Junggo «Yumshaq Küch» te Dunyadiki 1-Orun’gha Chiqalamdu?

2017-yili 8-ayning 4-küni

Kona yéziq nusxisi (Élkitab): http://www.meripet.com/Junggo/20170804_softpower.pdf

Men aldinqi bir qanche parche yazmilirimda Junggo iqtisadiy we herbiy jehetlerde dunyadiki yaki Asiyadiki hökümran orun’gha chiqalaydighan-chiqalmaydighanliqi heqqide toxtaldim. Dunyada iqtisadiy küch bilen herbiy küchtin bashqa yene «yumshaq küch» dep atilidighan bir küchmu mewjut bolup, hazir Junggo ashu sahedimu özining küchini östürüsh üchün nahayiti köp meblegh bilen qattiq tirishiwatidu. Junggo hazirghiche dunyadiki 380 din artuq dangliq aliy mekteplerde qurghan «Kungzi Tetqiqat Merkizi» ene shu yoldiki tirishchanliqlarning bir qismi bolup, men körgen bir matériyaldin ésimde qélishiche, Junggo chet ellerde Junggo heqqide teshwiqat élip bérish, Kungzi tetqiqat merkezlirini mangdurush, Junggogha qarshi her xil siyasiy küchlerge taqabil turush, we chet ellerdin her xil uchurlarni toplash qatarliq ishlar üchün 2014-yili jem’iy 15 milyard dollar pul xejligen.

Men bu qétim Amérikidiki Xarward Uniwérsitétining proféssori doktor Joséf Nay (Joseph Nye) ning «Junggoning qed kötürüshi we Amérikining Küchi» dégen témidiki bir meydan ilmiy doklatining özüm tallighan mezmunlirini tonushturimen. Bu doklat 2012-yili 20-Awghust küni «Kembirij Sehnisi» dégen bir ilmiy muhakime yighinida sözlen’gen. Töwendiki mezmunlarning hemmisi eslidiki menbege tewe bolup, peqet kichik témilarnila men özüm qoydum. Eger töwendiki mezmunlargha özümning sözini qoshup qoymaqchi bolsam, uni «Ilawe» sözi bilen bashlan’ghan bir ayrim abzas qilip qisturup qoyimen.

1-resim: Joséf Nay 2012-yili 20-Awghustta doklat bériwatqan waqittiki bir korunush.

Proféssor Nay 1970-yilliri bashqa bir mutexessis bilen birlikte xelq’ara munasiwettiki In’glizche «Neoliberalism» dep atilidighan nezeriyini ijat qilghan bolup, bu nezeriye ularning 1977-yili neshr qilin’ghan «Küch we öz-ara yölinish» (döletlerning küchi we bir-birige tayinishi, dégen menide) dégen kitabida bayan qilin’ghan. U yéqinqi yillardin buyan «yumshaq küch» saheside dunya boyiche eng aldida méngiwatqan mutexessis, dep qarilip kéliwatqan bolup, u otturigha qoyghan «eqilliq küch» (smart power) uqumi Amérika hökümitining Klinton we Obama dewrliride nahayiti köp paydilinilghan. U bir mezgil Xarward Uniwérsitéti Hökümet Institutining mudiri bolghan. 2011-yilidiki bir qétimliq bahalashta u 1700 neper xelq’ara munasiwet mutexessisliri ichidin 6-orunda turidighan «tesiri eng küchlük mutexessis» bolup tallan’ghan. Amérikining chet el siyasitidiki tesiri eng küchlük mutexessis bolupmu bahalan’ghan. Mezkur doklatni bérishtin sel burun u Junggo rehbiri Shi Jinping bilenmu körüshken. U 2014-yili Amérika hökümiti chet el siyasiti komitéti we dölet mudapi’e siyasiti komitétining ezaliqigha teyinlen’gen.

Töwendikisi proféssor Nayning sözliridin özüm tallighan mezmunlar.

1. Amérika-junggo Munasiwitidiki Yéngi Özgirishler

Yene 10 yildek waqittin kéyin Amérika bilen Junggoning ehwali qandaqraq bolidu? Junggo xéli uzun waqit ichide yiligha 10 pirsent etrapida tereqqiy qilghan bolup, hazir uning iqtisadi yiligha 7.5 pirsent ösüwatqanliqi perez qiliniwatidu. Mushundaq ehwalda biz Junggoning kelgüsi heqqide némilerni köreleymiz? Junggoning herbiy xirajiti aldinqi 10 yildek waqit ichide yiligha 13 milyard dollardin toghra keldi.

Junggo iqtisadining kötürülüshi némidin dérek béridu? Uning Amérikining küchi bilen bolghan munasiwiti qandaq? Bezi mutexessisler 1-dunya urushidiki ehwallargha asasen, bir dölet küchiyip, burun eng küchlük dölet bolup kelgen yene bir döletning hökümranliq ornigha tehdit bolup qalghanda choqum bu ikki dölet otturisida urush partlaydu, dep qarawatidu. Birinchi dunya urushi mezgilide, dunyaning merkizi bolup kelgen Yawropa parchilinip, Gérmaniye hökümran orundiki dölet boldi. Shuning bilen En’gliyede endishe peyda boldi.

Shunglashqa beziler 21-esirdimu yuqiridikige oxshash chong toqunushlar yüz béridu, dep qarawatidu. Ularning qarishiche u toqunush Junggoning qed kötürüshi, we shu sewebtin Amérikida endishe peyda bolushi bilen yüz béridu. Bu xil köz-qarashta boluwatqanlar ichide Chikako Uniwérsitétining proféssori Jon Mi’érshaymérge oxshash tonulghan siyaset alimlirimu bar. Jon Mi’érshaymérning déyishiche Junggo tinch yol bilen tereqqiy qilalmaydu. Eger bu ish rast bolidiken, bizni bir nahayiti éghir derijide buzulghan bir yéngi esir kütüp turuwatqan bolidu. Méningche bu rast emes. Men buni yene bir azdin kéyin chüshendürüp ötimen. Shundaqtimu biz bu endishige alahide diqqet qilishimiz kérek.

