Adem Xaraktérining 6 Tüwrüki
 
Erkin Sidiq

2011-yili 4-ayning 2-küni

  
Kona Yéziq: [meripet.com]   [PDF]
 
Buningdin nechche ay ilgiri Uyghur diyaridiki bir oqutquchi manga élxet yézip, mektep oqughuchilirigha qaritilghan exlaq terbiyisini qandaq élip barghanda ünüm qazan’ghili bolidighanliqini sorighan idi.  Uyghur diyaridin ayrilghili 20 nechche yil bolghan mendek bir adem üchün u yerdiki mekteplerde exlaq terbiyisini qandaq élip bérish üstide toghra yaki muwapiq teklib bérish asasen mumkin emes.  Bu u heqte héch némini bilmeydighanliqtin emes, belki undaq ishlarni élip bérish Uyghurlarning öz ilkidiki ish bolmighanliqi üchün, gherp elliri yolgha qoyuwatqan nurghun yaxshi we ünümlük usul-tedbirlerni Uyghur diyarida qollinish mumkin emeslikidindur.  Men bezi Uyghur ziyaliylirining eserlirini oqughanda, ularda exlaq heqqidiki Uyghurlargha xas halda bayan qilin’ghan, ilmiyliki yuqiri we ehmiyiti zor mezmunlarning barliqini bayqidim.  Men ashu mezmunlarni körgende, ichimde «Eger Uyghur diyaridiki mekteplerde mushundaq matériyallarni xuddi siyasiy öginishtek bir shekilde öginidighan bolsa, Uyghurlarning qiyapitide neqeder zor özgirishler bolup kétetti-he?» dep oylidim.  Emdi yuqiriqi oqutquchigha kelsek, men gerche uning sorighinigha udulla jawab bérishni muwapiq körmigen bolsammu, kallamda «wetendikilerni bu heqtiki bezi paydiliq uchurlar bilen teminligili bolarmu?» dep oylap kelgen idim.  Yéqinda In’glizche tor betlirini axturuwétip, «Adem xaraktérining 6 tüwrüki» dégen mezmunni uchurtup qaldim.  Men mezkur maqalide ashu mezmunni bayan qilip ötimen.
 
Men resmiy mezmunni bashlashtin burun, bu «6 tüwrük» ni teyyarlighan shirket heqqide qisqiche chüshenche bérip ötüshni muwapiq kördum.  Amérikidiki mektep yéshidiki balilarning exlaq terbiyisimu asasiy jehettin bashqa ellerningkige oxshap kétidu. Yeni, bu terbiye mektep, ata-ana, diniy orunlar (mesilen chérkawlar we meschitler) we jem’iyettiki teshwiqat wastiliri arqiliq élip bérilidu.  Men hazirghiche körgen bir qisim matériyallarda körsitilishiche, exlaq terbiyisi bilen diniy terbiye intayin yuqiri derijide birliship ketken bolup, nurghun ata-anilar balilirining exlaq terbiyisini diniy terbiye arqiliq ishqa ashuridu.  Amérika nopusining 76.5 pirsenti xristi’anlar bolup (http://www.adherents.com/adh_dem.html), méning közitishimche bu xristi’anlarning köpinchisi her Shenbe yaki Yekshenbe künliri öz chérkawlirigha bérip, diniy terbiye anglap kélidu.  Bulardin bashqa, Amérikida yene hökümet emeldarliri, shirket bashliqliri, shirket xadimliri, we mektep oqughuchilirigha her xil terbiye (In’glizche training) élip baridighan kespiy shirketlermu bar bolup, ularning köpinchiliri «meslihet bérish shirketliri» (In’glizche consulting company) dep atilidu.  Men mezkur maqalide tonushturmaqchi bolghan «Adem xaraktérining 6 tüwrüki» ni ene ashundaq, «Yüsüpoghli Instituti» (In’glizche Josephson Institute, http://charactercounts.org) dep atilidighan bir shirketning tor bétidin taptim.  Bu shirket héliqi «6 tüwrük» ni kengliki bir métir, égizliki bir yérim métir kélidighan qeghez teshwiqat taxtisi qilip ishlep chiqqan bolup, ular qilidighan ishlarning biri «adem xaraktérini yétildurush kursi» (In’glizche Character development seminar) ni élip bérish iken.  Ular éhtiyajliq orunlarni adem xaraktérige ait telim-terbiye matériyali we usul-chariliri bilenmu teminleydiken (http://charactercounts.org/resources/index.html). 
 
