bir qanche térroristlarni soraq qilip, Osama Binladin bilen Sadam Hüseyin otturisida héch qandaq munasiwetning yoqluqini, uning eksiche u ikkisining bir-birige chish-tirnighiche öch ikenlikini éniqlighan. Emma Bush hökümiti bu uchurni Amérika xelqidin yoshurup, «U ikkisining nahayiti yéqin munasiwiti bar», dédi. Bu yalghanchiliqqa emes, belki yoshurushqa kiridu.

Üchinchi xil aldamchiliq gep oynitish (spinning) tin ibaret. Bu xil ehwalda siz biwasite yalghanchiliq qilmaysiz, belki bashqilargha hékaye we pakitlarning ichidiki sizge paydiliqlirini dep, sizge paydisizlirini bolsa qesten démey ayrip qoyisiz. Mesilen, bir jüp oghul-qizlar muhebbetlishish paranglirigha chüshkende gep oynitidighan yaki gep yügürtidighan ishlarni köp qilidu. Eger hazir prézidént Obama mushu meydanda bar bolup, biz uningdin: «Amérikining hazirqi iqtisadiy ehwali qandaqraq?» dep soraydighan bolsaq, u bizge iqtisadning peqet ijabiy tereplirini dep, selbiy tereplirini tilgha almay yaki yoshurup, gep oynitidu. Bundaq ehwalda u yaki bashqa bir emeldar yalghanchiliq qilmaydu, emma gep oynitidu.

Qisqisi, aldamchiliqning yuqiriqidek 3 xili bar. Biz hemmimiz gep yorghilitish we yoshurush ishlirini dawamliq qilip turimiz. Emeliyette eger gep yorghilitish we yoshurush ishliri mewjut bolmaydiken, bir jem’iyetning ishliri normal halda yürüshmeydu. Emma, yalghanchiliq bir pütünley bashqiche ish. Siz bashqilarni «gep yorghilitidu, yoshuridu» dep xaraktérlisingiz, köpinche kishiler uni qobul qilalaydu. Emma «yalghanchi» dep xaraktérlisingiz, uni köpinche kishiler qobul qilalmaydu.

Emdi men yuqiridiki aldamchiliqlar xelq’ara siyasette qandaq rol oynaydighanliqi heqqide toxtilimen.

(2)

3. Yalghanchiliqning Xelq’ara Siyasettiki Qollinilishi

Xelq’araliq yalghanchiliqning töwendikidek 5 xil türi bar.

(1) Döletler otturisidiki yalghanchiliq. Buningda bir döletning lidéri yene bir döletning lidéri yaki yene bir döletning anglighuchilirigha yalghanchiliq qilidu. Mesilen, soghuq urush jeryanida, Amérika sabiq Sowét Ittipaqini mundaq dep agahlandurdi: Eger ular sherqiy Yawropagha hujum qilidiken, Amérika yadro bombisi bilen sherqiy Yawropani qoghdaydu. Amérikining bundaq teshwiqat bilen shughullinishidiki seweb, Amérikining yadro bombisi ishlitish heywisi Sowét Ittipaqining sherqiy Yawropagha hujum qilishining aldini alalaytti. Bizning yadro bombisi ishlitidighanliqimizgha, shundaq bolghanda Sowét Ittipaqi bashlighan en’eniwi urush bir yadro urushigha aylinidighanliqigha ishense, Sowét Ittipaqi sherqiy Yawropagha en’eniwi urush bashlimaytti. Shunglashqa Sowétliqlarni bizning yadro bombisi ishlitidighanliqimizgha ishendürüsh bizge nahayitimu paydiliq idi. Emma bizning yadro bombisini rast ishlitidighanliqimiz yaki ishletmeydighanliqimiz éniq emes idi. Sowét Ittipaqining sherqiy Yawropagha hujum qilishining özila u yerde nahayiti éghir paji’e peyda qilidighan bolup, uni az dep Amérikining u rayonlarda yadro bombisini ishlitidighanliqini biz anche tesewwur qilalmayttuq. Shundaq bolsimu Amérika hökümet emeldarliri eyni waqitta sherqiy Yawropani yadro bombisi bilen qoghdaydighanliqini nahayiti éniq qilip otturigha qoyghan idi. Emma, ular kéyinche hergizmu sherqiy Yawropani yadro bombisi bilen qoghdimaydighanliqini, ularning dégenliri peqet quruq heywidin bashqa nerse emeslikini étirap qildi. Démek, eyni waqitta Amérika lidérliri peqet heywe qilghan (bluffing). Heywe qilishmu yalghanchiliqning bir shekli. Ashu qétimliq yalghanchiliqning qimmiti nahayiti yuqiri boldi. U soghuq urush jeryanida Yawropani bir qétimliq chong balayi’apettin saqlap qaldi. Bu ishtiki bir muhim nuqta shuki, Amérika lidérliri kéyinche özining yalghanchiliq qilghanliqini étirap qildi.

