Steps

Az - Tola Paydisi Bolup Qalar --- (1)

(Chet Elge Oqushqa Chiqish Arzusidiki Yashlarning Suallirigha Jawab)

Qeyser Mijit

Esli menbesi: http://www.biliwal.com/postt819.html

Aptor Ilawisi:

Yéqindin buyan, wetende alyi mekteplerde oquwatqan balilardin xet tapshuruwélishqa bashlidim. Gerche xetlerning söz qurulmisi oxshash bolmisimu, emma ularning hemmiside yashlarning chet elge oqushqa chiqip bilim élish arqiliq özi oylighandek adem bolush arzusi bilen hem tesewwuridiki hem réalliqtiki duch kéliwatqan qiyinchiliqlarni qandaq yéngish, shu tüpeyli peyda bolghan rohyi ziddiyet we bésimlarni qandaq tarmar qilish heqqide köz qarashlirimni sorashtin ibaret mezmun ortaqliqi bar idi.

Özgiche xasliqi bolghan bezi xetlerge ayrim jawab qayturghan bolsammu, emma ortaqliqqa ige soallargha jawab qayturus imkaniyiti bolmighan idi. Menmu aliy mektepte oquwatqanda ashundaq suallarning ichide chayqalghan, qaymuqqan, we aramsizlan’ghan, öz arzusini réalliqqa aylanduralighan shexslerning tejribisini anglash, öginish teqezzasida bolghan bolghachqa bu xil arzudiki yashlarning könglini chüshinimen, shu wejidin soralghan suallargha muwapiqraq jawab bérishning zörürlikini hemde buni keng yashlar jama’etchiliki bilen “biliwal.com” arqiliq yüz körüshtürüshni toghra kördüm.

Eskertish ornida semimilik bilen shuni étirap qilimenki, bilidighanlirim cheklik bolghanliqi üchün, jawablirimda nuqsanliq we namuwapiq jaylarning bolushi tebii, oqurmenlerning chüshinishini ümid qilimen.

Siz özingizning bilim tehsil qilish hayatingizgha baghlap turup bir oqughuchi qandaq rohni yaki qandaq bilimni igiligende bir ömür özidin razi bolghudek yashiyalaydighanliqini yekünlidingiz?

Méningche sualingizda toxtilip ötüshke tégishlik mundaq 3 muhim achquchluq söz bar: Bilim, Roh we Razimenlik.

Eger men "bilim dégen néme yaki bilim dep némini közde tutisiz?" dep oxshimighan arqa körünüshke ige 10 ademdin sorisam, éhtimal 10 xil jawabqa ige bolushum mumkin bolsimu, emma jawablarning özgirishchanliqining bek chong bolush éhtimalliqi töwen. Omumen, jawablarning négizini mundaq bir éniqlimigha yighinchaqlash mumkin:

Bilim - shey'iler heqqidiki eqilge muwapiq bolghan mueyyen bilish, we chüshenchidur.

Adette biz "Ismetjan bilimlik adem" déginimizde, Ismetjanning melum sahede bashqilargha qarighanda köprek nersini bilidighinini, hemmidin muhimi bilidighan nersisining kishini qayil qilarliq ikenlikini közde tutimiz. Kishilik turmush emeliyiti shuni körsitiduki, ijtimaiy we tebii qanuniyetke uyghun éytilghan sözler, chiqirilighan yekünler adette emeliyetning siniqidin ötken bolup eqilge muwapiq dep qarilidu.

Kishilerning bilimi --- Asasliqi ijtimaiy turmush emeliyitidin, we maarip terbiyisidin kélidu. Xatalashmisam, sizning sualingiz mektepte qandaq bilim yeni ilim- pen igileshke qaritilghan bolghachqa méning jawabimmu bu heqte bolidu.

