Yehudilarning Küchlük Bolalishidiki Muhim Amillar

Erkin Sidiq

2013-yili 11-ayning 23-küni

Hazir dunyada özi kichik bolsimu, teqdiri bashqa barliq kichik milletlerningkidin alahide perqlinidighan bir millet bar.  U bolsimu Yehudilardur.  Ularning nopusi 13 milyon bolup, bu san Uyghurlarning omumiy nopusigha yéqin kélidu.  Bu 13 milyon Yehudilarning ichidiki 5 milyon nopus hazir Isra’iliyede yashaydu. Alte milyon Yehudi Amérikida yashaydu.  Qalghan 2 milyon nopus dunyaning bashqa jaylirigha tarqalghan. 

Bir döletke toplushupmu yashimaydighan ashundaq bir kichik millet bolishigha qarimay, hazir Yehudilar dunyadiki eng küchlük milletler qatarida orun élip yashawatidu.  Buning bilenla cheklinip qalmay, melum menidin élip éytqanda, ular hazir dunyani sorawatidu.  Yehudilarning hazir Amérikida érishken hökümranliq orni ularning 1929-yilliri Gérmaniyide qolgha keltürüwalghan hökümranliq ornigha intayin oxshiship kétidu.

1924-yili Yehudilar Gérmaniye nopusining aran bir pirsentini teshkil qilghan.  Emma ular métal sodisining 57 pirsentini, ashliq sodisining 22 pirsentini, we rex sodisining 39 pirsentini kontrol qilghan.  Bérlin parlamént ezalirining 50 pirsenttin artuqi Yehudidin teshkil tapqan.  Gérmaniye pay-chek soda bazirida ishleydighan 1474 xadimning ichidiki 1200 adem Yehudidin bolghan.  Bérlindiki 29 resmiy tiyatirxanining ichidiki 23 tiyatirxanining diréktori Yehudi bolup, yazghuchilarmu asasen Yehudidin bolghan.  1931-yili Germiniyide jemi 144 kino ishlen’gen bolup, uning ichidiki 119 kinoni Yehudilar yazghan, hemde 77 kinonimu Yehudilar ishligen.  1931-yili Bérlindiki doxturlarning 42 pirsenti, adukatlarning 48 pirsenti Yehudilardin bolghan.  Birinchi dunya urishi mezgilide Gérmaniyide bir qétim pul paxalliqi yüz bérip, Gérmanliqlar ash qalghan, emma Yehudilar bolsa shuning bedilige téximu bay bolghan. 

Emdi hazirqi Amérikigha qarap baqayli.  Nil Gablér (Neal Gabler) ning déyishiche Amérikidiki kino bazisi Xaliwud (Hollywood) nimu Yehudilar berpa qilghan iken.  Hazir Xaliwud asasen Yehudilarning qolida.  Xewer we axbarat igilikimu Yehudilarning qolida.  Amérika iqtisadinimu asasen Yehudilar kontrol qilidu.  Doxtur we adukatlarning ichidimu Yehudilarning nisbiti intayin yuqiri.  Amérikidiki pütün téléfon shirketlirining boghaltirliq ishlirini asasen peqet birla Isra’iliye shirkiti qilidu.  Bu shirket kimning nege téléfon qiliwatqinini her waqit bilip turidu.  Amérika dölet mudapi’e binasi bilen aq sarayning barliq mexpiy xewerlishish sistémisini bir Isra’iliye shirkiti yasighan we orunlashturghan bolup, uning barliq mulazimet ishlirinimu hazir ashu shirket öz üstige alghan.  Aliy mekteplerge oqughuchi qobul qilish, we xizmetke adem élishta Yehudilar aldi bilen Yehudilarni tallaydu.  Bezilerning mölcherlishiche, hazir Amérika iqtisadining 70 pirsenti nopusning peqet 2 pirsentini igileydighan Yehudilarning qolida iken.  Qisqisi, hazir Amérika asasen Yehudilarning kontrolliqigha ötüp boldi.  Yuqirida déyilginidek, bu jehette hazirqi Amérika 1929-yilidiki Gérmaniyige nahayitimu oxshap kétidu.

Mushularni oylisa, ademning béshigha mundaq 2 soal kélidu:  Yehudilar qandaq qilip mushundaq küchlük millet bolalidi?  Ular hazir dunyani qandaq eqil, taktika we amallar bilen kontrol qiliwatidu?  Men özemning aldinqi «Yehudilarni 3000 yil saqlap qalghan muhim amillar» dégen maqalisida, Yehudilarni bir küchlük milletke aylandurghan amillarning bir qismini tonushturup öttüm.  Mezkur maqalide Yehudilarni bir küchlük milletke aylandurghan amillarning qélip qalghan qismini tonushturup ötimen.  Shundaqla ular hazir dunyani néme bilen qandaq sorawatqanliqini bayan qilip ötimen.  Bu témigha kirgüzülgen mezmun asasen özem oylap tallighan mezmunlar bolup, Yehudilarni bir küchlük milletke aylandurghan amillardin chüshüp qalghanliri bar bolishi mumkin. Men oqurmenlerdin ularni inkas sheklide toluqlap bérishini ümid qilimen.

Méning aldinqi maqalemge bir qanche Uyghur tilidiki torlarda intayin köp inkaslar chüshti.  Bolupmu bir qisim bilimlik qérindashlirimiz özlirining mutexessisler sewiyisidiki Yehudi we din’gha ait bilimlirini ayimay, uni nurghun waqit serp qilip torgha yollidi.  Buning oqurmenlerning bilimini béyitishigha nahayiti zor paydisi bolghanliqida gep yoq.  Men mushu pursettin paydilinip ashu inkaschilargha chin könglümdin chongqur teshekkür éytimen.

Men maqale yazghanda imkanqeder oqurmenlerning könglini aghritip qoyidighan geplerni qilmasliqqa tirishimen.  Emma, bezi pakitqa yatidighan, özgertishke bolmaydighan gepler bezilerning könglini yenila azraq aghritip qoyushi mumkin.  Eger shundaq ishlar sizge yüz bergen bolsa, uning üchün men sizdin aldin epu soraymen. Men maqale yazghanda mukemmellikke intilimen, lékin, menmu bir insan bolghachqa, hemde mushundaq maqalilargha ajratqudek waqtim bilen zéhnim nahayiti kemchil bolghachqa, mukemmellikke toluq érishelishim mumkin emes.  Méning Yehudi toghrisida maqale yézishtiki meqsitim hergizmu ularni omumyüzluk bahalap chiqish emes.  Ularni özimiz bilen omumyüzluk sélishturup chiqish emes.  Uyghurlarni omumiyüzlük ulardin öginishke chaqirishmu emes.  Her bir milletning yaxshi teripi bar.  Yaman teripimu bar.  Bir milletning yaxshi teripi bilen yaman teripini ayrighandiki bahaning toghra bolghan-bolmighanliqi, yaki ular üstide chiqarghan hökümning adil bolghan-bolmighanliqi her bir adem ishletken ölchemge baghliq.  Yeni bundaq yaxshiliq bilen yamanliq mutleq bolmaydu.  U nisbiy bolidu.  Méning bu yerdiki meqsitim Yehudilarning özini qandaq saqlap qalghanliqi, rawajlandurghanliqi we dunyadiki eng küchlük milletlerning birige aylandurghanliqini omumyüzlük tekshürüp, shu arqiliq özimizde yoq, yaki özimizde yéterlik emes nersilerni tépip chiqish, oqurmenlerge Yehudilarning özimiz paydilansaq bolidighan, we özimiz üchün zörür bolghan bir qisim ishlirini tonushturup ötüshtinla ibaret.  Men özimizning hazirqi halitini toghra chüshinish we uninggha toghra baha bérishke paydiliq bolghan matériyallar üstide xéle köp izdendim.  Axirida yenila Yehudilargha ait matériyallarning özimizge hemmidin bekraq mas kélidighanliqini hés qildim.  Shunga oqurmenlerning bu nuqtini toghra chüshinishini ümid qilimen.

1.     Insan Mukemmellikini Qoghlusush

Men özemning aldinqi «Yehudilarni 3000 yil saqlap qalghan amillar» dégen maqalisida Yehudilarning özini saqlap qélishta muhim rol oynighan 3-amil maarip asasigha qurulghan alahide iqtidarlar ikenlikini, ashundaq iqtidarlarni yétildürgen bir ish, ularning dawamliq insan mukemmellikige intilish aditi ikenlikini, bu adet ularning yilda bir qétim kélidighan bir milliy bayrimida alahide namayan bolidighanliqini otturigha qoyghan idim.  Yehudilarning yilda bir qétim kélidighan, «Aliy bayram küni» (High Holy Days) dep atilidighan bir milliy bayrimi bar.  U her yili Séntebirde kélidighan Yehudiy yéngi yili bilen bashlinip, jemi 10 kün tebriklinidu.  Yehudilarning bu bayram künliride élip baridighan eng muhim ishi insan mukemmellikini qoghlishish, her bir adem öz xaraktéri yaki kishilik exlaqini dawamliq bahalash we yaxshilash mejburiyitini ada qilish, we özining mijezini insanlarning eng yuqiri derijilik exlaqiy mumkinchiliki boyiche qaytidin qurashturup chiqishqa tirishish qatarliqlarni öz ichige alidu. 