1-resim: Jon Mi’érshaymér Chikako Uniwérsitétida doklat bériwatqandiki bir körünüsh.

(2) Endishe peyda qilish (fear mongering). Endishe peyda qilish bir dölet lidérining öz xelqige ishlitidighan wasitisi. Bush hakimiyitining Iraq urushi qozghashtin burun dölet ichide élip barghan ishliri ene shundaq endishe peyda qilishning bir misali bolalaydu. Bush hakimiyiti eyni waqitta Amérika xelqining Iraq urushini anche qollap ketmeydighanliqini toluq chüshendi. Shunglashqa ular Amérika xelqige «Sadam Hüseyin texttin chüshürülmise bolmaydighan derijide nahayitimu xeterlik» dégen uqumni pütün küchi bilen teshwiq qildi. Shu jeryanda ular 4 xil yalghanchiliqning hemmisi bilen shughullandi: Aldamchiliq, gep oynitish, yalghanchiliq, we endishe peyda qilish. Amérika lidérliri Wiyétnam urushini qozghashning aldidimu endishe peyda qilish ish-heriketlirini élip barghan idi.

(3) Istratégiyilik yoshurush. Buning bir yaxshi misali Amérikining sabiq prézidénti Kénnédining Sowét Ittipaqi lidéri Xrushéw bilen tüzgen kélishimni yoshurup, shu arqiliq Kuba bashqurulidighan bomba krizisini axirlashturghanliqi. Bu ishta Kénnédi nahayiti ziddiyetlik siyasiy qarardin birni élip, uni Amérika xelqi bilen Yawropaliqlardin yoshurdi.

(4) Milletchilik qilip xata idiye peyda qilish (nationalist myth-making). Hemme eller milletchiliktin paydilinidighan bolup, milletchilikning hemmisi choqum özining ötmüshi heqqide yalghan sözleydu. Hemme döletler yalghan tarix toqush ishini élip baridu. Özini yaxshi terep, yene bir döletni yaman terep qilip körsitidighan hékayilerni toquydu. Mesilen, men dawamliq ishlitidighan bir misal 1947-yilidiki Isra’iliyening qurulushi bilen munasiwetlik. Shu chaghda men we men bilidighan barliq kishiler mundaq bir bayan’gha ishen’gen: Eyni waqitta hazirqi Isra’iliyede yashawatqan Ereblerning nurghunliri u yerdin köchüp ketken. Uning sewebi Ereb lidérliri ulargha ene shundaq yolyoruq bérip, ular köchüp ketkendin kéyin Ereb eskerliri kélip, barliq Yehudiylarni öltüridighanliqini, Yehudiylarni öltürüp bolghandin kéyin Pelestinlikler öyige qaytip kelse bolidighanliqini éytqan. Mushu boyiche bolghanda, Ereb lidérlirining sözlirini anglap, nahayiti köp sandiki Erebliklerning hazirqi Isra’iliye zéminidin köchüp kétip, Pelestinde köchmenler mesilisini peyda qilghanliqi ashu Ereblerning öz gunahi bolup hésablinidu. Biz hazir Isra’iliye tarixshunaslirining eserliri arqiliq, eslidiki ishning hergizmu undaq emeslikini bilduq. Heqiqiy yüz bergen ehwal eslide mundaq iken: Isra’iliyelikler Ereblikler üstidin irqiy qirghinchiliq élip bérip, yene 700 ming Erebni u yerdin qoghlap chiqiriwetken. Hemde kéyin ularning öz öylirige qaytip kélishige yol qoymighan. Mana bu milletchi xata idiye peyda qilishtur. Bundaq ishlarni qilghanlar yalghuz Isra’iliyela emes. Bundaq ishni hemme döletler qilidu.