Aldinqi 2 – 3 yil ichide yuqiridiki nezeriyige ispat bolidighan bezi ishlar yüz berdi. U bolsimu Junggoning özige bek ishinidighan chet el siyasitidin ibaret. Köpligen Junggoluqlar 2008-yili Amérika iqtisadida yüz bergen chong chékinishke, we uningdin kéyin Amérikining asta eslige kélishtek bir emeliyitige qarap, hemde Junggo iqtisadining yiligha 10 pirsenttin ösüshige asaslinip, «Amérika arqigha chékinip, biz nahayiti téz tereqqiy qiliwatimiz. Shunglashqa biz bu xil shara’ittin toluq paydilinishimiz kérek» dewatidu. Heqiqetenmu mushuninggha oxshash téz kötürülüwatqan küchte meghrurlinish peyda bolush bilen birlikte, burun hökümran orunda turup kelgen küchte endishe peyda bolidu. 2008-yilidin 2011-yilighiche bolghan ariliqta Amérika-junggo munasiwiti burunqidin nacharlashti. Uning bir sewebi Junggoluqlarda hazir bar bolghan héliqidek «Amérika chékiniwatidu» dégen köz-qarashtin ibaret bolup, bir qisim Amérikiliqlardimu hazir ashundaq köz-qarash peyda boluwatidu. Yéqinda élip bérilghan bir qétimliq ray sinashning netijisige asaslan’ghanda, köp sandiki Amérikiliqlar hazir Junggo Amérikidin éship ketti, dep qaraydiken. Emeliyette bu bir xata chüshenche bolup, u yuqirida tilgha élin’ghan endishining bir namayendisidur.

2. Amérika Rastinila Chékiniwatamdu?

Bu so’algha jawab bérishtin burun bu yerde déyiliwatqan «chékinish» ning mutleq chékinish yaki nispiy chékinish ikenlikini aydinglashturuwélishqa toghra kélidu. Qedimki Rim impériyiside yüz bergen ish mutleq chékinish idi. U chaghda bashqa bir impériye tereqqiyatta Rim Impériyisidin ötüp ketmidi. U chaghda Rim iqtisadi dölet ichide zadila ünümi yoq bir nersige aylinip, Rimliqlar köpligen urushqa we sirttin kelgen hujumlargha duch kélip, shuning bilen Rim Impériyisi weyran boldi.

Bügünki Amérikining ehwali Rim Impériyisiningkige zadila oxshimaydu. Dunya Iqtisadiy Munbiri döletlerni dunyadiki riqabet küchi boyiche tizghanda Amérika 5-orun’gha qoyulup, Junggo 27-orun’gha qoyuldi. Riqabet küchi jehette Amérikining aldigha ötken döletler Shiwétsiye, Shiwéytsariye we Sin’gapor qatarliq kichik döletlerdin terkib tapti. Amérikidiki aliy mekteplerning köpinchisi dunya boyiche eng aldinqi qatar ichide turidu. Tetqiqat we tereqqiyat ishlirigha pul ajritish jehettimu Amérika bashqilarning köp aldida bolup, Amérikining bu ishlargha ajratqan puli Junggo, Jenubiy Koréye we Gérmaniye ajratqan pullarni qoshqan waqittikidinmu köp. Hazir pütün dunya tetqiqat we tereqqiyat ishlirigha xejleydighan pulning 31 pirsentini Amérika chiqiridu. Yéngi téxnologiyiler yéngi esir üchün intayin muhim bolup, ularning ichide bi’o-téxnologiyisi we nano-téxnologiyisi qatarliqlar bar. Bu sahelerdimu Amérika bashqilarning köp aldida méngiwatidu.

Shunglashqa «Amérikida mutleq chékinish yüz bériwatidu» dégen köz-qarash emeliyetke uyghun emes. Nispiy chékinish jehette biz diqqet bérishke tégishlik ehwallar bar. Nispiy chékinishte Amérika mutleq ölchem boyiche qarighanda chékin’gen bolmastin, bashqa eller Amérikidin tézrek tereqqiy qilghan bolidu. Hazir mushundaq tereqqiy qiliwatqan ellerdin Junggo, Hindistan, Biraziliye we bashqa döletler bar. Bashqilar tézrek tereqqiy qilidiken, ular bilen Amérika otturisidiki ariliq kichiklep mangidu. Shunglashqa bu Amérikining keynige chékinishi bolmastin, bashqilarning Amérikigha yétishiwélishi bolidu. Bashqa ellerning kötürülüshi ularning Amérikidin éship chüshkenlikidin dérek bermeydu. U peqet otturidiki ariliqning kichikligenlikidin dérek béridu.

Nispiy chékinishni kishiler asanla xata chüshinip qélip, uni «bashqilarning bizdin ötüp ketkini» dep oylap qalidu. Shuning bilen Junggoning ehwali Amérikiliqlarda men yuqirida tilgha alghan endishini peyda qilip qoyidu.

3. Junggoning Iqtisadiy we Herbiy Küchliri

Omumiy küch jehette Junggo Amérikini bésip chüshelemdu? Méningche undaq qilalmaydu. Emma, iqtisadning kölimi jehette ular Amérikidin éship chüshüshi mumkin. Eger 1.3 milyard nopusqa ige bir iqtisad yiligha 10 pirsenttin tereqqiy qilip, 350 milyon nopusqa ige yene bir iqtisad yiligha ikki pirsenttin ösüp mangidiken, bu ikki iqtisadqa wekillik qilidighan ikki siziq melum bir waqitqa kelgende öz-ara késishidu. En’gliyediki bir institut Junggo iqtisadining miqdari (size) 2019-yili Amérikiningkidin éship kétidu, dégen mölcherni otturigha qoydi. Dunyadiki eng chong bankilarning biri bolghan Goldmen Seks (Goldman Sacks) Junggo iqtisadining miqdari 2027-yiligha barghanda Amérikiningkidin éship kétidu, dep mölcherlidi. Emma, Kaliforniyediki bir institutning mölcherlishiche, almashturush qimmiti boyiche qarighanda, Junggo iqtisadi 2025-yiligha barghanda Amérika iqtisadining aran 50 pirsentige barawer kélidighan bolidu.