Hazirqi zaman maarip tüzümining asasiy meqsidi oqughuchilargha Ilim-pen ögitishtur. Éytishqa boliduki, ilim-pen öginish- közitish, tejribidin ötküzüsh we eqliy xulase chiqirish arqiliq mueyyen shey'i heqqide sistémiliq bilishke ige bolushni meqset qilidu. Mushu menidin éytqanda, mektep terbiyisi arqiliq igilen'gen ilim-pen

bilimliri, men yuqirida qeyt qilghan keng menidki "Bilim"ning kesme toplimidur.

Ali maaripning wezipisi jem’iyetke yaramliq ixtisasliq xadimlarni terbiyilesh bolup, ular jem’iyetning ijtimaiy iqtisadi tereqqiyatini qolgha keltürüshte bir dölet we bir millet tayinidighan asasliq küchtur. Bu xil yekün, hemme jem’iyetke bap kélidu. Ixtisasliq xadimlar her xil shekil we mezmunda mesilen Alim, Injinér, Muxbir, Yazghuchi,

Karxanichi, Memuri Xadim süpitide jem’iyette öz rolini jari qilduridu. Körüsh mumkinki "Axirqi mehsulat" ning mezmuni her xil bolghanliqtin, uni peyda qilghan "terkiblermu" mueyyen xasliqqa ige bolidu. Gep, mana mushu xasliqni tépishta. Siz aliy mektepte oqup chiqish arqiliq néme bolmaqchi? bu sizning qandaq sualning keynidin "iz qoghlishingizgha" baghliq.

Karl Markisning hazirmu neqil keltürülüp turidighan mundaq bir sözi bar:

"Bizning wezipimiz -- dunyani chüshendürüsh emes, belki dunyani özgertish".

Misal üchün, eger siz "Ay némishqa 15 kün yoruq, 15 kün qarangghu?" dégen sual üstide izdenmekchi bolsingiz, bu sizning bir tebii pen alimi bolup chiqishqa bel baghlighanliqingizning ipadisi. Eger siz "Ademning yashashtin meqsidi néme?" dégen sual üstide izdensingiz, bu sizning peylasop bolushqa qiziqiwatqanliqingizning

bishariti. Démek, siz bu suallargha jawab tépish arqiliq dunyani chüshendürmekchi. Mubada siz, Markisning dunyani özgertish heqqidiki telimatini qobul qilsingiz,

"Parij Xitabnamisini" tehlil qilish we "intérnatsional shéirini" oqush bilen meshghul bolisiz. Démek, melum meqsetke yétish üchün, shuningha munasip wasite qollinisiz, xuddi, tömürchilik qilish üchün bolqa ketkendek.

Anglighan bolushingiz mumkin. Bir meshxur Alimdin (Albert Einstein ghu deymen) birsi soraptu:

---Siz shu qeder dunyagha meshxur alim, éytinge sizning bilidighiningiz zadi qanchilik?

Alim borni qolgha aptu we doskigha bir chemberni sizip deptu:

"-- Méning bilidighinim mushu chemberchilik nerse, emma méning bilmeydighinim munu chemberning sertidiki nersiler".

Alimning bu jawabi tebii halda "Razimenlik" ke bérip taqilidu.

Bir meshhur alim shu qeder kichik péilliq bilen özining bilidighinining cheksiz bilinmigenlerge nisbeten neqeder az ikenlikini étirap qilghan yerde, siz elwette méning igiligen we igilimekchi bolghan bilimim heqqide bir ömür "qanaetsizlik yaki toymasliq ichide" hayat kechüridighinimni qiyas qilalishingiz kirek?

Siz jawabimni özümning oqush hayatimgha baghlap sözleshni telep qilghiningiz üchün, aliy mektepning 1-yilliqidiki kechmishlirimdin birni sözlep bérey.

Kainatqa bolghan heyranliqimning éship barghanliqidin bolsa kérek, men toluq ottura mektepke chiqqanda qiziqishim birdinla tebii pen’ge buruldi.