Ular bu bayram künliri jeryanida yalghuz yéngi yilliq qararlarni élish bilenla cheklinip qalmaydu.  Ular yene bu künlerde özlirining barliq kündilik ishlirini pütünley toxtitip, jim-jét olturup, özlirining aldinqi bir yil ichidiki haliti we qilghan ishlirini bir qétim intayin yuqiri telep bilen yaki intayin küchlük semimiylik bilen eslep ötüp, ular üstide obyéktip höküm chiqiridu.  Özining hazirqi rohiy halitini tekshürüp, öz-özini jawabkarliqqa tartip, özining ang-chüshenchiliri bilen emeliy ish-herikiti otturisidiki, we özi turghuzghan nishan we ölchemler bilen özi qollan’ghan ish-heriketler otturisidiki perqlerni tépip chiqidu. Hemde yétersizliklirini iqrar yaki étirap qilidu.  Ularning qarishiche, insanlar özining idilogiyisi bilen ish-herikiti otturisidiki boshluqni tolduridighan exlaqiy küchlüklük yaki artuqchiliqqa dawamliq ériship turalishi mumkin emes, lékin ularning bu yolda toxtawsiz tirishish mejburiyiti bar.  Eger kishiler özlirining gunahi bilen kemchiliklirige étibarsiz qaraydiken, yaki «undaq bolsimu boliwéridu» dep ularni qobul qilidiken, ularning gunahi bilen kemchilikliri hessilep köpiyip mangidu.  

(Bu mesilide Honlarning dahiysi Attilamu 5-esirde oxshash gepni qilghan.  Yeni u ayrim shexslerge qarita emes, pütün Honlargha qarita mundaq dégen: «Hemmidin muhimi, her bir ademde sadaqetmenlik bolishi kérek. Pikir ixtilapining hemmisi sadaqetsizliktin dérek bermeydu. Eger bir adem öz qebilisining eng muhim menpeeti üchün séning pikringge qoshulmaydiken, sen uning sözige qulaq sélishing kérek. Yene bir tereptin, eger bir adem öz qebilisining menpeetige qarimu-qarshi bolghan ishlargha aktip halda qatnishidiken, yaki bashqilarni ashundaq qilishqa ündeydiken, bu sadaqetsizlik bolidu. Bundaq ademler meyli puxra bolsun yaki bashliq bolsun, u eng téz sür'ette yoqitilishi kérek. Ularning sadaqetmen ademlerge tesir körsitish we ularning iradisini boshitish roli bir xil yuqma késelge oxshaydu. Sadaqetsiz heriketler we pözitsiyelerni özgertkili bolmighan ehwal astida, ichimizdiki biz qiliwatqan ishlargha nisbeten «héch bir qimmiti yoq ishlar», dégen pözitsiyede bolidighan, hemde u ishlarni aghduriwétishni oylaydighan ademlerni qattiq chare bilen közimizdin ghayip qilishimiz kérek.»  Özemning « Honlarning dahiysi Attila we Attilaizm» dégen maqalemdin élindi)

Yehudilargha bu bayram jeryanida qilidighan’gha yene mundaq 4 alahide wezipiler bérilgen:

--Ötüp ketken ishlarni eslep, ularni köz aldidin bir qétim yuqiri telep bilen estayidil ötküzüp chiqish

--Qilghan yamanliqliri we ötküzgen gunahlirigha towa qilish

--Özining yaman ishliri üchün bashqilardin kechürüm sorash

--Özidin Kechürüm sorighanlarni kechürüwétish

Gerche bu jeryanlar diniy resmiyetlerning ichige kirgüzüwétilgen bolsimu, bu uqumlar dinning sirtidimu oxshashla nahayiti zor küchke ige.  Dinchilar bilen dinsizlarning her ikkisi tengla étirap qilidighan bir nerse shuki, barliq janliqlar ichide peqet insanlarla yaxshi bilen yamanni perq étish, hemde ulardin birini tallash iqtidarigha ige.

Meyli biz uni exlaq yaki exlaqiy ölchem deyli, meyli biz özimizning qelbi yaki xaraktéri boyiche oylayli, insan hayatining meqsiti we yoshurun küchi heqqide izden’gen kishiler érishken bir ortaq xulase shuki, exlaqliq hayat eng aliyjanab hayat bolup hésablinidu.

Méning Yehudi xizmetdashlirimning hemmisi bu bayramning axirqi küni ishqa kelmeydu.  Anglishimche ular bu küni «xizmet» katégoriyisige kiridighan héch qandaq ishni qilmaydiken.  Bir yerge bérishqa mejburi bolup qalsa, mashinimu heydimeydiken, yaki bashqa qatnash qorallirinimu ishletmeydiken, peqetla piyade baridiken.  Bu qaidige köpünche Yehudilar qattiq emel qilidiken.  Yehudilarning hazirqidek dunyadiki eng küchlük milletlerning biri bolalishida, méningche ularning yuqiriqidek 10 künlük yéngi yil bayrimini tebriklesh qaidisi nahayiti muhim rol oynighan. 

Hemme adem insan mukemmellikige intilidu.  Lékin hemme adem uni emeliy tedbir, emeliy ish-heriket we adet boyiche qoghlashmaydu.  Uni qoghlishish bezilerning qolidin kelmeydu. Beziler bolsa uni qoghlishishni xalimaydu.  Bu yerde biz tebi’iy halda mundaq bir soalni sorimay turalmaymiz:  Biz Uyghurlar öz bayramlirimizni qandaq tebriklep ötküzimiz?  Uyghurlarning hazirche peqet özigila xas milliy bayramliridin birersi bolmisimu, ular Uyghur diyarida her yili bayram munasiwiti bilen nurghun künler dem alidu.  Emeliyette Uyghurlar üchün dem élish künlirining hemmisi bir yerge jem bolup, sorun tüzüp, méhmandarchiliq qilidighan bayram, dep qarashqa bolidu.  Men aldinqi maqalemde tilgha alghinimdek, Uyghurlarning sorun medeniyiti ularning milliy ang, milliy hessiyat, milliy örüp-adet, we milliy kimlikni saqlap qélishta oynawatqan roli intayin zor.  Lékin, uningda yuqirida bayan qilin’ghandek «insan mukemellikini qoghlishish» terkiwi qismi asasen yoq.  (Yéqinda Uyghur diyaridiki xelq arisida bir qanche qétim «kitap-chéyi» we «ilim-chéyi» dégen namlardiki yighilishlar orunlashturuldi.  Bu bir yéngiliq we intayin ehmiyetlik ish.  Men mushundaq ishlarning buningdin kéyin tedriji tereqqiy qilip, milliy örüp-aditimizning bir qismigha aylinishini tolimu ümid qilimen.) Uning eksiche, sorun medeniyiti keltürüp chiqiriwatqan waqit bilen pul israpchiliqi intayin éghir, we uning ademni «mukemmellik» ning eksige élip baridighan mezmuni intayin köp.  Gerche bu jehette Yehudidek bolush anche asan’gha chüshmisimu, biz sel uyqumizni échishimiz kérek.  Undaq qilmaydikenmiz, biz burunqigha qarighanda qudret tépishqa qarap méngish emes, burunqidinmu bekrek ajizlishishqa qarap méngiwérimiz.  Dunyadiki hemme ademler Yahudilarda bar erkinlik we özige özi xoja bolush imtiyazigha ige emes.  Lékin özimizla qilimiz, deydikenmiz, biz hazirmu bar kitablarni xalighanche sétip alalaymiz. Öyining bir bulungida bir kichik «aile kütübxanisi» quralaymiz.  Hemde ashu kitablarni xalighanche oquyalaymiz.  Bizning hazirqi teqdirimiz biz hazirghiche qarar élip talliwalghan tallashlirimizning netijisi.  Buningdin kéyinki teqdirimizning qandaq bolishini bizning buningdin kéyinki tallishimiz belgileydu.  Yeni, qazanda néme bolsa, chömüchke shu chiqidu. 

Qisqisi, hazirqi Yehudi nopusining ichide, özining milliy kimliki, örüp-aditi we en’enisige sadaqetmen kélidighanlarning sani köp sanliqni igileydighan bolup, ularning mezkur bayramda qilidighan ishlirining ichide «kitab oqush we oylash» nahayiti yuqiri nisbetni  igileydu.  Buning bilen sélishturghanda, hazir Uyghurlarning öz bayramlirida qilidighan ish-heriketlerning ichide «oynash» asasliq terkibni igileydighan bolup, 90 pirsenttin köprek terkiwi qisimni igilishi mumkin.  Emma, «kitab oqush we oylash» bolsa Uyghur héyt-bayramlirida bolidighan ishlarning ichide asasen mewjut emes.  Mana bu Yehudilar bilen Uyghurlar otturisidiki eng chong perqlerning biri.  Mushu perqni körsitip bérish, mezkur maqalining eng muhim meqsetlirining birsi. 