Junggo iqtisadining miqdari Amérikiningkidin éship kétemdu, dégen mesile bir muhim mesile emes. Ikki döletning nopus ölchimi boyiche qarighanda yuqiridiki ish bir muqerrerlik, dep qarashqa bolidu. Bu yerdiki muhim mesile, omumiy dölet küchi jehette Junggo Amérikini bésip chüshelemdu, dégendin ibaret. Bu mesilige kelgende biz kishi béshigha toghra kélidighan kirim qatarliq bashqa amillarghimu qarap chiqmisaq bolmaydu. Kishi béshigha toghra kélidighan kirim bir iqtisadning qanchilik derijide murekkep ikenlikini körsitip béridu. Eger mushu boyiche qaraydighan bolsaq, Junggo Amérikining aldigha ötüp kétishi mumkin, dep qaralghan teqdirdimu, undaq ish mushu esirning axirqi mezgilige kelgüche yüz bermeydu. Bu yerdimu némini ölchem qilish nahayiti muhim orunda turidu.

Iqtisadiy küch mesiliside kishiler hazir Junggo buningdin kéyinmu burunqidekla tereqqiy qilip mangidu, dep qarawatidu. Undaq bolushi asasen mumkin emes. Buning mundaq bir qanche sewebliri bar. Uning biri, bir dölet bay bolghanséri, uning tereqqiyat sür’iti astilap mangidu. Uning ikkinchisi, Junggoning emgek küchining sani 2015-yilidin bashlap azlap mangidu. Hazir Junggoluqlar endishe qiliwatqan ishlarning biri, ular bay bolup bolghuche, ularning qérip kétishidur. Shunglashqa Junggoning iqtisadiy tereqqiyat sür’iti buningdin kéyinki 10 – 15 yil ichide burunqidek 10 pirsent yaki 7.5 pirsent bolup mangalmaydu.

Dölet küchi ichide iqtisadiy küchtin bashqa yene herbiy küch we yumshaq küchmu bar. Herbiy küch jehettimu Junggoning tereqqiyati nahayiti téz boluwatidu. Emma ularning herbiy sahege ajratqan puli ularning GDP sining aran 2 pirsentini teshkil qilidu. Junggo bu yil özining tunji awi’amatkisini sugha saldi. Emma peqet birla awi’amatkisi bar bolush bilen bir 11 awi’amatkiliq chong herbiy qoshunning bar bolushi otturisida nahayiti zor perq bar.

4. Junggo Yumshaq Küchte Dunyadiki Hökümran Orun’gha Ötelemdu?

Junggo hazir özining yumshaq küchini östürüshke nahayiti qiziqiwatidu. Junggo rehbiri Xu Jintaw 2007-yilidiki 17-nöwetlik partiye qurultiyida «Junggo yumshaq küchni tereqqiy qildurush üchün nahayiti köp meblegh sélishi kérek» dégen idi. Bu Junggo üchün bir nahayiti aqilane istratégiye. Eger siz özingizning iqtisadi bilen herbiy küchingizni nahayiti téz tereqqiy qilduridikensiz, siz qoshniliringizni qorqutup qoyisiz. Shuning bilen ular hemkarliq ornitip, siz bilen tengpungluq saqlashqa tirishidu. Emma, eger siz özingizning yumshaq küchinimu bashqa ikki xil küch bilen bille östürüp, shu arqiliq qoshniliringizni özingizge jelp qilidikensiz, qoshniliringiz siz bilen tengpungluq saqlashqa unchiwala küchimeydighan bolidu. Shunglashqa Xu Jintawning sözi bir nahayiti yaxshi istratégiye bolup hésablinidu.

Bu yerdiki mesile, yumshaq küchni tereqqiy qildurush Junggo üchün anche asan emes. Junggo hazir nechche milyard dollar pul xejlep, özining merkiziy téléwiziye istansisi we Shinxua Axbarat Idarisi qatarliqlarni chet elge kéngeytip, Eljezirege oxshash bir xelq’araliq xewer torini wujudqa keltürmekchi boluwatidu. Kungzi Institutlirini qurup, Junggo medeniyitini dunyagha tarqatmaqchi boluwatidu. Bularning hemmisi yaxshi ishlar. Emma Junggoluqlar duch kélidighan bir mesile bar. U bolsimu, dunyadiki köpinche eller yumshaq küchni dölet hakimiyiti arqiliq yükseldürmey, uni özlirining grazhdan jem’iyetliri (civil society) arqiliq tereqqiy qilduridu. Amérikining yumshaq küchini tereqqiy qildurushta uning teshwiqatliri anche chong rol oynimay, Amérikidiki uniwérsitétlar we keng tarqalghan Amérika medeniyiti chong rol oynaydu. Junggo ammiwi medeniyet we grazhdan jem’iyetlirige héch qandaq erkinlik bermeydu. Mesilen, Junggo 2009-yili Shangxeyde Xelq’ara körgezme ötküzgende, men uninggha qatniship, nahayiti yaxshi ijabiy tesirat bilen qaytip kelgen idim. Emma shuningdin kéyinla Junggo hökümiti dunyagha dangliq «2008 Xitabnamisi» ni yazghan Lyu Shyawboni solap qoyup, uning Oslogha bérip, Nobél Tinchliq Mukapatini tapshurup élishigha yol qoymidi. Xuddi mushuninggha oxshash, Junggo hökümiti yumshaq küchni tereqqiy qildurushning aldinqi sherti bolghan grazhdan jem’iyetlerge erkinlik bérish ishini yolida orunliyalmaywatidu.

Qisqisi, Junggoning yumshaq küchi yüksiliwatidu. Emma, Amérikining yumshaq küch sewiyisi bilen sélishturghanda Junggo téxi köp arqida. Junggo özining ammiwi jem’iyetlirini erkinlikke érishtürmey turup, özining yumshaq küchini ünümlük yükseldürelishi mumkin emes.