(5) Libéralist (liberal) yalghanchiliq. Urushni qandaq chüshinish kérekliki heqqide hazir xelq’arada nahayiti yaxshi qobul qilin’ghan bir qatar ölchemler bar. Mesilen, yol qoyulidighan urush, we bir urushta qandaq ishlargha yol qoyush, dégenler. U ölchemler adaletlik urush nezeriyisi boyiche békitilgen. Bezi eller urush qa’idilirige xilapliq qilip, andin nahayiti zor tirishchanliqlarni körsitip özi qilghan ishlarni yoshuridu. 2-dunya urushi ayaghlashqandin kéyin, Amérika bir nahayiti qiziqarliq orun’gha chüshüp qaldi. Urush jeryanida Amérika Gérmaniyege qarshi urushta Sowét Ittipaqi bilen bir septe turdi. 2-dunya urushi ayaghliship, soghuq urush bashlan’ghandin kéyin bolsa Amérika Gérmaniye bilen bir septe turup, Sowét Ittipaqigha taqabil turdi. Yeni, Amérika özining hemkarlashquchisi bilen özining düshminini almashturdi. Amérika üchün yéqinqi tarixta bundaq ishlar nahayiti köp yüz berdi. Yeni Amérika köpligen hazirqi zaman tarixida adem qirghan hakimiyetler bilen dost boldi. Soghuq urush jeryanida Yawropaning merkizide Sowét Ittipaqigha qarshi bir chong küch hasil qilishta Gérmaniye intayin muhim bolghachqa, biz ularni aqlashqa mejburi bolduq. Biz «2-dunya urushi jeryanida sherqiy urush rayoni Wérmont (Vermont) aldinqi sepide yüz bergen chong qirghinchiliqta Gérmaniyening qoli yoq», déduq. Bu bir yalghanchiliq. 1942-yili etiyazda En’gliye hawa armiyisi Gérmaniyeni bombardiman qilip, chamisining yétishiche Gérman puqraliri üstidin qirghinchiliq qildi. Emma En’gliye özining Gérmaniye puqralirini qesten qirghanliqini dunyadin yoshurdi. Ularning bu ishi urush qa’idisige xilap idi. En’gliye yalghanchiliq qilip, dunyagha «biz peqet herbiy nishanlarni, we iqtisadiy nishanlarnila bombardiman qilduq», dep jakarlidi. Mana bu libéralist yalghanchiliq bolup hésablinidu.

Ilawe: Yulghun lughitide In’glizche «liberal» dégen söz «Séxiy, merd, ochuq qol, qoli ochuq, mol, bay, toluq, yéterlik, erkin, bashbashtaqliq, libéralist» dep izahliniptu.

(3)

4. Ikki Asasiy Bayqash

Men kitabimda ikki asasiy bayqashni otturigha qoydum. Uning biri, döletler öz-ara yalghanchiliq qilidighan ishlar anche köp yüz bermeydu. Men bu ishni bayqighanda bir az chöchüp kettim. Men dölet emeldarliri bashqa dölet xelqlirige yalghan gep qilidighan ishlarni intayin köp uchratqan. Chet el diplomatliri özi turuwatqan döletning xelqige yalghanchiliq qilidighan ishlarnimu dawamliq uchritip turimiz. Emma men döletler bir-birige yalghan sözleydighan ishning misallirini tépish intayin qiyin ikenlikini bayqidim. Kitabimgha bu heqte bir qanche misallarni kirgüzgen bolup, men u misallarni tépish üchün intayin qattiq tirishtim.

Men mushundaq mezmunda bashqilargha doklat bergende, tingshighuchilarning nutuqchilargha neqeder ishenmeydighanliqigha heyran qaldim. Yeni, bashqilar manga dawamliq «Undaq bolushi mumkin emes. Döletler bir-birige yalghan sözleydighan ishlar intayin köp bolushi kérek», deydu. Men shuning bilen ulargha: «Öyingizge bérip, kéyinki bir qanche kün ichide döletler bir-birige yalghan sözleydighan ishlar üstide chongqur oylinip, tapqan misalliringizni manga élxet arqiliq ewetip béring», deymen. Netijide birer heptidin kéyin manga jawablar kélishke bashlaydu. Ularning jawabidin köpinche waqitlarda 3 tek misal chiqidu. Emma, ularning ikkisi yalghanchiliq emes bolup, qalghan biri bolsa men kitabimda tilgha alghan misalning özi bolup chiqidu.

Bezi sorunlarda tingshighuchilar mendin: «Sizche Sadam Hüseyin yalghanchiliq qilmighanmidu?» dep soridi. «Iran prézidénti Exmet Nijat yalghan sözlimidimu?» dep soridi. «Shimaliy Koréyelikler bizge yalghan gep qilmidimu?» dep soridi. Men so’al sorighuchilargha: «Eger siz ular yalghan gep qildi, dep oylisingiz, manga ularning qaysi gépi yalghan ikenlikini dep béring», dédim. Emma, manga birer misal körsitip béridighanlar chiqmidi. Men özümmu Sadam Hüseyinning yalghan gep qilghanliqining birer misalini tapalmidim. Bu déginim Sadam bir yaxshi adem, Exmet Nijat bir yaxshi adem, déginim emes. Bu yerdiki so’al «ular bizge yalghan gep qilip baqtimu», dégendin ibaret bolup, men uninggha ispat tapalmidim. Kishiler mushundaq ehwalgha ishenmeydiken. Men buninggha nahayiti heyran qaldim.