2. Öginish we Chüshinish

Insanlarning bashqa haywanlardin perqlinidighan yene bir teripi, insanlarning méngisidiki öginip bilim qachilisa bolidighan boshluqning chéki yoqliqidur.  Biz bezide burun zadila qilip baqmighan bir ishni qandaq qilishni öginimiz.  Bezide dunya heqqidiki, bashqa ademler heqqidiki, we özimiz heqqidiki pakitlarni öginnimiz.  Bu ishlar bizni téximu eqilliq (smart), we téximu qabiliyetlik (skillful) qilidu.  Emma eng muhimi bizni téximu dana (wise) qilidighan nersiler, némining ünüm béridighanliqi we némining ünüm bermeydighanliqi, hemde némining bizni bextke we muweppeqiyetke érishtüridighanliqi heqqide biz érishken chüshenchilerdin ibaret.  Nurghun Yehudi aililirining mundaq bir en’eniwiy aditi bar: Ata-anilar öz hayatining tejribe-sawaqlirini bir «exlaqiy wesiyetname» sheklide yézip chiqip, uni balilirigha ötküzüp bérish.  Bu wesiyetname bir xetning sheklide yézilghan, bir rohiy (spiritual) we eqliy (intellectual) terjimhalgha oxshap kétidighan höjjet bolup, kéyinki ewlatlar üchün bir qimmetlik xatire boyum bolup qalidu.  Uningdin bashqa, nurghun ishlarni bashtin kechürüp ige bolghan eqil-parasetlerning göherlirini söz arqiliq ipadilep yézip chiqish jeryanining özimu ata-anilarning rohini urghutidu we ularni memnun qilidu.  Bu wesiyetnamining bir alahide shekli mewjut emes bolup, u «Men mundaq bir ishni biliwaldim: ------.  Men mundaq bir ishni chüshinip yettim: ----“ dep bashlinidu.  Öz hayatidiki muhim ishlarni perq étish we türlerge ayrishta töwendiki 12 sahege qarap chiqilidu:

1)Din, étiqat, we roh

2) Omumyüzluk kishilik xaraktér we kishilik exlaq

3) Er-xotunluq we aile munasiwetliri

4) Dostluq we bashqa munasiwetler

5) Pul we maddiy mal-mülükler

6) Muweppeqiyet we meghlubiyetler

7) Oqush we tejribe-sawaqlar

8) Kishilik mes’uliyetler

9) Puzitsiye

10) Xeyr-saxawet ishliri

11) Haraq we zeherlik chékimlik

12) Jinsiy munasiwet

3. Imkanqeder Yuqiri Hoquqni Igilesh

Ikkinchi dunya urushini Gitlér we u yétekligen Gérmanliqlar bir Yehudisiz Yawropa qit’esini berpa qilip, uninggha özliri hökümranliq qilish üchün bashlighanliqi, hemde ashu urush jeryanida texminen 6 milyon Yehudilarni öltürgenliki hemmige ayan.  Undaqta Gitlér néme üchün Yehudilarni öltüridu?  Dunyadiki hemme milletler qattiq riqabetleshmey turupmu xoshal-xoram yaki bexitlik yashiyalaydiken, hergizmu öz-ara riqabetliship yashash yolini tallimaydu.  Hergizmu özliride riqabet iqtidarini yétildurmeydu.  Bundaq ehwalda, bir millette riqabet küchining bolmasliqi, uning riqabetni xalimasliqi, we uning orunsiz halda qattiq ishlep yashashni xalimasliqi bolup, hergizmu uning ajizliqi yaki horunluqi bolup hésablanmaydu.  Eksiche, u bir normal ish bolup, milletlerning hemmisi riqabetsizmu yaxshi yashiyalaydiken, riqabetsiz yashap kétiwérishni xalaydu.  Buning eng yaxshi bir misali Uyghurlardur.  Uyghurlarning burun yéri keng, nopusi az bolghachqa, méning bowa-momilirim, we ularning ejdadlirining hemmisi öy-qorusigha birdin ashliq iskilati sélip, uni ashliq bilen liq toldurup, öyining etirapini bagh qilip, yoghan bir qotanda at, kala, qoy we öchkilerni béqip, bexiraman yashap kelgen iken.  Men undaq hayatqa ülgirelmigen. Lékin, ashundaq ash iskilatlirining eng axirqi dewrini öz közüm bilen körgen idim.  Yimekliklerning kengchilikidin tuxum bilen yémish pulgha sétilmaydighan waqitlarda yashap baqqan idim. Maqalini bek uzun qiliwetmeslik üchün, men bu heqte buningdin köp toxtalmaymen.  Emdi eslidiki mezmun’gha kelsek, Gérmanliqlarning Yehudilarni qirip tügetmekchi bolghinigha men maqalining kirish söz qismida bayan qilghan ehwallar sewebchi bolghan.

Dunyagha mesh’hur sanaetchi, Amérikidiki Ford aptomobil shirkitining qurghuchisi Ford Xénri (Ford Henry) mundaq deydu: «Eger Yehudilarni jelb qilidighan birla süpet mewjut bolidiken, u choqum hoquq».  Amérikida «Yehudilarning Amérikini kontrol qilishi» deydighan bir uqum bar. Yeni Yehudilarning Amérikidiki nopusi 6 milyon etirapida bolup, Amérika nopusining peqet 2 pirsentini teshkil qilsimu, ular siyasiy, iqtisadiy we ijtima’iy sahelerdiki hoquq jehette öz  nopusigha azraqmu ong tanasip kelmeydighan derijide üstünlükke chiqiwalghan.  Töwendikisi yuqiriqidek ehwallarning bir qisim misalliri.

--Amérikida dunya iqtisadining yönilishini belgileydighan bir küchlük orun bar.  Uning ismi «Dölet ghezine bankisi» (Federal reserve bank).  Bu bankigha 1987-yilidin 2006-yilighiche Alan Greenspan isimlik bir Yehudi re’is bolghan.  Bu bankigha 2006-yildin bashlap Ben Shalom Bernanke isimlik yene Yehudi re’is boldi.  U Yehudi döliti qurushni qollighuchi (Zionist) bolup, shuninggha oxshash yene bir Donold L Kohn isimlik Yehudi hazir mezkur bankining muawin re’isilik wezipisini ötewatidu.  Bu bankining re’is we muawin re’isliridin kéyin turidighan bir 5 kishilik bashqurush hakimliri (board of governors) bar bolup, uning bir ezasimu Yehudi.

--2009-yilidin 2010-yilighiche Amérika parlimenti (congress) ge eza bolghan 535 adem ichide 45 nepiri Yehudi bolup, ular omumiy sanning 8.4 pirsentini igiligen.

--Hazir Amérika aliy sotining sotchisidin 9 kishi bar bolup, uning ichidiki 3 kishi Yehudi.

4. Lobiyliq Qilish

In’glizchide «lobby» dégen bir söz bar bolup, u pé’il sheklide ishlitilgende «yulghun intérnét lughiti» de «nutuq sözlimek, ündimek, köndürmek» dep chüshendürüliptu.  Bir In’glizche lughette bolsa uninggha mundaq izahat bériliptu:

--Bir qanun tüzüsh orgini ezaliri tashlaydighan béletke tesir körsitishke urunush

--Hökümet emeldarliri, bolupmu qanun tüzüsh organlirining emeldarliri körmekchi bolghan ish-heriketke tesir körsitishke urunush

--Melum bir qanunning maqulluqtin ötishige heydekchilik qilish, yaki maqulluqtin ötishini qolgha keltürüsh

«Ündesh, köndürüsh» dégen sözning özila In’glizche sözning yuqiridikidek menilirini toluq ipadilep bérelmeydighan bolghachqa, me bu sözni töwende Uyghurchida «lobiyliq qilish» dep alimen. 