5. Buningdin Kéyinki Amérika-junggo Munasiwiti Qandaq Bolidu?

Junggo iqtisadiy küch, herbiy küch we yumshaq küch jehette tereqqiy qiliwatidu. Emma, méningche Junggoning yéqin kelgüside ashu 3 xil küch boyiche Amérikini bésip chüshishi mumkin emes. Özining ehwalini toghra chüshinish intayin muhim. Eger bir dölet özining küchini toghra mölcherliyelmeydiken, u özide hakawurluqni yétildüridu. Özidin üstün turup kelgen elde bolsa yuqirida tilgha élin’ghandek endishini peyda qilidu.

Bu yerdiki muhim mesile Amérika bilen Junggo özlirining nispiy küchlirini toghra chüshinelemdu, yaki mushu esirning ichide bu ikki dölet bir-birige bolghan mu’amilini chektin ashuruwétip, shuning bilen bir chong toqunush peyda qilip, 1-dunya urushi mezgilide Yawropada yüz bergendek ehwalni qaytidin keltürüp chiqiramdu, dégendin ibaret bolup, méning bu so’algha béridighan jawabim: Undaq bolmaydu. 1914-yilidiki 1-dunya urushi partlashtin xélila burun, yeni 1900-yilliri omumiy iqtisadiy küch jehette Gérmaniye En’gliyedin éship ketken. Men yuqirida tilgha élip ötkünümdek, Junggoning yéqin kelgüside Amérikini bésip chüshishi mumkin emes. Junggoning küchlinishige muwapiq inkas qayturush, we uninggha muwapiq tedbir qollinish üchün bizning nechche on yildek waqtimiz bar. Bu intayin muhim. Undaq bolushidiki seweb biz hazirdin bashlapla qorqup ketmisekmu bolidu. Amérikining sabiq prézidénti Franklin Rozwélt (Franklin Roosevelt) ning sözi boyiche éytsaq, bizning hazirdin bashlap ensirishimizge tégishlik nerse ashu endishining özidur. Heddidin ziyade qorqup kétish Amérika-junggo munasiwitini toghra bir terep qilishqa paydisiz. Amérika-junggo otturisida chong ziddiyetler mewjut emes. Burun Natsist Gérmaniye we Sowét Ittipaqining jem’iyetliri bilen dölet hakimiyetliri bizni weyran qiliwetmekchi bolghan. Emma hazir Junggo undaq bir ishqa uruniwatmaywatidu. Junggo isteydighan köpligen nersiler bizning isteydighinimiz bilen oxshap kétidu. Xéli köp sahelerde biz Junggo bilen hemkarlashqan asasta bille yashiyalaymiz.

Yene bir tereptin, biz ashundaq bille yashashqa mejburmiz. Eger biz 21-esirdiki chong qiyin ötkellerge qarap baqidighan bolsaq, ularning köpligen döletler otturisidiki mesililer ikenlikini bayqaymiz. Hazir dunyalishish we téxnologiye jehettiki öz-ara singip kirish ehwalliri omumyüzlük yüz bériwatidu. Iqtisadiy muqimliqni ishqa ashurushta we hawa témpératurisining örlishini kontrol qilishta köpligen döletler hemkarlashmisa bolmaydighanliqi buning bir misali. Hawada CO2 ni (Karbon Töt Oksid) peyda qilishta hazir Junggo bir derijidin tashqiri chong dölet bolup, u peyda qilghan bulghinish dunyadiki hemme ademlerge ziyan séliwatidu. Keng tarqalghan késellik we döletler ara térrorizmliqqa oxshash ishlargha taqabil turushta biz özimizning küchige tayinipla ünüm qazinalmaymiz. Bundaq mesililerni yalghuz Amérika, yalghuz Junggo, yaki yalghuz Yawropala öz aldigha hel qilalmaydu. Biz choqum hemkarliship ish élip baridighan munasiwetni turghuzushimiz kérek.

Yuqiriqidek sewebler tüpeylidin biz buningdin kéyin küch heqqide toxtalghanda, bashqa dölettin üstün turidighan küchni emes, bashqa döletler bilen teng paydilinidighan küchni közde tutishimiz kérek. Bezide mushundaq ikki xil küchning muhimliq derijisi oxshash bolup qalidu.

Bu dégenlik klassik herbiy mesililer we diplomatik mesililer muhim emes, dégenlik emes. Undaq mesililer buningdin kéyinmu oxshashla mewjut bolup turidu. Mesilen, Jenubiy Junggo Déngizidiki néfit bayliqini talishish mesilisi. Emma, bezi mesililerni herbiy küch bilen bir terep qilghili bolmaydu. Dunyagha keng tarqalghan késeller, iqtisadiy krizis we hawaning issip kétishi qatarliq mesililerni bashqilarningkidin üstün turidighan küchler bilen bir terep qilghili bolmaydu. Undaq mesililerni bashqilar bilen teng paydilinidighan küchler arqiliq hel qilishqa toghra kélidu.

Undaqta Amérika Junggogha qarita qandaq tashqi siyaset qollinishi kérek? Méningche sewrchanliq siyasiti qollinishi kérek. Uningdin bashqa, hem bek issiq emes, hem bek soghuq emes bir siyasetni qollinishi kérek. Biz Junggo bilen hem hemkarlishidighan, hem riqabetlishidighan bir usulni öginiwélishimiz kérek. Amérikiliqlar üchün bu bir asan ish emes. Yeni, Amérika birsige mu’amile qilishta «düshmen» we «düshmen emes» dep éniq ayrishqa öginip qalghan. Biz «Junggo hem hemkarlashquchi, hem riqabetleshküchi» dégen uqumni qobul qilishimiz kérek. Eger biz undaq qilalmaydikenmiz, 21-esir biz üchün bir azabliq esir bolup qalidu. Eger biz bu munasiwetni yaxshi bir terep qilalaydikenmiz, méningche Junggoning qed kötürüshi bir anche yaman ishmu emes. Biz shu arqiliq bir esirdin burun yüz bergen ehwalning tekrarlinishidin saqlinalaymiz.

Ilawe: Proféssor Nayning nutqi mushu yerde axirlashqan bolup, uningdin kéyin so’al-jawab söhbiti élip bérildi. Töwendikisi shu jeryandin men özüm tallighan mezmunlar.

6. So’al-Jawablar

1-so’al: Amérikining yumshaq küchi Junggogha qandaq tesir körsitidu?

Jawab: Yumshaq küch adette mesile hel qilishning qorali bolalmaydu. Mesilen, yumshaq küch Shimaliy Koréye krizisini hel qilalmaydu. Shundaqtimu u bezi sahelerde belgilik rol oyniyalaydu. Mesilen, hazir Amérikida 125000 din artuq Junggoluq oqughuchi oquwatidu. Ularning ichidiki xéli köpliri oqush pütkende Junggogha qaytidu. Ularning xéli köpliri Amérika uniwérsitétliri we Amérika medeniyitidin minnetdar. Shunglashqa Junggo bilen hemkarliship ish élip bérish jehette biz xéli yaxshi asasqa ige. Bu yumshaq küch bilen hemme mesililerni hel qilghili bolidu, dégenlik emes. Bu öz chüshinish hasil qilishta Amérika belgilik asasqa ige, dégenlik.

Men Béyjing Uniwérsitétidiki Wang isimlik bir proféssor bilen bille bir parche ilmiy maqale yazdim. Biz u maqalide mundaq bir nersini otturigha qoyduq. Junggoning yumshaq küchining Amérikida ösüshi bilen Junggo Amérikiliqlarni özige téximu jelp qilduridu. Amérika yumshaq küchining Junggoda ösüshi bolsa Amérika Junggoluqlarni özige téximu jelp qilduridu. Mushundaq ehwalda her ikki dölet payda alidu. Yumshaq küchni mushundaq chüshinish eqilge birqeder muwapiq, dep oylaymen.

2-so’al: Amérikining yumshaq küchi Junggoning kishilik hoquq ehwaligha tesir körsitelemdu?

Jawab: Méningche buninggha xéli uzun waqit kétidu. Hazir Junggoda bezi özgirishler yüz bériwatidu. Amérikining yumshaq küchi B d t da Junggoni Süriyege qarshi bilet tashlashqa élip bérishtek ishlarni qilalmaydu. Junggoning ichide hazir Junggoluqlar kishilik hoquqqa burunqidin yaxshiraq diqqet qilishqa bashlidi. Junggo bay bolghanséri mushundaq ishlargha köngül bolidighan kishilerning sanimu yuqirilap mangidu. Junggoluqlar özlirining bashqilarning közliridiki yumshaq küchige nahayitimu ehmiyet béridu. Men her qétim Junggogha barghanda kishiler méni mushundaq témida doklat bérishke teklip qilidu. Mendin «Junggo qandaq qilghanda özining yumshaq küchini tereqqiy qilduralaydu?» dep soraydu. Men ulargha «Lyu Shyawboni türmidin qoyuwetsenglar, yaki kishilik hoquq mesilisige téximu bekrek köngül bölsenglar, özünglarning yumshaq küchini tereqqiy qilduralaysiler», dep jawab bérimen. Méning bundaq jawabim yighin meydanidikilerning bek qarshi élishigha érishelmeydu. Emma doklat axirlashqanda kishiler méning qéshimgha kélip: «Déginingiz toghra, biz ashu nishan’gha qarap tirishiwatimiz», deydu. Bu yil (2012-yili) 2-ayda Shi Jinping Amérika hökümiti teripidin bérilgen bir ziyapetke qatnishiwatqanda, Amérikining mu’awin prézidénti Baydin uni Junggoning kishilik hoquq mesiliside qistidi. Shu chaghda Shi Jinping «Buning siler bilen héch munasiwiti yoq», démey, uning ornigha «Bizning bu ishta yene uzun musapimiz bar, emma biz ashu yolda tirishiwatimiz», dédi. Démek, bu jehette biz azraq-azraqtin ilgirilesh hasil qiliwatimiz.

3-so’al: Biz hazir Amérikining 237 yilliq tarixidiki eng chong chékinishni öz béshimizdin kechürüwatimizmu? Junggo 5 ming yildek tarixqa ige bolup, bu jeryanda her xil dewrlerni öz béshidin ötküzdi. Méningche biz hazir bir chong xeter astida qalduq. Eger Junggoning puli bolmighan bolsa, Amérika iqtisadi weyran bolghan bolatti. Shunglashqa biz hazir iqtisadiy jehette öz-ara baghlinip qalduq. Junggo hazir biz zor kölemdiki otturahal sinipni wujudqa keltürüshni xalap ketmeydighandek qilidu. Sewebi, undaq otturahal sinipni wujudqa keltürgendin kéyin, ularni shu péti saqlap méngish anche asan’gha toxtimaydu. Biz hazir qaysi yönilishke kétiwatimiz? Pelsepe nuqtisidin qarighanda Junggo hazir qaysi terepke kétiwatidu?

Jawab: Heqiqetenmu hazir Amérika bir qanche qiyin mesililerge duch keldi. Biz hel qilmisaq bolmaydighan bashlan’ghuch we ottura mektep ma’aripi, dölet qerzi, we téxnologiyining tereqqiy qilishi bilen kélip chiqqan barawersizlik mesilisi qatarliq bar. Emma Junggo duch kelgen mesililermu az emes. Méningche Amérika duch kelgen mesililer Junggo duch kelgen mesililerdek éghir emes. Junggo keng xelq ammisining siyasiygha qatnishish mesilisini hel qilip baqmidi. Mesilen, Hindistan qurulghandila bir démokratik asasiy qanun bilen qurulghan. Junggoda xelq ammisini siyasiygha qatnashturush qurulmisi mewjut emes. Kishilerning kirimi köpeygenséri ularning siyasiygha qatnishish istikimu küchiyip mangidu. Bu yerde men Junggoning démokratiyilishishini közde tutmidim. Hazir Junggoda 500 milyondin köprek nopus intérnét ishlitidu. Junggoning uchur kontrolluqi burunqidin köp qiyinliship ketti. Shunglashqa Junggomu bir qisim mesililerge duch kéliwatidu. Amérikimu hem shundaq. Emma méningche duch kelgen mesililerni hel qilishta hazir Amérika yaxshiraq chare-tedbirlerge ige.