Méning ikkinchi bayqishim shuki, lidérlar bashqa ellerge yalghan sözliginige qarighanda öz xelqige köprek yalghan gep qilidu. Amérikining ehwalida endishe peyda qilish hemmidin éghir. Bir Amérikiliq tarixshunas tarixtiki Amérika prézidéntliri qilghan yalghan gepler heqqide bir kitab yazghan bolup, u kitab intayin ésil chiqiptu. Emma, u kitab oqurmenlerni nahayitimu chüshkünleshtürüwétidiken. Yeni u kitab yalghan gepler heqqidiki misallar bilen liq tolghan bolup, adem Amérika prézidéntlirining qaysi derijide yalghan gep qilghanliqini bilse, bir az chüshkünliship kétidiken. Ashu kitabtiki bir misal Sadam Hüseyin heqqide iken. Hemmeylenning xewiride bolghinidek, Amérika lidérliri deslipide hemme yerlerde «Sadamning chong weyranchiliq qoralliri bar», dégen bayanatlarni bérip yürgen. Emma kéyinche undaq qorallar tépilmidi. Shuning bilen kishiler «undaq bolushidiki seweb Sadam bizge quruq heywe qilghanliqida. Uningda chong weyranchiliq qoralliri yoq bolsimu, u özini ashundaq qoralliri bardek qilip körsetti. Shunga biz uning damigha chüshüp, uningda chong weyranchiliq qoralliri bar, dep oylap qaptimiz», déyishke bashlidi. Emeliyette bolsa Sadam izchil türde «Iraqta chong weyranchiliq qoralliri yoq», dep kelgen bolup, bu ishta u heqiqetenmu yalghan sözlep baqmighan. U yalghan gep bilen heywe qilghan’gha a’it pakitmu mewjut emes. Men köpligen sahelerdiki kishiler bilen parangliship turidighan bolup, ulargha «Silerde birer ispat bar bolsa manga bergen bolsanglar», dep turdum. Emma men hazirghiche undaq ispatqa érishelmidim. Démek, Iraq urushi bashlinishtin burun, hemde 1990-yillirining hemmiside Sadam Hüseyin bizge yalghan gep qilip baqqan emes. Emma prézidént kichik Bush bizge yalghanchiliq qildi. Bu ehwal méning ikki bayqishim bilen oxshash.

Undaqta néme üchün bir döletning lidérliri bashqa döletlerning lidérlirigha yalghanchiliq qilmay, öz dölitining xelqige yalghanchiliq qilidu? Méning chüshenchem mundaq: Xelq’ara siyasette oxshimighan eller otturisida öz-ara ishench küchlük emes. Bir-birige ishenmigen ehwalda qarshi terepke yalghan gep qilishning anche ehmiyiti qalmaydu. Döletler bir-birige anche ishenmeydu. Shunglashqa Rigan Amérika prézidénti bolup turghan waqtida, Sowét Ittipaqigha qarita «Ulargha ishininglar, emma jezmleshtürünglar», dégen. Uning démekchi bolghini, Sowétliqlargha ishen’gili bolmaydu, shunglashqa biz jezmleshtürmisek bolmaydu, dégendin ibaret. Xuddi shuninggha oxshash, Sowétliqlarmu bizge ishenmigen. Junggo bilen Amérika hazir bir-birige ishenmeydighan bolup, kelgüsidimu shundaq bolidu.

Memliket ichidiki ishlar yuqiridikining eksiche bolidu. Xelq ammisi özlirining lidérlirigha ishinidu. Lidérlarning bizni qoghdash wezipisi bar. Ular biz bilen bir tebiqining ademliri. Shunglashqa döletler ara mewjut emes ishench lidérlar bilen xelq ammisi otturisida mewjut bolup turidu.

