Uyghurche Ilim-Penge Ait Maqalilar

Hemmeylenning xewiride bolghinidek, bizning quyash séstimimizda bir yultuz (yeni quyash) we 9 planéta bar. Kainattiki séstimilarning hemmisi digüdek mushundaq bolishi mumkin. Lékin, yéqinda Kaliforniye Téxnika Institutining bir alimi 3 quyashi bar chong planétadin birni bayqidi. Bu planétaning chonglighi Yupiter bilen barawer bolup, yer sharidin 149 nur yili yiraqliqta iken.

Aldinqi 10 yilning ichide bizning quyash sestimimizning sirtidiki planétalardin jemi 150 danisi bayqalghan bolup, uning ichidiki 20 planétaning her birsining ikkidin yultuzi (yaki ikkidin quyashi) bar iken. Lékin, bu qétim bayqalghan bu planétaning bolsa 3 yultuzi bar iken.

Yultuz xuddi bizning quyashqa oxshash ozidin nur chiqiridu. Planéta bolsa ozidin nur chiqarmaydighan bolup, ozining séstimisidiki quyashlarning nurini qayturup béridu. Kishiler planétani korgende, shu planéta qayturghan quyashning nurini köridu (Künning nurini yer shari tosiwalghanda, kishiler ayni körelmesligining sewebi mana mushuningdin ibarettur).

Bu yéngi planétaning asasliq yultuzining chonglighi bizning quyashtin sel chong bolup, bu planét u qoyashni chöridep her 3.5 künde 360 giradus piqiraydu. Biraq, bu planéta ozining asasliq quyashidin aran 6.4 milyun kilométir yiraqliqta bolghachqa (yer shari bizning quyashtin 148.8 milyun kilométir yiraqliqta), bu planétada turghan bir adem üchün bu quyash intayin chong körinidu. Bu planétaning qalghan 2 quyashi bolsa bizning quyashtin sel kichikrek bolup, bu planétadin 1360 milyun kilométir yiraqliqta iken (bu ariliq bizning quyash bilen Saturnning arlighigha toghra kélidu). Ular bir-birsining etirapida piqirap, bu ikki quyashning birikmisi asasiy quyash we planétani aylinidiken.

Eng chong quyash seriq renglik bolup körinip, 2-chongliqitikisi seriq reng bilen qizil rengning arlighida (yeni, In’glizche «orange» réngi), eng kichigi bolsa qizil renglik körinidiken. Oxshimighan yultuzning oxshimighan rengde körinishining sewebi, ular chiqarghan nurning dolqun uzunlighi oxshimighanliqtin bulidu.

Kaliforniye Texnika Instituti In’glizche «California Institute of Technology» diyilip, qisqartilip «Caltech» dep yézilidu. Uning hanzuche atilishi 加州理工学院.

2-Resim: Nurning dolqun uzunlighi bilen uning rengining munasiwiti.
http://cas.sdss.org/dr3/en/proj/basic/color/images/4000star.jpg

Yoqurqi yazmangha qarita wetendiki oqurmenler bir qanche soalni otturigha qoyuptu. Bu yerde men ulargha jawap bérip ötey.

Bu yéngi bayqalghan planéta özining asasiy quyashigha bek yéqin bolghachqa, uning témpératursimu intayin yoquri bolup, molcherlen’gen témperaturisi 727 gradus (In’glizche «Celcius degree») iken. Shunga uningda hayatliqlarning bolishi mumkin emes.

«Nur yili» digen astronomiyede ishlitilidighan uzunluq birligi bolup, u nurning bir yilda mangalaydighan arlighini korsitidu. Nurning tézligi bir sékontigha 300 ming kilométir bolup, u bir yilda 9,460,528,405,000 kilométir, yeni 9460 milyart kilométir ariliqqa yüreleydu.

Bizning quyashqa eng yéqin yultuzning In’glizche ismi «Proxima Centauri» (http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/starlog/strclos.html) bolup, uning quyash bilen bolghan arliqi 4 nur yili iken. Bu ariliqni mundaq chushinish mumkin. Eger bizning quyashning chonglighini bir waraq qeghezge bésilghan bir chékit dep qarisaq (uning diyametiri texminen 0.5 milli-métir kélidu), u halda bizning quyashqa eng yéqin bolghan bu yultuzning biz bilen bolghan arliqi 13.6 kilométir kélidu. Eger bizning yer sharimizni diyamétiri 0.5 milli-métir kélidighan bir chékit dep qarisaq, u halda bizning quyash diyamétiri 5.4 cm kélidighan, bizdin 5.9 métir yiraqliqtiki bir shargha oxshaydu.

2005-Yili 18-Iyul

Wetendiki bir tordishimiz «Bu planetaning temperaturisi qanchilik yoquri yaki qanchilik töwen bolishidin qet’inezer, hayatliq bolishi mumkin emes diyish sel aqilanilik bolmamdu qandaq?» (http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=6187) digen soalni otturigha qoyghaniken. Men uninggha jawaben towendikini yazdim.

Siz otturigha qoyghan mesile toghrisida mundaq 2 soalni sorash mumkin:

1. Héliqi 3 yultuzi bar planétada hayatliq mewjutmu-emesmu?
2. Kainatta yer sharidin bashqa hayatliq mewjut bolup turiwatqan planéta barmu-yoq?

Bir planétada hayatliq mewjut bolup turush uchun bir qanche shertler hazirlinishi kérek. Men bu shertler toghrisida sel izdinip, kéyinche birer nerse yézishqa tiriship baqay. Bu shertlerning biri, méning chushinimche, bu planétada choqum su bolishi kérek. Shunga hazir NASA din Marsqa chiqarghan ikki tekshurush mashinisi Marsta burun su mewjut bolghan-bolmighanlighini tekshurup, burun su mewjut bolghanlighini ispatlap chiqti. Marsta hazir su yoqlighi éniq. Hemmeylenning xewiride bar bolghinidek, suning temperaturisi 100 gradusqa yetkende u pargha aylinidu. 700 gradustin yoquri temperaturadiki héliqi planétada suning bolishi mumkin emes. Shunga uningda hayatliqning bolishimu mumkin emes. Bu hergiz men mundaqla dep qoyghan gep emes. Amerikida héliqi 3 yultuzluq planéta toghrisida bergen xewerlerning hemmiside bu ish tilgha élindi.

Ikkinchi soalgha kelsek, kainatta hayatliq mewjut bolup turiwatqan bashqa planétalarning barlighida shek yoq. Men hazir del ashundaq planétalarni tapidighan, 2014-yilliri etirapida alem boshlighigha chiqirilidighan bir yéngi tiptiki alem téléskopi üstidiki tetqiqatqa qatnishiwatimen. Yéqinda NASA ning 1-qol bashlighi bizning idarige kelgende, «Bashqa planétada hayatliqning barlighida shek yoq. Hazirqi mesile bizning qachan ularni tapalaydighanlighimizda» didi. Men bu gepke ishinimen.

2005-Yili 22-Iyul