Amérikidiki siyasetchiler üchün éytqanda, bashqa barliq millet we barliq kishilerning lobiychiliqi Yehudilarning lobiychiliqidek qorqunuchluq, yaki bash égishke mejburi bolidighan derijide küchlük emes.  Eger Amérikidiki saylinishqa chüshken bir siyasetchi Yehudi lobiychilirining déginini qilmaydiken, u hergizmu közligen hoquq ornigha saylinalmaydu, yaki qayta saylinalmaydu.  Hemde u Yehudilarning qolidiki axbarat organliri teripidin qarilinidu yaki étibarsiz qarilidu.  Amérikidiki Yehudi lobiy teshkilatliri intayin küchlük bolup, ular öz menpeiti üchün Amérikining dölet ichi we sirtidiki menpeetlirining hemmisini bir yaqqa qayrip qoyidu.  Dölet ichide, ular Amérikining siyasiy emeldarlirigha para bérish arqiliq, ularning himasiyisini qolgha keltüridu.  Chet elde bolsa Amérikining chet ellerge qaratqan siyasitini bashqurush, uni Amérikining tüp menpeetige uyghun qilish emes, Yehudilarning tüp menpeetige uyghun qildurushni qolgha keltüridu.  Amérikidiki asasliq Yehudi lobiy teshkilatliridin töwendikiliri bar:

--Amérika-Isra’il Ammiwiy Ishlar Komitéti (American Israel Public Affairs Committee, AIPAC):  Bu teshkilatning pütün künlük xadimi 150 kishi bolup, yilliq xam choti 60 milyon dollardin ashidu.  Ulargha bu pulni bay Yehudilar we Yehudidin bolghan shirket igiliri iane qilidu.  Bu teshkilatning nurghunlighan «Ammiwi ish-heriket komitétliri» (Public Action Committees) dep atilidighan tarmaqliri bar bolup, ular saylamgha kirgen siyasetchilerge nurghun pullarni iane qilidu. Bu tarmaq teshkilatlar Amérikidiki Yehudilarning ghayet zor iqtisadidin paydilinip, Amérika siyasiy emeldarlirigha para bérip, shu arqiliq Yehudi lobiyliqining meqsetlirini ishqa ashuridighan eng küchlük aparat bolup hésablinidu.  Hazir mushu AIPAC Amérikining Iran’gha hujum qilishi üstide lobiyliq qiliwatidu.  AIPAC ning hazirqi birinchi qol reisi Xristi’anlargha qarshi turidighan «Howard Kohr» dégen kishidin ibaret.

Obzorchi «Jayne Gardener» ning déyishiche, ottura sherq ellirining hakimiyetlirini muqimsizlashturup, shu arqiliq mezkur rayon’gha xojayin bolush Isra’iliyining nishani bolup, Iraq urushi mana shuningdin kélip chiqqan.  Isra’iliye bu urush üchün Yehudilarning jénini qurban qilishni xalimighanliqi üchün, Bush hakimiyitidiki Isra’iliyini qollighuchilarning yardimi bilen, bu urushni Amérikining qoli bilen qözghidi.  Shuning bilen nurghun Amérikiliqlarning qéni tökülüp, uning paydisini Yehudilar kördi.  Mushu ishta Amérikidiki Yehudilarning lobiyliqi asasiy rol oynidi.

--Amérikiliq Yehudilar Qurultiyi (American Jewish Congress, AJC): Bu teshkilat 1930-yili 28-qétimliq Amérika prézidénti Wudrow Wilson ( Woodrow Wilson) ning «Küchlük dosti», Yehudidin bolghan Rabbi Stivin Wayiz (Stephen Wise) bilen shu chaghdiki Amérika Aliy sotining sotchisi Luyis Bréndis (Louis Brandeis) ning yétekchilikide qurulghan.  Bu teshkilat 1930-yili Amérikida Gérmaniye mehsulatlirini bayqush qilghan.  Hazir bu teshkilat köpligen Amérika parlamént ezalirining hémayisini qolgha keltürüp, Isra’iliyini qollaydighan her xil qanunlarni maqullitish ishlirini élip bériwatidu.  Bu teshkilatning hazirqi diréktori Xristi’anlargha qarshi turidighan Yehudi Nil  Goldistin (Neil B. Goldstein) din ibaret.

--Asasliq Amérikiliq Yehudilar Teshkilatlirining Prézidéntliri Birliki (Conference of Major Américan Jewish Organizaitons): Bu Amérikidiki eng chong 51 Yehudi teshkilatlirining ishlirigha yétekchilik qilidighan teshkilat bolup, barliq Yehudi teshkilatlirining küchini yighip, Isra’iliyining alahide menpe’etliri üchün xizmet qilishni özining asasiy nishani qilghan.  Uning bashliqimu uchigha chiqqan Xristi’anlargha qarshi turidighan Yehudilarning biri.

--Yehudi Dölet Bixeterliki Ishliri Instituti (Jewish Institute of National Security Affairs, JINSA): Bu orun 1976-yili qurulghan bolup, Amérikining Isra’iliyige qaratqan herbiy qoral-yaraq yardemlirini qolgha keltürüshni özining tüp nishani qilidu.  Bu teshkilatning Amérikidiki shérikliri ichide Amérika dölet mudapi’e ministirlikining bir qisim yuqiri derijilik emeldarlirimu bar.  Mesilen, kichik Bush prézidént bolushtin burun, kéyin muawin reis bolghan Dik Chéniy (Dick Cheney), Amérika dölet bixeterlikining muawin meslihetchisi Éliyot Abrams (Elliot Abrams), qoral-yaraq kontrolliqigha mes’ul muawin bash ministir Jon Boltun (John Bolton) qatarliqlar.  Chéniy, Abrams we Boltun qatarliq kishilerning qolida hazirmu her xil chong hoquqlar bar bolup, ular dawamliq türde yuqiriqi Yehudi teshkilatining yéqin qollighuchiliri bolup ishlimekte.  JINSA ning ezalirining ichide Isra’iliyige nurghun yuqiri téxnikiliq herbiy qorallarni sétip bériwatqan Norsrop Grumen (Northrop Grumman) dégen chong shirketmu bar bolup, JINSA yuqiri derijilik Amérika siyasiy we herbiy emeldarlirining Isra’iliyini ziyaret qilishini teshkillesh ishlirinimu élip baridu.   JINSA ning hazirqi prézidénti bilen hazirqi reisining her ikkisi Xristi’anlargha qarshi turghuchi Yehudilar bolup, kéyinkisi Nyu York shehiridiki bir chong öy sétish shirkitining igisi. 

--Ottura Sherq Mejlisi (Middle East Forum, MEF):  Bu teshkilatning depterdiki nishani mundaq yézilghan: «MEF Amérikining Ottura Sherqqe qaratqan qiziqishini ilgiri süridu.  Bizning éniqlimimizdiki Amérika menpeeti, meyli terorischi bolsun yaki qanunluq bolsun, radikal Islamizmgha qarshi ish körüshni (Amérikining chachma bombisini Gazadiki Ereblik balilarning béshigha tashlash, hemde Gazaliqlarning gaz we su yollirini étip qoyush), Pelestinliklerning Isra’iliyini étirap qilishi (Isra’iliyini «étirap qilidighan» bir pirsent nopus qalghiche Pelestinlikler üstidin irqiy qirghinchiliq élip bérish) ni qolgha keltürüsh üchün tirishish, hemde Iranning tehditige taqabil turush (Amérika emeldarlirining Iranliqlargha qarshi urush jakarlishini qolgha keltürüsh) qatarliqlarni öz ichige alidu.»  Bu yerdiki isköpka ichide bérilgen jümlilerni eslidiki maqalining aptori qoshup qoyghan iken, menmu ularni eynen terjime qilip qoydum.  MEF ning bashliqimu bir Xristi’anlargha qarshi turidighan Yehudi. 

--Amérika Ziyonistchilar Teshkilati (Zionist Organization of America, ZOA): Bu yerdiki «ziyonistchi» dégenning menisi «Yehudi döliti qurushni qollighuchi» bolup, bu teshkilat 1897-yili qurulghan. Uning hazir 30000 din artuq ezasi bar bolup, ular Amérikidiki barliq chong sheherlerge tarqalghan.  ZOA ning tor bétige mundaq dep yézilghan: ZOA Amérika parlaméntida töwendiki ishlarni wujutqa chiqirishta intayin halqiliq rol oynidi: Térorizmchiliqta ziyankeshlikke uchrighanlarni muwapiq bir terep qilish (emeliyette peqet Yehudilarla «gunahsiz» we «ziyankeshlikke uchrighanlar» bolup keldi), Isra’iliyining musteqilliqi astida Jurésilémning birlikini saqlash (Gherbiy Pelestinlikler rayonigha qanunsiz köchmenlerni köchürüsh), Hamas bilen Fatah qa qarshi turush (Amérikida yasalghan chachma bombilarni Gazadiki Ereblik balilarning üstige tashlash), we Süriye bilen Sehudi Erebistanni jazalash üchün tirishish (Iraqqa qanunsiz halda hujum qilish, bu urushta Yehudilardin bolghan Amérika eskerliridin birimu ölmidi).»  Bu yerdiki iskopka ichide bérilgen jümlilernimu eslidiki maqalining aptori qoshup qoyghan iken, menmu ularni eynen terjime qilip qoydum. 

Yuqirida tilgha alghinimdek, peqet « Asasliq Amérikiliq Yehudilar Teshkilatlirining Prézidéntliri Birliki» ning tarmiqidila Amérikidiki Yehudi teshkilatliridin 51 teshkilat bar iken.  Men hazirghiche Amérikidiki her bir chong sheherlerde birdin «Yehudi merkizi» barliqini hés qildim.  Shunga méning perizimche Amérikidiki Yehudi teshkilatlirining omumiy sani nechche yüz bolishi mumkin.  Bu teshkilatlarning hemmisi Yehudi menpeeti üchün lobiyliq qilidu.  Uyghurlarning «Ish birlikte, éqil ömlükte» dégen sözi mana yuqiridiki ishta nahayiti obdan namayan bolghan. 

