Erkin Sidiq: Némishqa Kün Tutulidu?

Men bu yil 21-Awghust küni (Düshenbe) oghlum bilen Amérika Orégon shtati Portland shehirige yéqin jaydiki kün toluq tutulghan bir jaygha bérip, bir qétimliq kün toluq tutulush jeryanini bashtin axir körup keldim. Shu chaghda tartqan resimlerdin bir qanchini Féyisbuk (Facebook) qa chiqarghandin kéyin, bir qanche dostlar mendin kün tutulush heqqide azraq chüshenche bérip qoyushimni iltimas qildi. Shunga mushu qisqa yazmini we mezkur resimni teyyarlidim.

Yer shari quyashni her 365 künde bir qétim aylinidu. Hemde yer shari öz oqida her küni bir qétim aylinidu. Ay shari bolsa yer sharini her küni bir qétim aylinidu. Mushundaq yer sharining künni aylinishi, we ay sharining yer sharini aylinishi jeryanida, bezi waqitta ay yer shari bilen künning otturisigha kirip qalidu. Shundaq waqitta yer sharining bezi jaylirida kün tutulush yüz béridu (Ayning di’amétiri yer sharining di’amétiridin köp kichik bolghachqa, ay yer sharining kichik bir yérinila tosalaydu). Yeni, ash shari kündin kélip yer sharigha chüshiwatqan nurni tosuwelip, bir qanche minut waqit ichide yer sharidiki bezi jaygha kün nuri chüshmeydu. Bu xuddi bulut yer yüzige chüshiwatqan kün nurini tosiwalghan’gha oxshash. Oxshimaydighan yéri, ay bulutlardin jiq chong bolghachqa, eger siz kün toluq tutulidighan jaygha barsingiz, bir yoghan we qap-qara shar künni tosuwalghandek körünidu. Bu chaghdiki qap-qara shar del ay sharidur.

Bu qétimqi kün tutulushta ayning qara sholisi Amérikining gheribtin sherqige sozulghan 14 shtatidin ötken bolup, ay sholisining kengliki 300 kilométirgha yéqin boldi. Milyonlighan kishiler ashu 300 kilométir kengliktiki belwaqqa bérip, künning toluq tutulghinini kördi (Kishilerning mölcherlishiche Portlandge sirttin bir milyon adem kéliptu). Oghlum bilen men shularning ichidiki 2 kishidur.

Kündin nur chiqidu, hemde u nur intayin küchlük. Emma aydin nur chiqmaydu. Shunga siz kün’ge qarighan waqitta ay künning yénigha kelip qalghan bolsa, siz ayni zadila körelmeysiz. Ay künni tosiwalghanda bolsa bir qap-qara sharni körüsiz.

Yer shari we ayning aylinishi dewrlik yaki muqim waqitta yüz béridighan bolghachqa, qachan qayerde kün tutulidighanliqini aldin hésablap chiqqili bolidu. Mesilen, kéyinki bir qanche qétimliq toluq kün tutulushning waqti we orni mundaq:

Ikkinchi: 2044-8-23 de Amérikining Montana shtatida körünüp, Shimaliy qutubqa mangidu.

مەن بۇ يىل 21-ئاۋغۇست كۈنى (دۈشەنبە) ئوغلۇم بىلەن ئامېرىكا ئورېگون شتاتى پورتلاند شەھىرىگە يېقىن جايدىكى كۈن تولۇق تۇتۇلغان بىر جايغا بېرىپ، بىر قېتىملىق كۈن تولۇق تۇتۇلۇش جەريانىنى باشتىن ئاخىر كۆرۇپ كەلدىم. شۇ چاغدا تارتقان رەسىملەردىن بىر قانچىنى فېيىسبۇك (Facebook) قا چىقارغاندىن كېيىن، بىر قانچە دوستلار مەندىن كۈن تۇتۇلۇش ھەققىدە ئازراق چۈشەنچە بېرىپ قويۇشىمنى ئىلتىماس قىلدى. شۇڭا مۇشۇ قىسقا يازمىنى ۋە مەزكۇر رەسىمنى تەييارلىدىم.