4-so’al: Sizche mushu esirning axirghiche Junggo yenila bir dölet bolup mewjut bolup turalamdu? Junggo bir nachar impériyige aylinip qalamdu?

Jawab: Méningche Junggo shundaq bolup turalaydu. Hazir Junggoluqlarning milletchiliki nahayiti küchlük. JKP milletchilikke tayinip, özini bir hoquqluq qurulma süpitide saqlap kéliwatidu. Ular özlirini «kommunistik partiye» désimu, hazir kommunizmliqi asasiy jehettin qalmidi. Ular hazir asasiy jehettin yuqiri sür’etlik iqtisadiy tereqqiyat we milletchilikke tayinip özini saqlap méngiwatidu. Hazir Junggoni yéqindin közitip baqsingiz, u yerde milletchilikning nahayitimu bek bash kötürgenlikini bayqaysiz. Bundaq bolushida rol oynighan bir terep hökümet, yene bir terep bolsa otturahal siniptiki kishiler sanining nahayiti téz köpiyishi. Méningche Junggo özini bir dölet süpitide tutup turalaydu.

Junggoning bir nachar impériyige aylinip qélish we siyasiy mesililerge duch kélish ishigha kelsek, bu jehettiki so’allargha jawab bérish nahayitimu tes. Junggoning rehberlik qoshuni muddetlik halda almiship mangdi. Hazirqi rehberler 4-dewr rehberlik qoshunigha tewe bolup, ularning mudditi bu yil (2012-yili) ning axiri toshidu. Kéler yildin bashlap hoquq tutidighanlar «5-dewr rehberliri» ge tewe bolidu. Beziler «Junggodiki heqiqiy özgirish 6-dewr rehberlirining qolida wujudqa chiqidu», dep perez qiliwatidu. 6-dewrlik rehberlerning köpinchisi chet elde oqughanlardin terkib tapidighan bolup, ular nahayiti murekkep we dunya heqqide mol bilimlerge ige kishilerdin bolidu. 6-dewrlik rehberler 2024-yili hoquqqa olturidighan bolup, Junggodiki chong özgirishler shu chaghda yüz bérishi mumkin. Shu waqitqa barghanda Junggoda siyasiy jehette chong özgirish yüz bérishi mumkin.

Hazirqi gep JKP shu waqitqiche mewjut bolup turalamdu-yoq, dégendin ibaret. Biz Amérikida tengsizlik ehwali mewjut, deymiz. Junggodiki tengsizlik téximu éghir. Junggoda chiriklik nahayitimu éghir. Junggoda déhqanlar we bashqilargha qiliniwatqan adaletsizlikler nahayitimu éghir. Shunglashqa JKP özining qanunluq ornini saqlap, hemde puqralarning siyasiygha qatnishishini emelge ashurup, shu asasta 2020-yillirighiche özini saqlap méngishi kérek. Ochuq qilip éytqanda, ular hazirche bu ishni qandaq qilishni bilmeydighan bolup, bizmu ularning 2020-yillirigha ulishalaydighan-ulishalmaydighanliqini bilmeymiz.

5-so’al: Siz «Junggo biz bilen oxshash nersilerni isteydu», dédingiz. Junggo hazir tebi’iy bayliqlargha ige bolush üchün Afriqigha yürüsh qiliwatidu. Bizmu u yerlerge yürüsh qiliwatimiz. Sizche mushundaq ishlar tüpeylidin birer chong toqunush peyda bolamdu? Mi’érshaymér otturigha qoyghan toqunushlar yüz béremdu? Biz hazirdin bashlap Junggoni cheklishimiz kérekmu?

Jawab: «Junggo biz bilen oxshash nersilerni isteydu», déginimde men asasliqi pul tépip bay bolush, a’ilisining turmush sewiyisini östürüsh we jem’iyetni tereqqiy qildurush jehettiki ishlarni közde tutqan. Méningche tebi’iy bayliq menbeliri üstidiki riqabet teshwiqatlarda sel köptürülüp bayan qilindi. Junggo Afriqigha bérip, u yerdin néfit we minérallarni sétiwalsa, Afriqiliqlarning turmush sewiyisi ösidu. Méningche bu bir yaxshi ish. «Afriqidiki néfitlerge Junggo ige boluwalsa, bizge néfit qalmaydu», dégen’ge oxshash idiyiler néfit bazirini chüshenmesliktin kélip chiqqan. Néfit menbeliri dunyagha keng tarqalghan bolup, bizge bir jaydikisi tegmise yene bir yerdikisi tégidu. Shunglashqa bu hergizmu bir mesile bolup qalmaydu.

Proféssor Mi’érshaymérning qarishiche bir dölet nahayiti küchiyip ketse, burundin tartip hökümran orunda turup kelgen dölette endishe peyda bolup, yéngidin ösüp chiqiwatqan döletni chekleshke urunup, shuning bilen u ikki dölet otturisida toqunush peyda bolushi mumkin. Men Klinton hökümitide wezipe ötewatqanda biz bu mesilige, hemde Junggoni chekleshning zörüriyiti bar-yoqluqigha nahayiti estayidil qarap chiqqan iduq. Bizning qararimiz «Undaq qilishning hajiti yoq», dégendin ibaret bolghan idi. Bizning qarishimizche peqet Junggola öz-özini chekliyeleydu. Yeni, eger Junggo bir zomigerdek ish tutidiken, uning qoshniliri uninggha qarita inkas qayturushqa bashlaydu. Ular qayturidighan inkaslarning bir qismi Amérikining Asiyada téximu köp qoshun turghuzup, shu arqiliq Junggo bilen tengpungluq saqlash bolidu. Shunglashqa biz 1990-yilliri tüzgen, hemde shuningdin béri emel qilip kéliwatqan istratégiye Junggoni cheklimeslik, yeni Junggoni soghuq urushi mezgilide Sowét Ittipaqini chekligen’ge oxshash cheklimeslik boldi. Biz Junggo bilen soda qilimiz, uning üstige biz Junggodin nahayiti köp miqdarda pul qerz alduq. Biz burun Sowétliqlar bilen soda qilmayla qalmay, ular bilen bizning otturimizda héch qandaq ijtima’iy munasiwet mewjut bolmighan. Hazir Amérikida 125000 neper Junggoluq oqughuchilar bar. Shunglashqa biz soghuq urushi mezgilidikige oxshash Junggoni cheklesh siyasitini yolgha qoymiduq. Emma biz Junggoni bir zomigerdek ish tutmaydighan qilishqa shara’it hazirlash üchün tirishiwatimiz.