5. Birlishiwélish

Bu témida tonushturulidighan ehwal aldinqi qisimdiki mezmun’gha nahayiti yéqin kélidu.  Emma bu yerdiki ehwal yalghuz siyasiy istratégiyinila emes, dinning rolinimu öz ichige alghan bolghachqa, men uni bir ayrim bölüm qildim. 

Oqurmenlerning xewiride bolghinidek, Amérikida barliq hökümet emeldarliri démokratiye tüzümi astidiki saylam arqiliq hoquqqa ige bolidu.  Shunglashqa Amérikidiki siyasiy hayattiki nurghun ishlar saylamda utup chiqishni meqset qilghan bolup, melum menidin élip éytqanda, Amérikining siyasiysisini «saylam siyasisi» dep atashqimu bolidu.  Bundaq tüzümning bir alahidiligi, hoquqdarlar özidin yuqiri turidighan derijilergila jawabkar bolup qalmastin, özidin töwen turidighan barliq orun we öz qol astidiki puxralarghimu jawabkar bolidu.  Amérikidiki her xil saylam jeryanlirida Yehudilar arisida yüz béridighan bir ehwal, bir adem melum bir hoquqqa érishish üchün saylamgha chüshkendin kéyinla, Yehudilar derhal heriketke kélip, u ademning Yehudilar üchün paydiliq ikenliki yaki emeslikini éniqlap chiqish.  Bu chaghda ularning bir-biridin soraydighan soali: «Eger pokini saylansa, u Amérika menpeetige paydiliqmu-emesmu?» emes.  Ularning soraydighan birdin-bir soali: « Eger pokini saylansa, u Yehudilar üchün paydiliqmu-emesmu?» dégendin ibaret bolidu.  Bolupmu shitat bashliqlirini we parlamént ezalirini saylashta bundaq ish intayin ewj alidu.  Ashundaq mezgillerde Yehudilar aldi bilen kandidatlarning Yehudi ikenliki yaki emeslikige qaraydu. Andin ularning Yehudilargha paydiliq ikenliki yaki emeslikige qaraydu.  Chünki, ularning neziride, bir kandidatning qaysi partiye yaki qandaq siyasiy idiyige tewe bolushidin qet’iynezer, uning exlaqiy xaraktérining qandaq bolishidin qet’iynezer, siyasiy hoquqqa ige bir Yehudi choqum Yehudilarning menpeetini Amérikining menpeetidin üstün qoyidu.  Shunglashqa bundaq ishlarda Yehudilar «Démokratlar partiyisi» yaki «Jumhuriyet partiyisi» dep ayrimay, her ikki partiyining ishlirigha tengla, hemde nahayiti keng-kölemde arilishidu.  Yehudilarning Amérikidiki iqtisadiy küchi intayin küchlük bolghachqa, hemde Amérikidiki eng chong teshwiqat we axbarat organlirining hemmisi dégidek Yehudilarning ilkide bolghachqa, eger Yehudilargha birer kandidat yéqip qalsa, Yehudilar u kandidatqa nurghun pullarni tiqiwétidu.  Hemde axbaratta uni pütün küchi bilen kökke kötüridu.  Eger birer kandidat ulargha yaqmay qalsa, Yehudilar uninggha pul bermeydu, hemde teshwiqatlarda u kandidat heqqidiki pakitlarni burmilap, pütün küchi bilen uning inawitini yerge uridu.  Shunglashqa Amérikida «Eger bir kandidat utmaqchi bolidiken, u aldi bilen Yehudilarning testiqidin ötüshi kérek» deydighan söz bar.  Baraq Obama 1-qétim saylamgha qatnashqanda i’ane arqiliq toplighan puli 745 milyon bolup, uning ichidiki 30 milyon pul peqetla Chikago (bir shtattiki bir chong sheher) rayonidiki Yehudilardinla kelgen.  Yuqiridiki omumiy pulning qanchilik qismi Yehudilardin kelgenliki namelum. 

Amérikida prézidént saylimi bolghanda, saylamgha chüshken ikki partiyining kandidatliri kem dégende 3 qétim ochuq bes-munazire élip baridu.  Bu bes-munazire pütün memliketke téléwizor arqiliq neq meydandin tarqitilidu.  Bu munaziride bir bashqurghuchi ikki kandidattin nöwet boyiche soal soraydu.  Her qétimliq saylamda choqum sorulidighan bir soal: «Siz bizning ittipaqdishimiz Isra’iliyige qandaq qaraysiz?  Eger siz saylinip qalsingiz kelgüside Isra’iliyige qarita qandaq siyaset yürgüisiz?» dégendin ibaret.  Bashqa héch qandaq dölet, héch qandaq rayon, we héch qandaq millet heqqide bundaq soal soralmaydu.  Peqet Yehudi we Isra’iliye toghurluqla mushundaq soallar sorilidu.  Mana bu intayin küchlük Yehudilar birliki we intayin küchlük Yehudilar lobiyliqining netijisidur.  Eger u ikki kandidattin birersi Yehudilargha yaqmaydighan geptin birerni qilip salsa, uning aqiwiti qandaq bolidighanliqini özingiz perez qiliwéling.

19-esirning axiri we 20-esirning béshida, jem’iyetshunasliq ilmining berpa qilghuchilirining biri bolghan Fransiyilik Émili Durkxim (Amile Durheim) jem’iyet bir ademning diniy we étnik idiyisining shekillinishide oynaydighan rolgha qiziqip qaptu.  U Jenubiy Déngiz arallirida nurghun yil yashap, shu yerdiki qedimqi halitini saqlap kelgen yerlik xelqlerning dini üstide tetqiqat élip beriptu.  Shu arqiliq u din hazirqidek Qur’an Kerimge oxshash diniy kitabliri we damollilargha oxshash diniy erbabliri bar resmiy shekilge kirishtin burun qandaq bir shekilde mewjut bolup turghanliqini chüshenmekchi boptu.  1912-yili u özining intayin muhim kitabi «Diniy hayatning deslepki shekilliri» (Elementary Forms of the Religious Life) dégen kitabini neshirdin chiqiriptu.  U mezkur kitabta qedimqi sewiyidiki dinlarning asasiy meqsidi insan bilen allani öz-ara baghlash yaki munasiwetleshtürüsh emes, belki ademler bilen ademlerni bir-birige baghlash ikenlikini otturigha qoyidu.  U chaghda diniy telimler kishilerge tughut bilen ölümde, perzentler toy qilghanda we ata-anilar alemdin ötkende qandaq qilip öz-ara hemdemde bolushni ögetken.  Ösümlüklerni térish, hosullarni yighish, qishta qandaq qilip soghuqtin qoghdinish, yazda qandaq qilip issiqtin mudapi’elinish qatarliqlarning hemmisige ait diniy telimler mewjut bolghan.  Shu arqiliq bir jem’iyet kishiliri eng xoshalliq we eng qayghuluq waqitlarni bille ötküzüp, undaq waqitlarda birer adem birer ehwalgha yalghuz taqabil turushqa mejburi bolup qalmighan.

Men özemning aldinqi «Yehudilarni 3000 yil saqlap qalghan muhim amillar» dégen témisida, Yehudilarning 3000 saqlinip qélishida eng muhim rol oynighan 3 amillining ikkinchisi din ikenlikini otturigha qoyghan idim.  Ularning bir kichik millet bolsimu, bügünkidek bir küchlük millet bolalishidimu din intayin muhim rol oynawatidu.  Men yuqirida tilgha élip ötken Yehudi teshkilatliri we Yehudi lobiychilirining hemmisi ichkiy jehettin öz-ara birlishiwalghan bolup, nurghunlighan Yehudiy lobiyliq teshkilatlirining mes’ulliri diniy paaliyetlerge qatnishishta oxshash Yehudi chérkaw (synagogue) lirigha baridu.  Oxshash «baylar qulubliri» (golf topi qulubigha oxshash baylar topliship paaliyet Otküzidighan orunlar) gha eza bolidu.  Pullirini oxshash Yehudining bankisigha qoyidu.  Bundaq ichkiy jehettiki birlishiwélish Amérika dölet ghezinisi bankisi, Amérika dölet bixeterlik ministirliki (US Homeland Security) we dölet merkiziy memuriy idarisi (Gowuyüen) diki Yehudilarghiche kéngeygen.  Bashqiche qilip éytqanda, Yehudilarning tili bir, hemde ularning herikitimu bir.  Yuqiriqi Yehudilar her bir chong-chong diniy bayram we medeniy bayramlarda birge yürüydu.  Öz-ara uchur almashturidu.  Kéyinki ishlar üstide pilan tüzidu.  Qisqisi, ularning ichide intayin küchlük ichkiy birlik mewjut. 