يەر شارى قۇياشنى ھەر 365 كۈندە بىر قېتىم ئايلىنىدۇ. ھەمدە يەر شارى ئۆز ئوقىدا ھەر كۈنى بىر قېتىم ئايلىنىدۇ. ئاي شارى بولسا يەر شارىنى ھەر كۈنى بىر قېتىم ئايلىنىدۇ. مۇشۇنداق يەر شارىنىڭ كۈننى ئايلىنىشى، ۋە ئاي شارىنىڭ يەر شارىنى ئايلىنىشى جەريانىدا، بەزى ۋاقىتتا ئاي يەر شارى بىلەن كۈننىڭ ئوتتۇرىسىغا كىرىپ قالىدۇ. شۇنداق ۋاقىتتا يەر شارىنىڭ بەزى جايلىرىدا كۈن تۇتۇلۇش يۈز بېرىدۇ (ئاينىڭ دىئامېتىرى يەر شارىنىڭ دىئامېتىرىدىن كۆپ كىچىك بولغاچقا، ئاي يەر شارىنىڭ كىچىك بىر يېرىنىلا توسالايدۇ). يەنى، ئاش شارى كۈندىن كېلىپ يەر شارىغا چۈشىۋاتقان نۇرنى توسۇۋەلىپ، بىر قانچە مىنۇت ۋاقىت ئىچىدە يەر شارىدىكى بەزى جايغا كۈن نۇرى چۈشمەيدۇ. بۇ خۇددى بۇلۇت يەر يۈزىگە چۈشىۋاتقان كۈن نۇرىنى توسىۋالغانغا ئوخشاش. ئوخشىمايدىغان يېرى، ئاي بۇلۇتلاردىن جىق چوڭ بولغاچقا، ئەگەر سىز كۈن تولۇق تۇتۇلىدىغان جايغا بارسىڭىز، بىر يوغان ۋە قاپ-قارا شار كۈننى توسۇۋالغاندەك كۆرۈنىدۇ. بۇ چاغدىكى قاپ-قارا شار دەل ئاي شارىدۇر.

بۇ قېتىمقى كۈن تۇتۇلۇشتا ئاينىڭ قارا شولىسى ئامېرىكىنىڭ غەرىبتىن شەرقىگە سوزۇلغان 14 شتاتىدىن ئۆتكەن بولۇپ، ئاي شولىسىنىڭ كەڭلىكى 300 كىلومېتىرغا يېقىن بولدى. مىليونلىغان كىشىلەر ئاشۇ 300 كىلومېتىر كەڭلىكتىكى بەلۋاققا بېرىپ، كۈننىڭ تولۇق تۇتۇلغىنىنى كۆردى (كىشىلەرنىڭ مۆلچەرلىشىچە پورتلاندگە سىرتتىن بىر مىليون ئادەم كېلىپتۇ). ئوغلۇم بىلەن مەن شۇلارنىڭ ئىچىدىكى 2 كىشىدۇر.

كۈندىن نۇر چىقىدۇ، ھەمدە ئۇ نۇر ئىنتايىن كۈچلۈك. ئەمما ئايدىن نۇر چىقمايدۇ. شۇڭا سىز كۈنگە قارىغان ۋاقىتتا ئاي كۈننىڭ يېنىغا كەلىپ قالغان بولسا، سىز ئاينى زادىلا كۆرەلمەيسىز. ئاي كۈننى توسىۋالغاندا بولسا بىر قاپ-قارا شارنى كۆرۈسىز.

يەر شارى ۋە ئاينىڭ ئايلىنىشى دەۋرلىك ياكى مۇقىم ۋاقىتتا يۈز بېرىدىغان بولغاچقا، قاچان قايەردە كۈن تۇتۇلىدىغانلىقىنى ئالدىن ھېسابلاپ چىققىلى بولىدۇ. مەسىلەن، كېيىنكى بىر قانچە قېتىملىق تولۇق كۈن تۇتۇلۇشنىڭ ۋاقتى ۋە ئورنى مۇنداق:

بىرىنچى: 2024-4-8 دە كانادانىڭ Maritime ئۆلكىسىدە.
ئىككىنچى: 2044-8-23 دە ئامېرىكىنىڭ مونتانا شتاتىدا كۆرۈنۈپ، شىمالىي قۇتۇبقا ماڭىدۇ.
ئۇچىنچى: 2045-8-12 دە يەنە ئامېرىكىنىڭ غەربىدىن شەرقىگە قاراپ ماڭىدۇ.

بۇ يەردە بېرىلگەن ۋاقىت ۋە ئورۇنلارنىمۇ كۆرۈپ بېقىڭ:
https://www.almanac.com/content/next-total-eclipse-sun