Peqet Amérika Yapon we Hindistan bilen hazirqidek yaxshi munasiwetni saqlap, özining Asiyadiki hazirqidek bir qoghdighuchi bolush, we Junggoning qoshniliri teripidin qarshi élinish ornini saqlapla mangidiken, u halda men yuqirida tilgha alghandek peqet Junggo öz-özini chekleydighan bir halet shekillinidu.

Aldinqi bir qanche yil ichide qandaq özgirishler bolghanliqigha qarap baqayli. 2009 – 2011-yilliri Junggo Jenubiy Junggo Déngizi, Sherqiy Junggo Déngizi, we Yaponiye Sénkaku aralliri rayonlirida bir qisim kéngeymichilik ishlirini élip bardi. Shuning bilen Junggoning hemme qoshnilirining Junggo bilen bolghan munasiwiti nacharliship, ularning Amérika bilen bolghan munasiwiti téximu yaxshilandi. Bundaq ehwal bizning Asiyagha bérip bir yéngi NATO qurghanliqimizdin wujudqa kelmidi. Belki Junggoning qoshnilirining bizni teklip qilip apirishi, yaki bizning ashu yerde téximu köp esker turghuzushimizni telep qilishi bilen boldi.

Qisqisi, bizning Junggoni cheklishimizning zörüriyiti yoq. Biz peqet uning Asiyadikilerge mush tenglep yürüshige yol qoymaydighan bir xil haletni saqlap mangsaqla kupaye qilidu. Bu biz hazirghiche yolgha qoyup kelgen istratégiye bolup, méningche bu istratégiye yaxshi ünüm bériwatidu. Eger biz buningdin kéyinmu mushu boyiche ish tutsaq, Mi’érshaymér otturigha qoyghan toqunushlardin saqlan’ghili bolidu.

6-so’al: Siz Junggoluqlar herbiy tereqqiyatta nahayiti küchewatqan bolsimu, Amérika bilen sélishturghanda ular köp arqida, dédingiz. Emma Junggo hazir intérnét urushi jehette téz tereqqiy qiliwatqandek qilidu. Ular intérnét urushidiki üstünlüki arqiliq Amérika bilen tenglishelemdu? Eger tenglishelise, ularning Amérikigha mush étish éhtimalliqi barmu?

Jawab: Intérnét sahesi bir nahayiti muhim sahe bolup, Junggo hazir u sahedimu nahayiti aktipliq bilen ish élip bériwatidu. Beziler «Junggo Amérikining éléktr toki torlirigha logikiliq bomba sélip qoyup, shu arqiliq Amérikining iqtisadini weyran qiliwételeydu», deydu. Emma, Junggo undaq qilishtin özini tartip kéliwatidu. Sewebi, eger ular undaq qilidiken, ular özlirigimu chong ziyanlarni salidu. Shuninggha oxshash sewebler bilen Junggo qolidiki dollarlarni bazargha biraqla séliwétishtin saqliniwatidu. Eger ular qolidiki dollarning hemmisini bazargha séliwetse, ular Amérikini yükündürüp qoyushi mumkin. Emma ular özliri yétip qalidu. Yeni hazir bu ikki dölet otturisida iqtisadiy jehette bir-birige yölinish munasiwiti mewjut bolup, bu munasiwet Junggoni yuqiriqidek ishlarni qilishtin tosup turidu.

Hazirqi mesile Junggoning intérnétta Amérika bilen bir chong urush élip bérishi emes. Hazirqi mesile Junggo intérnéttin paydilinip, Amérikidin intayin zor miqdardiki eqliy mülüklerni oghrilap kétiwatidu. Eger siz Junggoluq bolsingiz, sizmu shundaq qilidighan bolup, bu hemme ademni jelp qilidighan bir ish. Burun kishiler jasus terbiyilep, ularni öz döletliridin yene bir döletke ewetip, shular arqiliq uchur oghrilaytti. Hazir uchur oghrilash éléktronluq wasitiler bilen élip bérilidighan bolup ketti. Eger bir qétim éléktronluq höjjet mangdurup meghlup bolsingiz, uni qayta mangdursingizla bolidu. Hazir siz ewetken jasuslar tutulup qélip türmige qamilidighan, andin siz bérip ularni qutquzmisingiz bolmaydighan ishlar mewjut emes. Shunga biz hazir Junggoluqlar bilen mushundaq eqliy mülük oghriliqining derijisini töwenlitish heqqide söhbet élip baridighan bir yolni tépishimiz kérek. Bu ish intérnét urushi yüz bérishtin ensirep yürüshtin köp muhim orunda turidu. Eger intérnét wasitiliridin paydilinip éghir weyranchiliqlarni keltürüp chiqiridighan urush partlap qalidighan ish bolsa, uningda hazir Junggoning Amérikigha salalaydighan ziyinigha qarighanda, Amérikining Junggogha salalaydighan ziyini jiq köp bolidu, dep qarashqa bolidu. Emma hazir her ikki terep üchün undaq ishtin saqlanmisa bolmaydighan amillar bar. Intérnét arqiliq oghriliq qilish mesilisige kelsek, uninggha töleydighan melum bedeller bar bolushi kérek. Eger undaq bedeller mewjut bolmaydiken, Junggo bu ishni qilishni buningdin kéyinmu oxshashla dawamlashturidu. Hazir Amérika-junggo ikki döletning yuqiri derijilik rehberliri otturisida «Istratégiyilik iqtisadiy di’alog» dégen bir ish élip bériliwatqan bolup, u her yili bir qétim élip bériliwatidu. Bu yighin ötken yil tunji qétim intérnét oghriliqi mesilisini bir muzakire témisi qildi. Méningche biz buningdin kéyin bu jehette yenimu tirishmisaq bolmaydu.

7-so’al: Siz bügünki so’al-jawab waqtida «Téxnologiye jehettiki yüksilishler Amérikidiki tengsizlikni éghirlashturuwetti», dédingiz. Méning qarishimche Amérikidiki eng bay bir pirsenttek kishiler hazir hemme hoquqlarni igiliwélip, Amérikining démokratiyisige tehdit séliwatidu. Ular yéqinqi 30 yil jeryanida barghanséri köp bayliqlargha ige boluwaldi. Hazir ularning kirimi Amérikining yérim ahalisining kirimidin éship ketti. Siz bu mesilige qandaq qaraysiz?

Jawab: Iqtisadiy tengsizlikning her xil sewebliri bar. Bezi kishiler «buning sewebi dunyalishish, mesilen, Junggoluq ishchilar bilen riqabetlishish üchün shirketni chet ellerge yötkesh», dep qaraydu. Bular heqiqetenmu seweblerning bir qismi bolalaydu. Xelq’ara soda mutexessislirining déyishiche, kirim jehette hazirqidek chong perqlerning kélip chiqishining tashqi soda bilen héch bir munasiwiti yoq bolup, eger Junggo mewjut bolmighan bolsimu hazirqidek kirim jehettiki tengsizlik peyda boluwergen bolatti. Buning sewebi mundaq: Kompyutér we uchur téxnologiyisining tereqqiy qilishi bilen, ashundaq yéngi téxnologiyilerni ögitidighan oqushlarning oqush pulimu köp ösüp ketti. Buningdin 30 – 40 yillar burun siz toluq otturini püttürüp, bir mashina yasash shirkitide bir yaxshi xizmetke érishken bolsingiz, ambur-bolqa qatarliqlarni ishlitipla xizmitingizni qilalighan bolattingiz. Emma hazir siz kompyutér arqiliq bashqurulidighan qorallarni ishlitishni bilmisingiz bolmaydu. Otturahal sinip qatarigha kirish üchün zörür bolghan oqushta burun bilen hazirning perqi nahayitimu zor. Bundaq perqni Junggo keltürüp chiqarghan bolmastin, uni uchur téxnologiyisi bilen iqtisad keltürüp chiqarghan. Tengsizlikning hemmisi mushula emes. Tengsizliklerni keltürüp chiqiriwatqan amillar ichide iqtisadiy sistéma bilen munasiwetlik bolghan amillarmu köp. Emma buningdin 30 - 40 yil ilgiriki ehwallar bilen sélishturghanda hazirqi kirim tengsizlikining kélip chiqishida uchur téxnologiyisidiki tereqqiyat muhim rol oynidi.

8-so’al: Hazir Amérika dunyaning oxshimighan jaylirida 6 -7 chong herbiy baza saqlap kéliwatidu. Ular Amérikining iqtisadiy riqabet küchige qandaq tesir körsitidu? Bizning bu bazilarni dawamliq saqlap méngishimizning zörüriyiti barmu?

Jawab: Méningche ularning bezilirining paydisi bar bolup, bezilirining bolsa paydisi yoq. Mesilen, biz Afghanistandin chiqip kétishimiz kérek. Iraq bilen Afghanistan Amérika üchün bir chong xataliq, hemde bir chong pul israpchiliqi boldi. Yene bir tereptin, Yaponiyeni alidighan bolsaq, hazir Yaponda 50 ming Amérika eskiri bar bolup, ularning chiqimini Yapon töleydu. Yapondiki Amérika herbiy bazisi üchün biz özimiz pul xejlimeymiz. Uning chiqimini Yaponlarning öz üstige élishidiki seweb, ular özlirini Junggoning zomigerlikidin qoghdaydighan bir kapaletke éhtiyaji bar. Démek, biz bezi jaylardiki herbiy bazilarni qisqartishimiz kérek, yene bezi yerlerdikini, mesilen, Yaponiyedikini bolsa qet’iy saqlap qélishimiz kérek. U baza bizge pul chiqimi élip kelmeydu, emma Amérikining ashu rayonlardiki tesirini kücheytip béridu. Shunglashqa bu jehette biz ehwalgha qarap ish tutushimiz kérek.

Paydilinish menbesi:

Joseph Nye: The Rise of China and American Power

https://www.youtube.com/watch?v=BwWT0kbYSZs&t=6s

Mezkur Maqale bilen Munasiwetlik Burunqi Yazmilar:

[1] Junggo Asiyadiki Hökümran Küch Bolalmaydu

http://forum.uyghuramerican.org/forum/showthread.php?47047-Junggo-Asiyadiki-H%F6k%FCmran-K%FCch-Bolalmaydu

[2] Junggo bilen Amérikining Urushush Éhtimalliqi Qanchilik?

http://forum.uyghuramerican.org/forum/showthread.php?47243-Junggo-bilen-Am%E9rikining-Urushush-%C9htimalliqi-Qanchilik

[3] Trampning Prézidént Bolushi Junggo Üchün Némidin Dérek Béridu?

http://forum.uyghuramerican.org/forum/showthread.php?47285-Trampning-Pr%E9zid%E9nt-Bolushi-Junggo-%DCch%FCn-N%E9midin-D%E9rek-B%E9ridu

[4] Millet Döliti, Medeniyet Döliti, we Assimilyatsiye

http://forum.uyghuramerican.org/forum/showthread.php?47355-Millet-D%F6liti-Medeniyet-D%F6liti-we-Assimilyatsiye