Din uzundin buyan Uyghurlar üchünmu xelqni intayin küchlük derijide ittipaqlashturush we birleshtürüsh rolini oynap keldi.  Uning bu roli yéqinqi dewrlerde dinning ajizlashturulishi bilen xéle zor derijide ajizlashqan bolsimu, özining eslidiki ünümini yenila saqlap kéliwatidu.  Uyghur medeniyiti intayin küchlük jelb qilish küchige ige bolup, umu hazir bir qisim ishlarda Uyghurlarni birleshtürüp turush jehette muhim rol oynawatidu.  Bolupmu Uyghurlarning sorun medeniyiti we naxsha-usul qatarliq köngül échish medeniyiti téximu shundaq.  Chet eldiki bir qisim Uyghurlar adette özining Uyghurliqini anche oylap qoymaydu.  Uyghurlargha paydiliq ishlarghimu anche qatniship ketmeydu.  Lékin, sorunlardin, yeni Uyghurlarning yighilishidin zadila waz kéchelmeydu.  Men yéqindin buyan «nawa» programmisigha oxshash programmilarni nahayiti qiziqip körüwatimen.  Hazir Uyghurlar üchün ilim-pen paaliyetliri yoq déyerlik bolup, yuqiriqidek medeniyet we örüp-adet jehettiki paaliyetler ilim-pen jehettiki boshluqni zadila tolduralmaydu.  Lékin, ularning özige chushluq bashqiche chong qimmiti bar.  Uyghurlar ana tilni saqlap qélishta anche netijilik bolalmaywatidu.  Edebiy-sen’et we sorun medeniyitide öz medeniyitini saqlap qélish yoli ochuq bolsa, u yolda daghdam qedemler bilen dawamliq méngiwérishning héch qandaq ziyini yoq.  Belki uning zor paydisi bar.  Shunglashqa men Uyghur sorun we köngül-échish medeniyitining dawamliq türde «Uyghur illetliri» ning bir qismi süpitide tenqid qilinishini toghra körmeymen (israpchiliqni eyiblesh buning sirtida).  Shuning bilen bille, her bir ademning bir milletni qudret tapquzushtiki eng muhim qoralning ilim-pen ikenlikinimu her qandaq waqitta estin chiqirip qoymasliqini ümid qilimen.

6. Bar Qanunni Ijra Qilishqa, Yoq Qanunni Bar Qilishqa Qistash

Bu yerde bayan qilinidighan ishlarni yaxshi ish, dep hésablashqimu bolidu, yaman ish, dep hésablashqimu bolidu. Bu ishlarning ashundaq ikki katégoriyining qaysisigha kiridighanliqi, sizning bu mesilige qandaq meydanda turup qarishingizgha baghliq.

Yehudilar gepke usta kélidu.  Shundaq bolghachqa, Yawropadiki Yehudilarning burun eng köp shughullan’ghan kespi soda-sétiq ishliri bolghan.  Ularning iqtisad, soda, akadémiye, doxturluq, adukatliq, axbarat we kino saheliride igiligen nisbiti hazirmu öz nopusigha qarighanda nahayitimu yuqiri.  Yehudilarni gepke usta qilghan nerse ularning Tewratni öginishi, bashlan’ghuchning 1-sinipidin bashlapla süpiti eng yuqiri mekteplerde oqushi, we kitablarni köp oqushi.  Ular kichikidin bashlapla dadisining yéteklishi bilen Tewratni muntizim öginip chiqidighan bolup, Yehudilarning pütün qanun-ölchemlirining hemmisi ene shu Tewratta tepséliy yézilghan iken.  Shundaq bolghachqa pütün Yehudi nopusi kichikidinla gepke usta bolup yétiship chiqidighan bolup, ular özi yashawatqan döletning qanun-permanlirinimu kichikidinla puxta bilip mangidu.  Shuning bilen özi yashawatqan döletning qanun-permanliridin qandaq paydilinishnimu nahayiti yaxshi bilidu.  Bashqa millet we bashqa hökümet bilen bolghan jan’ga-jidellerde ular hergizmu adilliq, barawerlik we exlaqliq bolushni özige ölchem qilmaydu.  Adilliq, barawerlik we exlaqliqni eng köp bolghanda peqet bashqilar qobul qilalaydighan eng töwen derijidila saqlap, bashqa tesirlerge héch qandaq perwa qilmay, peqet Yehudilarning utup chiqishinila özige ölchem qilidu.  Buning üchün, özige paydisiz qanunlarni pütünley bir terepke qayrip qoyidu.  Özige paydiliq qanunlarni bolsa qarshi terepning közige tiqip turiwalidu.  Ashundaq taktikini özining gepdanliqi bilen birleshturup, bashqilar bilen bolghan talash-tartishlarda choqum utup chiqidu. 

Men burun Amérikining memliketlik téléwizorlirida élip bérilghan Pelestinning bir wekili bilen Isra’iliyining bir wekili qatnashturulghan soal-jawab programmisini köp körettim.  Uninggha diqqet qilip qarap baqsam, Pelestinning wekili dawamliq programmining bashqurghuchisi sorighan soalgha siziqtin chiqmay turup jawab béridiken. Emma Isra’iliyining wekili bolsa, soralghan soalni pütünley bashqa bir yaqqa qayrip qoyup, pütün dunyagha tarqitilidighan bu pursettin paydilinip, peqet özining démekchi bolghan gépinila qilidiken.  Soralghan soallargha asasen jawab bermeydiken.  BDT yighinliridimu Iranning wekilige sözlesh nöwiti kélip sözge chiqqanda, Isra’iliyining wekillirining yighin zalidin chiqip kétishi hazir bir adetke aylan’ghan.  Yehudilarning neziride Iranliqlar sözligende yighin zalida turush, Iranliqlarning sözini étibargha alghan bolup hésablinidiken.  Shunga Iranliqlarni közge ilmasliq üchün, Isra’iliyilikler her qétim yighin zalidin chiqip kétidiken.  Mushundaq qilghanda, Iranliqlarning Isra’iliye toghruluq qilghan geplirining héch bir ünümi bolmaydu, dégen gep. 

Özige paydisiz qanunlarni bir terepke qayrip qoyup, özige paydiliq qanunlarning ijra qilinishini ishqa ashurushning bir misali süpitide, oqurmenler yene Isra’il bilen Pelestin otturisida dawamliship kéliwatqan urush-jédellerni eslep baqsa bolidu.  Isra’iliye birleshken döletler teshkilati (BDT) ning qarar-kélishimlirini eng köp depsende qilghan dölet.  Yeni ular özlirige paydisiz, Pelestinliklerge paydiliq bolghan BDT ning 15 tek qararini ijra qilmidi.  Lékin, yene bir tereptin, Amérika we BTD qatarliqlardin paydilinip, pütün dunyani Iraqqa qarshi urush qilishqa ündidi we qistidi.  Hazir bolsa Iran’ghimu shundaq qiliwatidu.  Bular yuqiridiki bayanlargha misal bolalaydighan chong-chong ishlar.  Men töwende bir qanche kichik misallarnimu tilgha ötüp kétimen. 

--Yehudilargha dunya öch bolup, ular dawamliq bashqilarning her xil hojumlirigha uchrap turidu.  Mushundaq ishlarning aldini élish üchün, ular Amérikida «milliy öchmenlik jinayet qanuni» (hate crime law)  ni wujutqa keltürdi.  Hazir siz Amérika kochisida kétip barghan Yehudilarni bir milliy öchmenlik nuqtisidin haqaretlep qoysingiz, sizni saqchilar tutup kétidu.  Hazir Yehudilar özlirini éyiplaydighan her qandaq ishni «milliy öchmenlik jinayiti» dégen qalpaqni keydürüp taqabil turidu.

--Yehudilar Amérikida nahayiti küchep wujutqa keltürgan qanunlarning biri, köchmenler qanuni.  Ular buni «köp medeniyetlik bolush» (multiculturalism), «milletler rengdar bolush» (diversity), «milletler inaq ötüsh» (inclusiveness), we «köp xilliq bolush» (pluralism) dégen namlar astida emelge ashurdi.  Bezi obzorchilarning déyishiche, Yehudilarning meqsiti Amérikida köchmen milletlerning nopus sanini köpeytip, aq tenliklerning nopus sanini az sanliqqa chüshürüp qoyush, shu arqiliq özlirining Amérika jem’iyitidiki hökümran ornini tiklesh iken.

--Yehudilar Xristi’an dini we Xristi’an dinchilirigha öch bolghachqa, mektep bilen dinni ayriwétish bahanisi astida yéngi qanun maqullutup, Amérikining bir Xristi’an döliti bolishidin qet’iynezer, Xristi’anliqlarning Rojdéstwa (Christmas) bayrimini pütün mektep kaléndarliridin chiqiriwetken.  Yeni, bu bayram burun mektep kaléndarlirigha bésilidikeniduq.  Hazir bésilmaydiken.