Shu chaghda men oylayttimki “tebiet dunyasigha yoshurun’ghan sirlar kainatning özidek cheksiz, uni peqet tebii pen öginish arqiliqla yeshkili bolidu, tebiet dunyasidiki qanuniyetler shexsning iradisige béqinmaydu, shunga u obyéktipliqqa ige”, ijtima’i pen emeliyette insanlar jem’iyitini we insanlarning yashash qanuniyetlirini tetqiq qilidighan bolup, özgirishchanliq amili chong, hem subyéktipliqqa ige, qisqisi tebii penni öginish qiziqarliq hem asan, ijtimaiy penni öginishte ghuwaliq köp bolidu, uning üstige tebiet dunyasigha nurghunlighan néme üchünler yoshurun’ghan, eger hayatimni melum bir xil néme üchün ge jawab tépish üchün béghishlisam, axiri bir yaramliq alim bolup chiqalaymen ” dep qaraytim.

Shuning bilen aliy mektep imtihanini bergende Uniwérsitétning Ximiye we Tebii Jughrapiye kesipliride oqush ishtiyaqi bilen arzu toldurdum. Teqdirning orunlashturishimu we yaki tasadipiyliqmu, men arzu qilghan kesiplerge qobul qilinmay, belki eyni chaghdiki siyaset fakultétining qarmiqidiki igilik bashqurush kespige qobul qilin’ghanliq chaqiriq qeghizini tapshurup aldim. Men18 yashqa tolush aldida turghan ashu yili, aliy mektep bosughisidin nahayiti murekkep rohiy-halet ichide atlap kirdim. Méning shu chaghdiki ehwalim, goyaki tagh qaptallirida uzun yol yürüp tuyuqsiz halda payansiz tüzlenglikke chiqip qalghan owchigha oxshaytti. “Qaysi yönilishke qarap méngish kérek, némini nishan qilish kérek?”, yeni éniq qilip éytqanda aliy mektepte “Némini öginishum kérek, qandaq öginishum kérek, néme bolushum yaki qandaq adem bolushum kérek?” dégen soallar méning rohiyitimge Ürümchige küz pesliningning kirip kélishi bilen tengla singip kirdi.

“Igilik bashqurush” kespige tallinip qalghinim tüpeyli, menzilimdiki payansizliqqa yene bir xil namelum -paramétr, ghuwaliq qoshuldi. Némishqidur, men ijtimaii -iqtisadi qanuniyetlerni igileydighan penlerge bir xil gumani nuqtiinezer bilen qarayttim, ichimde ottuzni ghudurap, amal yoq igilik bashqurush kespide oqushni bashlidim. Del shu mezgilde, Monghul yazghuchisi Méng Chibéy Lo Lülüning «Oylinish Ichide Ilgirilesh» namliq edebiy axbaratning Uyghurche terjimisi «Tarim» Jornilida élan qilindi”. Eser jem’iyette nahayiti küchlük tesir qozghidi, bolupmu hazirqi zamanimizdiki yétük Uyghur alimi--- Merhum Abdushükür Muhemmet’imin Ependining öz millitining tereqqiyati heqqidiki pelsepiwi qarashliri, yash Uyghur Alimi Erkin Sidiq Ependining öz kespide qisqighine muddet ichide qolgha keltürgen netijiliri --méni nahayiti hayajanlandurdi we méni "öz göherlirimizni achsaq, qazsaq, qedirlisek, köprek yashlirimiz naxsha-ussul emes, tebii pen ögense, tarixtiki yittürüp qoyghan seltenetimizni tépiwélishimiz" ning mumkinchiliki bolidighinigha ishendürdi. Shuning bilen men qeti halda tebii pen oqush niyitige keldim-de mektepke kirip yérim yilgha barmighan waqit ichide mektep oqughuchilar bashqarmisigha bir nechche ret bardim we telep qildim:

-- Meni yaki Ximiye, Biologiye we yaki Fizika, Jughrapiye fakultétidin birerge almashturup qoysanglar.

Dédiki ular:

-- Séning hazirqi kespingge aldirap oqughuchi almaydu, exmeq bolma. Kéyin oqush püttürgende bizdin xush bolisen. Xizmet pursiti köp bolidu. Mushu kespingni oqu”.

Urunushlirim héchqandaq netije bermigendin kéyin, men qayta kesp almishish koyida bolmidim. Oqushning 2 -yilining axirida “Igilik bashqurush heqqide qolgha chiqqudek bir nerse öginelmidim, qandaq qilsam emeliy bir nerse ögineleymen” dégen oy bilen bir nechche proféssorni izdep körüshtüm. Her kim her xil pikirlerni berdi. Emma shularning ichide manga eng tesr qilghan sözni mektep ilmi jurnalning bash muherriri, ötkür pikirlik Nijat Ehmetjan Ependi éytti:

--Yaxshi sual bu-- dédi Nijat Ependim némishqa izdep kirginimni uqqandin kéyin.

--Bilim dégenning dairisi keng, mezmuni chongqur, aliy mektepte hemme bilimni élip ketkili bolmaydu, --emma dédi u sözini dawamlashturup, -- aliy mektep bilim élishning usulini öginidighan yer, bilim dégen derizige topa qon’ghandek ademge yuqidighan nerse, sen hazir özüngni bir nerse ögenmigendek hés qilisen, eger sen mushu xil izdinish rohing bilen boshashmay mangsang, ishinimen, oqush püttürgende köp nersilerni öginiwalisen ”.

Shuning bilen könglüm tinip, tertipsiz we üzük bolsimu, lékin izchil halda tirishchanliq körsettim. Derheqiqet, Nijat Ehmetjan ependi éytqandek, oqush püttürgende xéli

nersilerni bilip yettim. Gerche aliy mektepning deslepki yilida mende qaysi kespni tallash, qaysi penni öginish heqqide köp tewrinish bolghan bolsimu, aridin bir qerne waqit ötkendin kéyinmu, men yene shu "bir ériqni chépiwatimen". Belkim méning izchilliqim mushudur, "Hashimaxunikamning tügmini chögileydu, chögileydu, bir qirdin ashalmaydu" dégendek. "Chögilehsmu- herket,herikette - beriket" iken, eyni chaghda özüm xalap ketmey oqughan kespim bügün turmushqa esqétiwatidu. Emma, bir mehel bolsimu epsuslinarliq ichide éytimenki, men téxi özüm közligen birer qirdin éship kételmidim. Sewebi, adem bezide özi qilishni oylighan, qilalaydighan ishni qilghuche, turmushtiki qilmisa bolmaydighan ishlarning helekchiliki bilen xalap -xalimay waqitni ötküzüwétip qalidiken. Teleylik yérim shuki, men emdiletin, yashliqimning ottura hal mezgilliride seper qiliwatqinim üchün, Xudaning shapaiti bilen "chong dawandin ashalmisammu, kichik dawandin éshishqa madar yétidu" dep ümid we gheyret bilen yashawatimen.

Emdi men "Roh" heqqide qisqiche toxtilish bilen bu sualingizga bergen jawabimni axirlashturay:

Rohsiz adem ölükke oxshaydu.

Méningche ademde aldi bilen "izdinish, intilish, we izchilliq shundaqla özining gheyret-shijaiti hem eqil-parasitige ishinish rohi bolushi kérek".

Özige ishenmeydighan adem, aldi bilen özini özi meghlup qilghan ademdur. sizning mushu bir qatar suallarni sorishingizning özi --sizde bu xil rohning barliqini ispatlaydu. Téximu rohluq we ümidwar bolup öz kespingizde yaxshi asas séling we arzuyingizgha yételeydighanlighingizgha ishining.

Eserde dëyilgen, «Tarim(88.11)» Jornilida élan qilinghan «Oylinish Ichide Ilgirilesh» namliq edebiy axbaratning hajimi kop bolghanliqi uchun, uni sayilighuch arqiliq sayilap resim shaklide xeli burun yollighan idim, hazir u boshluq ishlitilmiganliki üchün oqughuli bolmaydighan bolup qaptu, emma töwendiki adiristikisini oqughuli bolidiken.

http://www.arken106.com/ShowPost.asp?ThreadID=115