Bu yerde men Yüsüpoghli Institutining qilghan ishidin bir misal körsitip ötey.  Bu shirketning qurghuchisi Maykul Yüsüpoghli (In’glizche Michael Josephson) ning déyishiche, 90-yillarning biride Kaliforniye shtatining emeldarlirining ichide 3 kishi xizmet exlaqi jehette xataliship, qanun jehettin jazaliniptu.  Shuning bilen Kaliforniyediki bir qétimliq omumiy saylam arqiliq, Kaliforniyediki qanunchilar üchün mejburi élip bérilidighan xizmet istili prinsipliri heqqidiki telim-terbiye toghrisida bir qanun maqulliniptu.  Shuning netijiside Kaliforniye hökümiti Maykul ni teklip qilip, shtat emeldarlirigha bir kün exlaq terbiyisi séminari (kursi) élip bériptu.  Amérikida siyasiy öginish mewjut emes bolup, yuqiriqi séminarni Amérikidiki idare-karxana-mekteplerdiki xadimlar mejburi qatnashturulidighan ishlarning biri, déyishke bolidu.
 
 
Asasiy Mezmun
 
Adem xaraktéri heqqidiki telim-terbiye hemme ademlerge qaritilghan bolup, Yüsüpoghli Instituti adem xaraktéri terbiyisi programmisi bilen matériyallirini hemme ademler etirap qilidighan 6 xil qimmet asasida teyyarlighan.  Bu qimmetler siyasiy yaki diniy qimmetler emes bolup, medeniyet jehettinmu melum bir kishiler topigha qaritilmighan.  Shunga terbiyiligüchiler töwendiki nuqtilar asasida 6 tüwrükni yash-ösmürlerge chüshendürse bolidu.  Yuqiriqi shirketning tor bétide yash-ösmürlerning bu 6 tüwrükni yadliwélishi üchün renglik xetler bilen teyyarlan’ghan bir kichik ramkimu bar bolup, men uning resimini mezkur maqalining axirigha kirgüzüp qoydum.  Töwendikisi adem xaraktérining 6 tüwrüki öz ichige alidighan nuqtilardin ibaret.
 
Ishenchilik Bolush (Trustworthiness)
 
Bashqilargha Hörmet Qilish (Respect)
 
Mes’uliyetchanliq (Responsibility)
 
Adilliq (Fairness)
 
Köngül Bölüsh (Caring)
 
Grajdanliq Burchini Ada Qilish (Citizenship)
 
Axirqi Söz
 
Hemmimizning xewiride bolghinidek, bir orunda bille ishleydighan, bir jayda bille yashaydighan, yaki bir millettin kélip chiqqan ademler topidikilerni yaxshi adem, otturahal adem, we nachar adem, dep 3 chong türge ayrighili bolidu.  Chiray-turqining qandaq bolishidin qet’iynezer, yaxshilarning ichidiki bir qisim kishiler özining adem topi ichide alahide yuqiri hörmetke we yuqiri abruygha ige bolidu.  Mezkur maqalini oqup mushu yerge kelgende, siz özingiz bilidighan ashundaq yuqiri hörmet we abroygha ige kishilerni yuqiridiki adem xaraktérining 6 tüwrüki bilen sélishturup béqing.  Shundaqla özingiznimu ashu 6 tüwrük boyiche bir qétim bahalap béqing.  Shu arqiliq siz némini bayqidingiz?  Men yuqiri hörmetlik we yuqiri abruy-inawetlik kishilerde ashu 6 tüwrükte ipadilen’gen kishilik xaraktérning köpinchisi tépilidighanliqini bayqidim.
 
Men izchil türde milliy sapani östürüsh Uyghurlar üchün nöwettiki eng muhim wezipilerning biri ikenlikini tekitlep keldim.  Men mezkur maqalini teyyarlawatqanda köz aldimgha Yaponiyelikler keldi.  Men Yaponiyide 2 yérim yil yashap baqqachqa, Yapon millitini xéle yaxshi chüshinip qalghan idim.  Ottura dewr we hazirqi dewrning deslepki mezgilliridiki siyasiy qurulmilar, Ispaniye Impériyesi, we En’gliye Impériyesi qatarliqlarning toluq qudret tépishi üchün nechche esir waqit ketkenidi.  Lékin Yaponiye peqet 80 yildek waqit serip qilip, dunyadiki eng qudretlik döletlerning biri bolalidi.  Bu qétim Yaponiye qattiq yer tewresh apiti, déngiz kelküni apiti, we yadro radi’atsiyisining tarqilip kétish apiti qatarliq 3 chong tebi’iy apetke yoluqqanda, Yapon xelqi ipadiligen milliy iptixarliq, milliy roh we milliy sapa pütün dunyani heyran qaldurdi.  Méning anglishimche, Yaponiyide yer tewrigende héliqi partlap ketken yadro éléktir istansisida ishleydighan bir bowayning pinsiyige chiqqinigha emdila 3 kün bolghaniken.  Özi ishligen yadro éléktir istansisida weqe chiqqandin kéyin, u özining ölüp kétidighini éniq bilip turup, «hazir méning wetinim üchün özemni qurban qilidighan waqtim keldi», dep oylap, ailisidikiler bilen xoshliship, héch kimge uqturmay, partlap ketken yadro qazini bar binagha kirip kétiptu.  Bir küni En’gliye BBC téléwizori Tokyoda yashaydighan 50 yashlardin ashqan bir ayalni ziyaret qilip, «Sen yadro radi’atsiyisidin qorqtungmu?  Tokyodin bashqa bir jaygha kétishni oylidingmu?» dep sorighanidi, u ayal «Bu méning wetinim.  Wetinim bala-qazagha yoluqqanda men hergizmu uni tashlap bashqa yerge ketmeymen.  Men ölsemmu mushu yerde turup ölimen.» dep jawab berdi.  Hazir xelq’aradiki nurghun kishiler Yapon xelqining bu qétim apetke uchrighan qurulmilarni qayta yasap chiqish ishida yene bir yéngi dunya möjizisi yaritidighanliqini tilgha élishmaqta.  Yaponiyelikler néme üchün shundaq qilalaydu?  Men adem xaraktérining 6 tüwrükini yéziwétip, Yaponiyelikler ichide bu 6 tüwrükke ige bolup bolghan kishilerning nisbitining intayin yuqiri ikenlikini hés qildim.  Bu jehette Uyghurlarning buningdin kéyin qilishqa tégishlik ishliri nahayiti köp.  Peqet «Mes’uliyetchanliq» dégen birla tüwrükke qarap baqidighan bolsaq, biz bir millet süpitide buningdin kéyin xélila tirishmisaq bolmaydighanliqini hés qilimiz. 
 
Méning perizimche, adem xaraktérining bu 6 tüwrüki peqet bir xilla milliti bar, hemde özige özi igidarchiliq qilip yashawatqan Yaponiyelikke oxshash milletler arisida, shundaqla öz dölitidiki bir millet yene bir milletke zulum salidighan ishlar mewjut bolmighan Amérikidek ellerde wujutqa kelgen.  Bashqa xil ehwallar astida yashawatqan kishiler adem xaraktérining bu 6 tüwrükidin janliq halda paydilinishqa toghra kélidighanliqi heqqide buningdin köp sözleshning hajiti yoq.

Abdiriyim Ötkür ependining töwendiki rubayisini mezkur maqalini oqughan bir ukimiz téxi bügünla manga mangduruptu (u ukimizgha rexmet):
 
Tümür zenjir kishenning süri bek yaman,
Qorqidu u lékin bazghandin haman.
Eger rohta bolsa qulliq kisheni,
Bazghanmu kar qilmas anga héch zaman.

6 character
  «Adem xaraktérining 6 tüwrüki» este qaldurush jediwéli.
 
Bu yazmida tilgha élin'ghan maqalilarning tor adrésliri:
 
Amérika nopusining tüzülishi:
http://www.adherents.com/adh_dem.html
 
Yüsüpoghli Instituti:
http://charactercounts.org
 
Yüsüpoghli Institutining adem xaraktérige ait telim-terbiye matériyali we usul-chariliri:
http://charactercounts.org/resources/index.html
 
Altun qaide:
http://www.meripet.com/Sohbet1/20110102_Qanuniyet8.htm

 
Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor betliride élan qilsingiz boliwéridu.
 

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair
Wheelchair