Biz bu jehette intayin ajiz.  Shunga izchil türde ziyan tartquchi bolup kéliwatimiz.  Shunglashqa men oqurmenlerdin mezkur mezmunni oqughanda, yalghuz Yehudilarni eyiblesh terepdarlirila bolmay, ularning mushundaq özini qoghdash qabiliyet we taktikiliridin öginish terepdarlirimu bolushini ümid qilimen.

7. Öz-ara Méhir-Shepqetlik Bolush

Men bu yerde Yehudilarning örüp-aditidin birini tonushturimen.  Undaq qilishim bundaq örüp-adetning bizde kem bolghanliqidin emes.  U bizningki bilen xéle oxshiship kétidighan bolup, bizge xéle tonushluq.  Uni bu yerge kirgüzüp qoyushimdiki sewep, mezkur maqalide Yehudilarning bir küchlük millet bolalishida rol oynighan muhim amillarni ayrip qoymasliq üchündur.

Yehudilarning birer yéqin kishisining wapatigha matem tutuwatqan mezgilide emel qilidighan bir ajayip örüp-aditi bar bolup, uni «toluqlash ghizasi» (meal of replenishment) dep ataydu.  Yeni jesetni yerlikke qoyup bolghandin kéyin, matem tutiwatqan kishi özi tamaq etse, yaki bashqilarni tamaq étip kütse bolmaydu.  Bashqilar ölümlük bolghan kishini tamaq bilen kütüp, özlirining ashu kishi etirapigha topliship, uning rohiy azabini teng tartiship bériwatqan, we uning rohiy dunyasidiki boshluqni toldurushup bériwatqanliqini ipadileydu.  Ularda ölümlük bolghan kishi ölüp ketken kishi üchün bir yil dua oqup, ibadet qilidighan adet bar bolup, bu ishnimu uning yéqinliri bille qilidu.  Shuning bilen ölümluk bolghan kishi etirapida özini qollaydighan we özige hésdashliq qilidighan bir top ademning barliqini körüp turidu.  Özi bilen bille matem tutuwatqan bashqa ademlerni körüp, ularning duasini anglap, ularningmu özi bilen teng qayghu uruwatqanliqini sézip, bu échinishliq teqdirge özi yalghuz taqabil turmaywatqanliqini hés qilidu.  Yeni musbetlik bolghan kishi bashqilarning chongqur méhri-shepqitige ériship, özini rohiy jehettin nahayiti tézla rosliwalidu.  Bashqilarning özi bilen bille qilghan duasi tashqiy dunyadiki birer ehwalni özgertemdu-yoq, bu éniq emes.  Lékin, bashqilar mushu jeryanda körsetken méhir-shepqet ölümlük bolghan ashu kishining rohiy we jismaniy jehettiki salametlikining yaxshi bolishigha zor tesir körsitidu, dések hergiz xatalashmaymiz.  

Bir top adem bille xetme-qoram qilish we ayet oqush bir ademni yalghuzluqtin qutulduridu.  Özige özining yalghuz we tashliwétilgen birsi emeslikini hés qilduridu.  Her bir ademge özining bir keng-dairilik ré’alliqning bir qismi ikenlikini özi yalghuz tirishqan waqittiki bilen sélishturghanda téximu chongqur hés qilduridu.  Her bir ademge téximu köp ümid, téximu küchlük gheyret, we téximu yaxshi istiqbal ata qilidu.  Diniy paaliyetlerge qatnishish, dua qilish we namaz oqush Allahni tépish üchün emes.  Belki bir jamaet shekillendürüsh, özingiz bilen ortaqliqqa ige we özingiz üchün nahayiti muhim bolghan bir adem topi bilen bille bolush üchündur.  Mushu nuqtidin élip éytqanda, sizning duayingiz tashqiy dunyadiki birer ishni özgertmigen teqdirdimu, sizge nahayiti zor yardem qilidu.  Mana bu Yehudilarda yuqiriqidek bir örüp-adetning shekillinishidiki seweblirining biridur.

8. Özige Qilin’ghan Adeletsizlikni Bir Qétimmu Süküt Qilip Ötküzüwetmeslik

Yehudilar her qandaq waqit we her qandaq jayda bashqilargha özlirining nahayiti muhim kishilerdin ikenlik ornini bildürüp turidu.  Bashqilar özlirige qilghan bir kichik orunsiz ishnimu inkassiz ötküzüwetmeydu.  Mesilen, eger siz birer yighin’gha bérip, bir Yehudining meydisige ésiwalghan ismini körüp, uni ashu yézilghan isim boyiche atap, toghra atiyalmighan bolsingiz, u derhalla héch qandaq özre-xaliq qilmayla «sen ismimni xata chaqirding. Méning ismim mundaq mundaq oqulidu», dep sizni tüzitidu.  Birer ishta sizning qilghiningiz ulargha adaletsizlik, qaidisizlik, orunsizliq, qanunsizliq, kemsitish yaki töwen körüsh bolup tuyulup qalidiken, ularning siz bilen éytishqini éytishqan.  Ular sizge birer qétimmu yol qoymaydu.  Birer qétimmu süküt qilip ötküzüwetmeydu.  Bu xil adet pütün Yehudilar nopusida omumlashqan bolup, méning perizimche buni Yehudining baliliri kichik chéghida ailisidila öginidiken.  Yeni ular «birer qétimmu, bir tal ishtimu, bashqilarning bozek qilishigha yol qoyma» dégen uqumni ata-anisidin baliliq dewridila öginip, méngisige qattiq singdürüwétidiken.  Bashqilarning bozek qilishigha yol qoymasliq her bir Yehudining qénigha singip ketken bolupla qalmay, eger birer dölet erbabi, birer yazghuchi, yaki birer muxbir Isra’iliye hökümiti yaki Yehudilarni eyiblep bir gep qilip qoyidiken, yaki bir nerse yézip qoyidiken, Isra’iliye bilen Amérikidiki Yehudilarning bashlamchiliqida pütün dunyadiki Yehudilar birla awazda oxshash sada chiqirip, héliqi dölet erbabi, héliqi yazghuchi, yaki héliqi muxbirgha naraziliq bildüridu.  Hemde zörür tapsila pütün dunyani ashu erbap, yazghuchi yaki muxbirni bayqush qilishqa chaqiridu.  Shunga barliq ademler Yehudidin qorqidu.  Barliq kishiler we chet el hökümetliri Isra’iliye we Yehudi toghrisida söz qilishtin burun qattiq oylinip, ishlitidighan sözlerni intayin éhtiyatchanliq bilen tallaydu.  Bu ishta bashqa her bir millet özini Yehudilar bilen bir obdan sélishturup baqsa bolidu.  Özidin «Biz néme üchün hazirqidek haletke chüshüp qalduq?» dep sorap baqsa bolidu.  Naheqchilik yéngi bash kötürgende uninggha yol qoyghan kishiler, uninggha menggü yol qoyushqa mejburi bolidu.  Bir-ikki naheqchiliqqa yol qoyghan kishiler, barliq naheqchiliqqa yol qoyushqa mejburi bolidu.  Öz millitining ichidin chiqqan az bir qisim kishiler naheqchiliqqa yol qoyidiken, milletning barliq ezaliri naheqchiliqqa süküt qilishqa mejburi bolidu.  Mana bu Yehudilar intayin éghir bedellerni tölep yekünlep chiqqan bir sawaq.  Bu jehette intayin éghir bedellerni tölewatqan milletler hazirmu az emes.

Musulmanlar ichide hazir bashqilar teripidin uchrawatqan bozek qilinish, adaletsizlik qilinish, yolsiz basturulush we yolsiz oltürülüsh ishlirigha nisbeten, «Bu dunya bir ötkünchi dunya.  Bundaq ehwallargha nisbeten, biz özimizge-özimiz teselliy bérip, u ishlargha sewr qilip ötküzüwetsek, hemde Allahgha qattiq choqunup, diniy perizlerni toluq we yaxshi ada qilip mangsaq, Allah bizge yaxshi künlerni yene bir dunyada béridu», dep qaraydu.  Bu xil idiye xéle köp Musulmanlar üchün bir diniy idilogiye derijisige kötürülgen bolup, özliri uchrighan adaletsizlikler we nachar teqdirlerning hemmisige ashundaq bir idilogiye bilen süküt we sewr-taqet qilip taqabil turidu.  Bu heqte nechche ming Yehudining diniy ishlirigha yétekchilik qilidighan bir Amérikiliq Yehudi dini popi (Rabbi Laureate) mundaq dep yazghan: «Bu dunyada azab-oqubet chekken bigunah kishilerning heqqi tölinip bérilidighan yene bir dunyagha ishinish, kishilerning bu dunyadiki adaletsizliklerni öz étiqadini yoqatmighan halda sewr-taqet qilip ötküzüwétishige yardem qilidu.  Shundaqla u etrapimizdiki adaletsizliklerge rahetsizlenmey yaki ghezeplenmey, hemde Allah ata qilghan eqlimizni ishqa sélip, ashu adaletsizliklerge qarshi birer ish-heriket qollanmay yashawérishimizge bir obdan bahane bolalaydu.  Emeliy idrak yaki eqil-paraset bizge oxshash ehwalda yashawatqan kishilerdin insanlar ölgendin kéyin ularning hayati melum bir shekilde, bizning bu dunyadiki eqlimiz bilen tepekkür qilalmaydighan birer shekilde dawamlishiwérish éhtimalliqi barliqigha ishinishni telep qilishi mumkin.  Emma, shuning bilen bille, biz yene bir hayatning choqum barliqini toluq jezimleshtürelmeydighan bolghachqa, biz hazirqi hayatqa eng yuqiri derijide keskin muamile qilghinimiz yaxshi. Chünki mushu hayat biz yashaydighan birdin-bir hayat bolup qélishimu mumkin.  Shunga mushu hayatimizning özinila ehmiyetlik hayat, adaletlik ichide ötküzgen hayat qilishqa tirishishimiz kérek.»