Mesilen, Iraq urushi bashlinishtin burun, men Iraqtiki qorallarni tekshürüsh ishigha mes’ul bolghan ependining bir nutqini anglap, Iraqta zor weyranchiliq keltüridighan qorallarning yoqluqigha ishen’gen idim. Emma, bir qanche hepte ötkendin kéyin, Amérikining sabiq tashqi ishlar ministiri Ramsféld (Rumsfeld) mundaq dédi: «Biz Iraqta zor weyranchiliq qorallirining barliqigha ishinimiz, chünki, biz ularning nede ikenlikini bilimiz.» Dölet mudapi’e ministiri héliqi qorallarning nede ikenlikini bilmise, yuqiriqidek gep qilmaytti. U mushundaq muhim ishlarda bizge tüpmu-tüz yalghanchiliq qilmaytti. Shuning bilen men meydanimni özgertip, kishilerge «Iraqta zor weyranchiliq qoralliri bar bolushi mumkin», dep yürdüm. Emeliyette bolsa ish undaq emes bolup, Ramsféld bizge yalghan sözleptu. Bu ishta biz lidérlirimizgha ishenduq. Eger öz lidérigha héch kim ishenmise, bir döletning ishi normal mangmaydu. Démek, lidérlar bashqa döletke yalghan sözligen’ge qarighanda öz xelqige bekrek yalghan sözleydu.

5. Xulase

Men yuqirida xelq’ara siyasette lidérlarning ehwalgha qarap yalghanchiliq qilishi bir adetke aylan’ghan ish ikenlikini otturigha qoydum. Lidérlarning bezide öz xelqige yalghanchiliq qilishi eqilge muwapiq. Emma, yalghanchiliqning ré’al ziyanliq terepliri barliqini chüshinish intayin muhim. Bolupmu endishe peyda qilishning ziyini nahayiti chong. Yalghanchiliqning 2 chong xetiri bar. Uning biri özige yénish (blowback) bolup, yene biri bolsa eksi netije keltürüp chiqirish (backfiring).

«Özige yénish» mundaq bolidu: Bir lidér öz xelqige melum bir tashqi siyaset heqqide yalghan sözligende, u ichki siyasetler ustidimu yalghan sözleshke mejburi bolup, semimiyetsizlikni wujudqa keltüridu. Eger bir lidér tashqi siyaset tehditi üstide öz xelqige yalghan sözleshke mejburi bolidiken, bu ashu xelq rastchilliqni toghra qobul qilalmaydu, dégendin dérek béridu. Xelqte bir mesile barliqidin, ularning chongqur oyliyalmaydighanliqidin, we ularning nahayiti perwasiz ikenlikidin dérek béridu. Lidér toghra ish qilish üchün öz xelqini exmeq qilmisa bolmaydighanliqidin dérek béridu. Mana bu endishe peyda qilishning del özidur. Tashqi siyaset bilen ichki siyasetning her ikkiside yalghanchiliq qilish xelq ammisi arisida semimiyetsizlikning bash kötürüshige sewebchi bolidighan bolup, u tolimu xeterlik. Bundaq ehwalda bir jem’iyet normal heriketlinelmeydu.

«Eksi netije keltürüp chiqirish» ta siz qilghan yalghanchiliq siz kütken netijini élip kelmey, siz kütkenning eksige toghra kélidighan netijilerni élip kélidu. Mesilen, Bush hakimiyiti bir yalghanchiliq herikiti élip bérip, Amérika xelqini aldap, shu arqiliq Iraq urushini qozghidi. Emma bu urush bir balayi’apet bolup chiqti. Ularning yalghanchiliq herikiti élip bérishidiki seweb, ularning Iraq urushi heqqidiki idiyisi bashtinla xata bolghanliqidur. Eger ular bizge rast gep qilghan bolsa, Iraq urushi yüz bermeytti. Shuning bilen bizge bu balayi’apetmu kelmeytti. Wiyétnam urushidimu mushuninggha oxshash ish yüz bergen. Yeni u chaghdimu dölet lidéri xelqqe yalghan sözligen. Ashu ikki urushning her ikkisi bizge eksi netije élip keldi.

Démek, endishe peyda qilish bir intayin xeterlik ish. U nachar siyasetke élip bérip, medeniyetni zeherlep, eng axiri bizni bir meghlubiyetke mejburlaydu.

Endishini eng köp peyda qilidighan eller démokratik eller bolup, ular yiraq kelgüsidiki tehditke qarshi aldini élish urushi élip baridu. Chet el tehditi heqqide öz xelqige eng köp yalghanchiliq qilidighan ellermu démokratik eller. Ashundaq ellerning biri Amérikidin ibaret. Amérika dunyani bashqurushqa urunuwatqan bir dölet bolup, u yene bir démokratik dölet.

Paydilinish Menbesi:

[1] Why Leaders Lie: The Truth About Lying in International Politics

https://www.youtube.com/watch?v=VPe5f5dcrGE