9. Axirqi Söz

Ademler qilidighan ishlarni mundaq üch türge ayrighili bolidu: (1) Israpchiliqlar.  (2) Zörür ishlar.  (3) Ulughwar ishlar.  Hemme ademning hayati u qilghan mushundaq üch xil ishlarning yighindisi bolidu.  Bir adem bilen yene bir ademning hayatining perqi ular kechürgen hayattiki ashu üch xil terkiwi qisimlarning nisbitidiki perqtinla ibaret bolidu. 

Eger sizning éhtiyajingizni bir ikki-yataqliq öyde tursingizmu bolidighan yerde, bir nechche hesse pulni artuq xejlep, töt-éghizliq öy sétiwélip yashisingiz, bu bir israpchiliq bolidu.  Sizde bashqilargha we milletke paydiliq nurghun talant, nurghun qabiliyet we nurghun bilimler bar turup, ularni ishletmey, yaki toghra ishlar üchün ishletmey ötküzgen hayatmu israp qilin’ghan hayat bolidu.

Ademler sirtta yalingach yürmesliki üchün kiyim kiyishi kérek.  Ölüp qalmasliqi üchün tamaq yéyishi kérek.  Tonglap qalmasliqi üchün öy hazirlap, öyde turushi kérek.  Öyide yuqiridiki nersilerni hazirlap, öz turmushini saqlap méngishi üchün ishlep pul tépishi kérek.  Mana bular zörür ishlargha kiridu.

Kishilerge bir xil zörüriyet bolup tuyulmaydighan, shunga köpünche kishiler qilmaydighan yene bir xil ishlar bar. U bolsimu ulughwar ishlar.  Bu ishlar köpünche ehwalda özining menpeetini yaki özining éhtiyajini asas qilip turup qilghan ishlar emes, belki bashqilar üchün qilghan ishlar bolidu.  Eger biz intérnétke kirip, «meshhur kishilirimiz» dep izdisek, Mexmut Qeshqiri, Yüsüp Xas Hajip, Elshir Nawayi, Abduréhim Ötkür, Abduqadir Damollam, Memtili Tewpiq, Loptulla Mutellip, Abdushükür  Memtimin (bu bir mukemmel tizimlik emes) qatarliq kishilirimiz tizilghan we tonushturulghan nurghun Uyghurche tor betlerni tapalaymiz.  Bu kishilirimiz jismaniy jehettin ölüp ketkili aldigha ming yil, keynige bir qanche on yil boldi.  Lékin ular rohiy jehette kishiler qelbide yenila hayat.  Ularni hayat qaldurghan nerse ular qilghan israpchiliq ishliri emes.  Ular qilghan zörür ishlarmu emes.  Mesilen, Abdushükür Memtimin ustazimiz ölüp ketkili téxi anche uzun bolmidi.  Shundaqtimu her qétim siz uning ismini bir yerde anglighanda, hergiz kallingizgha u hayat waqtida qandaq kiyimlerni kiygenliki, qandaq tamaqlarni yégenliki, qandaq öyde olturghanliqi, qandaq oyun-tamashshilargha barghanliqi kelmeydu.  Siz ularni alliqachan untulup boldingiz.  Sizning kallingizgha kélidighini u hayat waqtida millet üchün néme ishlarni qilip bergenliki, milletke qandaq rohiy bayliqlarni qaldurghanliqi bolidu.  Bizning meshhur kishilirimizni hazirghiche rohiy jehettin hayat saqlighan, we kishiler qelbide menggü hayat saqlitidighan nerse ular hayat waqtida qilghan ulughwar ishlardur.  Adem mushularni obdan oylisa, ulughwar ishlarning qalghan ikki türlük ishlargha qarighanda qimmiti sélishturghili bolmaydighan derijide yuqiri ikenlikini asanla hés qilalaydu.  Uyghurlarda buningdin besh esirdek waqittin ilgiri, öz millitige xuddi bir din’gha étiqat qilghandek étiqat qilidighan dewrler bolghan.  Hemde ashu dewrler Uyghurlarning eng güllen’gen, dunyadiki milletler ichide eng qed kötürgen dewrliri bolghan.  U dewrning bir alahidiligi, Uyghurlar ichide özini ulughwar ishlargha atighanlar köp bolghan.  Men yuqirida tonushturup ötkinimdek, hazir Yehudilar ichide özlirini ulughwar ishlargha atighanlar bekla köp bolup, undaqlarning nisbiti öz millitining nopusining nahayiti yuqiri salmiqini igileydu.  Bu ehwal Yaponluq we Gérmanliqlardimu hem shundaq.  Méning bir tonushum Yaponda oquwatqan waqtida, Türkiyidin kelgen bir Türk bilen dost bolup ötüptu.  U Türk diniy étiqadi intayin küchlük, özige intayin qattiq telep qoyidighan, xuddi bir xizirgha oxshash salapetke ige kishi bolup, bir küni u méning tonushumgha mundaq deptu:  «Qur’an Kerimde qandaq kishiler eng mukemmel, Allah eng yaqturidighan kishiler bolalaydighanliqi heqqide teswirler bar bolup, men hazirghiche undaq ademlerni asasen uchritip baqmighan idim.  Lékin ularni men Yaponiyide kördüm.  Yaponluqlarning köpünchisi ashundaq ademlerdin iken.»  90-yillarda méning Yaponiyide oquwatqan bir tonushum bir top Yaponluq sayahetchilerni bashlap yurtqa bériptu.  Ularning ichide bir intayin bay, Uyghur oqughuchilarghimu iqtisadiy jehette nurghun yardemlerni qiliwatqan bir saxawetchimu bar iken.  U kishi Ürümchige bérip, u yerde suning bek qisliqini anglap, Uyghur diyaridiki bir heptilik sayahetni tügitip Yapon’gha qaytquche, suni iqtisad qilish üchün, bir qétimmu munchigha chüshmeptu (Yaponluqlar adette her küni bir qétim munchida yuyinidu).  Yaponiye mana ashundaq kishilerning qoli bilen bügünkidek Yaponiye bolghan.  Men bu qétimliq we aldinqi qétimliq maqalemde Yehudilar qandaq ishlarni qilip, özini 3000 yil saqlapla qalmay, bir nopusi Uyghurningkige yéqin kélidighan kichik millet bolsimu, yene hazirqidek bir küchlük millet bolalighanliqini tonushturup öttüm.  Hazir Uyghur yashlirining kallsida «néme üchün?» dégen soallar intayin köp.  Méningche ashundaq soallarning jawabini milliy sapa, we ulughwar ishlarni qalghan ikki türlük ishlardin ela bilidighan milliy rohtin izdep tapqili bolidu.  Menzil pütkül seperning intayin kichik bir qismi.  Her qétim bir menzilge yétip barghandin kéyin ishlarning qandaq bolidighanliqi heqqide oylighanda, qandaq qilghanda ashu menzilge yetkili bolidighanliqi toghrisida kem dégende yüz qétim oylash kérek.  Men mezkur maqalida Yehudilarning hazirqidek menzilige qandaq qilip yetkenlikini tonushturdum.  Méning undaq qilishim ularda bar nersilerning dunyadiki eng aliy-janab nersiler bolghanliqidin, maxtashqa erziydighanliqidin emes.  Belki ularda bar nersilerning nurghunlirining bizde hazir yoq yaki kemchil ikenlikidin.  Men her bir oqurmendin bu nuqtini toluq we toghra chüshinishini soraymen. 

Özige pishshiq bolmighan nurghun milletler bu dunyadin ghayip boldi. Undaqlar buningdin kéyinmu bu dunyadin dawamliq ghayip bolup turidu.  Undaqta Yehudilardek özige pishshiq bolush yamanmu?

Bu maqalini héch kimdin sorimay, menbesini eskertken halda her qandaq torgha chiqarsingiz boliwéridu.

Aldinqi téma:

Yehudilarni üch ming yil saqlap qalghan amillar

http://bbs.misranim.com/thread-114545-1-1.html

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchairs