Yaponluqlarning Étiqadi, Exlaqi we Tebiiy Xaraktéri

Erkin Sidiq

2014-yili 1-ayning 11-küni

Men 2000-yilidin 2003-yili 3-ayghiche Amérika Kaliforniye shitati Kirimnéy Jilghisidiki bir optikiliq xewerlishish zapchaslirini ishlep chiqiridighan yuqiri téxnologoyilik shirkette injénérlar bashliqi bolup Ishlidim.  Shu jeryanda men shirketning téxnikiliq wekili bolup Yaponiyidiki NEC, Fujitsu qatarliq bir qisim chong shirketler bilen sodilishish üchün  köp qétim bardim.  2003-yili Yaniwar ayliri bolsa kérek, Yapon’gha bérip, qaytishtin bir kün burun, özümge ikki qur Yaponda tikilgen kastum-burulka sétiwalmaqchi bolup, Tokyoda bazar aylandim.  Barghan köpligen chong-chong soda saraylirida Yaponda tikilgen kiyim tépilmidi (u yerdiki kiyimler asasen Junggoda tikilgen iken).  Axiri bir kichik aile dukinida Yaponda tikilgen kastum-burulkilarni taptim.  U dukandiki kiyimlerdin manga peqet özümge muwapiq kélidighan nomurdin bir nomur kichiklirila tépildi. Shundaq bolsimu men amalsiz ashu kiyimdin ikki qur élishni qarar qilip, pul tölimekchi bolghanda, dukanning igisi «Bu kiyim sanga sel kichik kélip qaptu. Buni almighin. Men sanga ayrim buyrutup ekeldürüp bérey» dédi.  U bir Peyshenbe küni bolup, men etisi Amérikigha qaytip kétishning bélitini alliburun élip bolghan idim.  Uninggha ehwalni éytqandin kéyin, dukan igisi yenila «bu kiyim sanga layiq emesken. Uni almighin. Yene bir qétim kelgende özengge muwapiq kélidighan nomurluqini alghin» dep turiwaldi.  Men uninggha Yapon’gha qayta kélelmey qélishim éhtimalgha yéqin ikenlikini éytip, nurghun yalwurup yürüp, héliqi ikki qur kiyimni aran teste sétiwaldim.  Shu chaghda men ichimde «Eger bu dukan igisi Yaponluq emes, bashqa bir qisim milletlerdin bolghan birsi bolghan bolsa, manga bu kiyimni «andaq yariship ketti, mundaq yariship ketti», dep, ikki qur emes, manga uningdinmu jiqraqini sétiwalmaqchi bolar idi, he?» dep oylidim. 

Yaponiyide oqughan Uyghur qérindashlardin sorisingiz, ular sizge poyizda olturghanda somkisini untulup qélip, uni kéyin tépiwalghanliqi heqqidiki hékayilirini  sözlep béridu.  Beziler etigini untulup qélip, kechte tépiwalidu.  Beziliri bügüni untulup qélip, etisi tépiwalidu.  Undaq ish Yaponda oquwatqan waqtimda, mangimu bir qétim bolghan idi.  Somkamni Tokyodiki bir poyizda etigini untulup qélip, kechte ashu poyizning bashqa bir békitige bérip, ashu poyiz shirkitide ishleydighanlargha özemning saet qanchide qaysi békettin chüshkenlikimni dep bersem, ular ashu poyizning saet qanchide qaysi béketke kélidighanliqini dep bergen idi.  Men shu waqitta ashu békette héliqi poyizgha chiqip, somkamni özem qoyup qoyghan yerdin tépiwalghan idim.

Men aldinqi maqalide mundaq bir ishni dep bergen idim: Méning bir tonushum Yaponda oquwatqan waqtida, Türkiyidin kelgen bir Türk bilen dost bolup ötüptu.  U Türk diniy étiqadi intayin küchlük, özige intayin qattiq telep qoyidighan, xuddi bir xizirgha oxshash salapetke ige kishi bolup, bir küni u méning tonushumgha mundaq deptu:  «Qur’an Kerimde qandaq kishiler eng mukemmel, Allah eng yaqturidighan kishiler bolalaydighanliqi heqqide ayetler bar bolup, men hazirghiche undaq ademlerni asasen uchritip baqmighan idim.  Lékin ularni men Yaponiyide kördüm.  Yaponluqlarning köpinchisi ashundaq ademlerdin iken.» [1]

Yéqinda misranim munbirige «2013-yili qaysi dölet xelqliri eng sapaliq xelq bolup bahalandi?» dégen bir tema yollandi.  Uningda mundaq déyilgen [2]:  

Neqil: 2013-yili 12-ayning 15-küni birleshken döletler teshkilati yilliq doklat élan qilip yershari boyiche herqaysi dölet xelqlirining uniwérsal sapasinng ret tertipini élan qildi.  Ular töwendikiche:

Yer shari boyiche aldinqi oninchi orun'gha kirgen döletler:

1.Yaponiye (Asiya qit'esi)

2.Amérika (Shimali amérika qit'esi)

3.Fransiye (Yawrupa qit'esi)

4.Gollandiye (Yawrupa qit'esi)

5.Shwétsariye (Yawrupa qit'esi)

6.Kanada (Shimali amérika qit'esi)

7.Awistraliye (Ok'aniye qit'esi)

8.Gérmaniye (Yawrupa qit'esi)

9.Rossiye (Yawrupa qit'esi)

10.Yéngi Zillandiye (Ok'aniye qit'esi)

Yershari boyiche eng keynidin sanighandiki on dölet:

168.Hindistan (asiya qit'esi)

167.Junggo (asiya qit'esi)

166.Afghanistan (asiya qit'esi)  (eslidiki témida yene 7 döletning ismi bérilgen. Neqil tügidi)

Misirliq Islam dini alimi, doktur Yüsüf Qerdawining « Musulmanlarning 20-esirdiki meghlubiyetliri » dégen maqalisida mundaq déyilgen: «Misir Yaponiye bilen bir waqitta, téxi Yaponiyidin burunraq qudret tépish yoligha mangghanidi, emma hazir qaraydighan bolsaq, Yaponiye nede? Misir nede?»  [3]

Qisqisi, hemmimizge melum bolghinidek, Yaponluqlar diniy étiqadi anche yuqiri emes, emma milliy sapasi nahayiti üstün bolghan bir millet.  Yaponluqlar özining sapasini köpünche halda «Yaponluqlar rohi» (Japanese spirit)  dégen söz bilen teswirleydu. Bu söz ularning 794-yilidin 1185-yilighiche dawam qilghan «tinchliq dewri» (平安時代 , Heian jidai) de otturigha chiqqan bolup [4], u Yapon xelqining meniwiy we medeniy qimmet qarishi we xaraktérini ipadileydu.  Gherblikler Yaponluqlarning sapasini teswirleshke «exlaqiy xaraktér» (moral character) dégen sözni köprek ishlitidu.  Yeni, Yaponluqlarning exlaqiy xaraktéri gherbliklernimu xéli qattiq jelb qilghan bolup, Amérika we Gérmaniyemu burunqi bir waqitlarda mexsus xirajet ajritip, Yaponluqlarning exlaqiy xaraktéri we uni wujutqa chiqirish tedbirliri üstide chongqur tekshürüsh we ilmiy tetqiqatlarni élip barghan.  Yaponiye ilghar téxnika we insan tereqqiyati jehette dunyada yétekchi rol oynawatqan döletlerning biri.  Biz bolsaq özimizning mewjutluqini saqlap qélish we normal insanlardek yashaydighan bir sharaitni berpa qilish yolida tirkangshishiwatqan xelq.  Shunglashqa, xuddi Yehudilargha oxshash, Yaponluqlardimu bizde yoq, biz öginishke tégishlik bolghan bir qisim ilghar nersiler bar.  Uningdin bashqa, nurghun kishilerning Yaponluqlar toghrisidiki chüshenchisi, peqet Yaponluqlarning  ilghar téxnikisi we yuqiri süpetlik méhsulati bilenla cheklinp qalghanliqimu bir emeliyet.  Men mezkur maqalida Yaponluqlar rohi we ularning exlaqiy xaraktérini merkez qilghan halda, ularning qandaq qilip bügünkidek pütün dunyani qayil qilghan we pütün dunyaning hörmitige érishken, exlaqiy xaraktér jehette yuqiri süpetlik, we iqtisadiy jehette intayin küchlük bir millet bolalighanliqini chüshendürüp ötimen.  Hazir bizning maarip ishlirimizgha özimiz ige emes.  Shunglashqa Yaponluqlar qollan’ghan usul-tedbirlerni biz eynen qollinalmaymiz.  Shundaq bolsimu, ularni toluq chüshinish, ularning ilghar tereplirini biliwélish we ularni özimizningki bilen sélishturup béqish arqiliq, özimizning ajizliqlirini toghra we ilmiy yusunda chüshineleymiz.  Hemde shu asasta imkaniyet yar bergende Yaponluqlarning ilghar usullirini özimiz üchün xizmet qilduralaymiz.  Men oqurmenlerdin mezkur maqalini oqush jeryanida yuqiriqidek nuqtilargha alahide ehmiyet bérishini semimiy ümid qilimen.

Men aldi bilen Yaponluqlarning exlaqiy xaraktérining wujutqa kélishidiki bir qisim tarixiy arqa körünüshlerni chüshendürüp ötimen.  Andin ularning 9-yilliq mejburi maaripida ötülidighan exlaq dersining mezmunini qisqiche tonushturimen.  Eng axirida ularning tebiiy xaraktérini bayan qilimen.  Maqalining zörür tépilghan yerliride Yaponluqlarning aile, jem’iyet we mektep terbiyisini birleshtürüp, nahayiti yuqiri süpetlik yéngi ewladlarni yétildürüp chiqish usul-tedbirlirini qisqiche izahlap ötimen.

1.     Yaponluqlarning Tereqqiyat Tarixi Heqqide Qisqiche Chüshenche

1860-yilliridin burun, dunya Yaponiyini anche bilip ketmeyti.  Emma, 1860-yilliridin 1940-yillirighiche Yaponiye shiddetlik halda tereqqiy qilip, qisqa muddet ichide intayin zor derijide tereqqiy qilish jehette dunya boyiche bir yéngi möjize yaratti [5].  Yeni, qedimqi zaman we hazirqi zamanning deslepki mezgilliridiki küchlük impériyiler, Ottura Esirdiki asasliq siyasiy küchler, Ispaniye Impériyisi, we En’gliye Impériyisi qatarliqlarning hemmisi bir qanche esir waqit serp qilip, andin toluq qudret tépish sewiyisige yételigen idi.  Emma, Yaponiyining tereqqiyati aqar yultuzdek téz boldi.  Peqet 80 yil waqit serp qilipla, dunyaning teqdirini belgileydighan qudretlik küchlerning birige aylandi. 

Ikkinchi dunya urishi mezgilide, Yaponiye pütünley weyran qilindi.  Emma, yene 70 yildek waqit serp qilip, özining dunyadiki hökümran ornini pütünley eslige keltürüp boldi.  Bu 70 yil jeryanida dunyada iqtisadiy jehette nurghun dawalghushlar boldi.  Bashqa döletlerning Amérikining Énron (Enron), Omumiy Aptomobil (General Motors)  ge oxshash nurghunlighan gigant shirketliri weyran boldi.  Emma, Yaponiyining gigant shirketliridin birersimu yiqilip chüshmidi.  Gherbtiki tereqqiy tapqan ellerning nurghun shirketliri Junggo shirketlirige bash egdi yaki teslim boldi.  Bu xil ehwal hazirmu xéli keng kölemde dawamliq yüz bériwatidu.  Emma, Yaponiye shirketliride bundaq ehwal azraqmu yüz bermidi.  Hazir dunyadiki siyasiy, ijtima’iy we iqtisadiy jehette eng tereqqi qilghan döletlerning ichide, peqet Yaponiyela özining qedimqi medeniyitini eynen saqlap qalalighan birdin-bir dölet bolup hésablinidu.

Yuqiridiki ikki qétimliq tereqqiyat dewride, dunyadiki bashqa xelqler bilen sélishturghanda, Yaponluqlar eqilliq bolush, yéngi nersilerni téz öginiwélish, ijadkar bolush we jan tikip qattiq ishleshtin ibaret bir qisim alahide xaraktérlarni namayan qildi.  Ular gherb téxnologiyilirini  nahayiti tézla özleshtürüwaldi.  Yawropaliqlar bilen bolghan siyasiy munasiwetlernimu nahayiti ustiliq bilen bir terep qilip, Yawropaliqlarning mustemlikisige aylinip qalmidi.  Ular ishikni échiwétip, nezerini pütün dunyagha kéngeytti.  Nezer dairisi keng bolush, yiraqni oylash, hemme ishlarni tereqqiyatqa toghrilash qatarliqlar Yaponluqlarning tereqqiyat üchün zor ünüm bergen xaraktérliri bolup, ular hemde Yaponluqlar qedimdin tartip paydilinip kéliwatqan bir xil pelsepidur.  Yaponluq alimlar we peylesoplar milliy xaraktérni hazirmu nahayiti qattiq tekitleydu.  Bu milliy xaraktér yuqirqilardin bashqa yene her bir ishta sewrchan bolush, bir ishni muweppeqiyetlik qilghanda, uning tejribe-sawaqlirini intayin puxta yekünlep we xatirlep, kéyinki muweppeqiyetlerni  kapaletke ige qilish, we ömür boyi öginish rohini saqlash qatarliqlarni öz ichige alidu [6].

2.     Yaponluqlarning Diniy Étiqadi

Yaponluqlarning yétildürülgen exlaqiy xaraktéri ularning diniy tarixi bilen zich munasiwetlik. Shunga men bu yerde ularning dini tarixini qisqiche tonushturup ötimen.

Qedimqi zamandin ottura esirgiche Yaponiyide 3 chong din wujutqa keldi yaki Yaponiyige kirdi.  Ular Shinto dini (Yapon dini), Buddizm we Kungzi Telimatidin ibaret.  Waqitning ötishi bilen ular bir-birige tesir körsetti, hemde Yaponluqlar qimmet qarishi sistémisining yadrosigha aylandi. 

Shinto dini Yaponiyining tebiiy yerlik dini.  Uning ikki xil asasiy xaraktéri bar bolup, biri tebietke sejde qilish, yene biri bolsa ejdadlargha sejde qilish.  Shinto dinida barliq tebiiy jisimlar we hadisilerning hemmiside Xuda bar dep qarilidu.  Shinto dinida birer alahide lidér mewjut emes, hemde birer muqeddes diniy kitabmu mewjut emes.  Shunglashqa Yaponiyige Budda dini kirgendin kéyin, Shinto dini Budda dinigha qoshulup kétip, özi ayrim mewjut bolup turalmidi. 

Budda dini Yaponiyige 6-esirde Koriyedin kirdi.  U desliwide peqet shu chaghdiki hökümran sinip ezaliri arisida taralghan bolup, 604-yili Buddizm pelsepisi asasidiki tunji qétimliq asasiy qanun wujutqa keldi.  Budda dini 20-esirge kelgiche peqet aqsöngeklerningla dini bolup kelgen bolsimu, u 13-esirdin bashlap adettiki puxralar arisidimu tarilishqa bashlidi.  Ashu chaghda Budda dini istiqamitide öltürush (Zen) yaki köngülning jimjitliqidin ibaret bir xil dana diniy we rohiy haletke érishish samuray sinipi  (yaki herbiy qisimlar) ichide keng-kölemde tarqaldi.

Altinchi esirde Yaponiyige Kungzi telimatimu yétip kélishke bashlidi.  Kungzi telimatining 4 asasiy pirinsipi bar bolup, ular hoquqtiki derije tüzümi, aile sistémisi, méhribanliq (benevolence), we maaripni yuqiri orun’gha qoyushtin ibaret.  Bu prinsiplar Yaponluqlarning exlaqigha we turmush köz qarishigha zor derijide tesir körsetti.

Yaponluqlarning yuqiridiki 3 xil din’gha merkezleshken qimmet qarishi sistémisi tinchliq dewri dep hésablinidighan Édo dewri (1603 – 1867) de nahayiti küchlük derijide tereqqiy qildi.

3.     Yaponluqlarning Exlaqiy Xaraktérining 4 Tüwrüki

Yaponiye jem’iyiti we Yaponluq kishilerning en’eniwi exlaqiy xaraktérining 4 asasiy éléménti bar.  Ular Yapon tilidiki xensuche xetler bilen mundaq yézillidu: (1) 恩, (2) 義務, (3) 義理, we (4) 人情.  Bu 4 éléméntning hemmisi Yaponluqlarning neziridiki «shan-sherep» ni merkez qilghan bolup, bu yerdiki «shan-sherep» bolsa abroy, öz-özige bolghan hörmet we kishilik exlaq qatarliqlarning jughlanmisigha qaritilghan.   Mushu uqumlarni toghra chüshinish Yaponluqlarning hazirqidek exlaqiy xaraktérini wujutqa keltürüshidiki meqsiti we heriketlendürgüchi küchini aydinglashturiwélish üchün intayin muhim.  Shundaqla Yaponluqlarning bashqilar teripidin «külkilik», «paji’elik», we «dramatik» dep qarilidighan ishlirini toghra chüshinish üchünmu nahayiti paydiliq.  Men töwende yuqiridiki 4 éléméntni  qisqiche sherhilep ötimen.

(1)恩: Bu sözning menisi öz-ara menpeet yetküzüsh bolup, bundaq xaraktérge ige kishilerdin öz gedinidiki bashqilar teripidin ata qilin’ghan shan-sherepni öz ichige alghan barliq qerzni  étirap qilish we ularni qayturush telep qilinidu.  Yaponluqlarning bashqilarning yaxshiliqini öz jéni bilen qayturush xaraktéri mushu exlaqiy xaraktérdin kelgen.

(2) 義務: Buning menisi «teqwadarliq» yaki «ixlasmenlik» tin ibaret.  Eger bir adem bashqa bir ademge qerz bolup qélip, uni qayturalmaydighan bolup qalsa, bu xaraktér qerz bolghuchini qerz qilghuchigha sadaqetmenlik körsitish arqiliq öz qerzini yandurushqa righbetlendüridu. 

(3) 義理: Bu sözning menisi Uyghurchidiki we gherblikler  tilidiki «mejburiyet» dégen sözning menisidin xélila murekkep bolup, u bir ademdin özining mejburiyitini bir shereplik hayatning eng yuqiri derijilik funksiyisi süpitide ada qilish we tengpunglashturushni telep qilidu. 

(4) 人情: Bu söz adette «hésdashliq» (compassion) dep terjime qilinidu.  U bashqilar bilen ortaqliqni saqlashni, hemde budda dinidiki «teqdir» ning teliwi boyiche, insanlarning tashqiy jehettiki perqliridin bashqa, ularning hemmisi oxshash ikenlikini étirap qilishni telep qilidu. 

4.     «Yaponluqlar rohi»

Eger Yaponiyige bérip bir mezgil yashisingiz, Yaponluqlardin bezide «Yaponluqlar rohi» dégen sözni anglap qalisiz.  Bu söz Yaponche «大和魂» dep yézilip, «Yamato-Damashii» dep oqulidu.  U Yaponluqlarning rohiy we medeniy qimmet qarishini, hemde Yapon xelqining xaraktérini sherhilesh üchün wujutqa chiqirilghan.  Bu söz eng deslepte 794-yilidin 1185-yilighiche dawam qilghan Yaponiye tinchliq dewri (Heian jidai, 平安時代) de Yaponluqlar rohi yaki medeniy qimmet qarishini chet elningkidin, bolupmu Junggoning Tang xandanliqining nersiliridin, perqlendürüsh üchün wujutqa chiqirilghan.  Kéyinche bu söz Yaponluqlar rohi bilen Junggoluqlar rohi otturisidiki süpet jehettiki sélishturmini ipadilesh üchün ishlitilgen.  1603-yilidin 1867-yilighiche bolghan Édo dewri (江戸時代 , Édo jidai) ge kelgende, yazghuchilar bilen samuraylar bu sözni chélishchilar (武士道, Bushido) ning shan-sherep we baturluq uqumlirini kéngeytish we ularni qollash üchün ishletken.  1312-yilidin 1317-yilighiche bolghan Showa dewri (昭和時代 , Shōwa jidai) de Yaponiye milletchiliri «Yaponluqlar rohi» ni «Yaponluqlarning batur bolush, jür’etlik bolush, we égilmes rohi» dep teshwiq qilghan bolup, u emeliyette shu dewrdiki Yaponluqlarning eng muhim herbiy-siyasiy telimatlirining biri bolghan.  1867–yilidiki Meiji Eslige Keltürüsh dewri (明治維新 , Meiji Ishin)  ge kelgende, «Yaponiye rohi» ning 3 xil yéngiche atilishi wujutqa chiqti.  Uning birinchisini dangliq samuray yazghuchisi Kyokutei Bakin otturigha qoyghan bolup, uning qarishiche bir adem ölüm girdabigha kélip qalghandimu uning ölümge qilche perwa qilmasliqi uning Yaponluqlar rohidin bolghan iken.  Uning ikkinchisi «Sugawara ning ölüm wesiyetnamisi» da «Yaponluqlar rohi we Junggoluqlar ilim-péni» (和魂漢才, Wakon-kansai) dep sherhilen’gen.  Uning üchünchisi bolsa Yoshikawa Tadayasu (吉川忠安) ning «Tereqqiyat toghruluq soallar we asasiy témilar» (開化策論, Kaika sakuron)  dégen maqalisida «Yaponluqlar rohi we chet ellikler téxnologiyisi» (和魂洋才, Wakon-yosai) dep otturigha qoyulghan.  1894-yili 1-Awghusttin 1895-yili 17-Aprilghiche bolghan 1-qétimliq Yapon-Junggo urushi we 1904-yili 8-Féwraldin 1905-yili 5-Sintebirgiche bolghan Rossiye-Yapon urushidiki Yaponiye ghelbisidin kéyin, Yaponiye milletchiliri «Yaponluqlar rohi we chet ellikler téxnologiyisi» ni zamaniwilashturush we herbiyleshtürüshtiki bir moda shoar qilip, 2-dunya urushidiki Yaponiye herbiy küchlirining resmiy yighilish chaqiriqi derijisigiche tereqqiy qildurghan.  «Yaponluqlar rohi» dégen söz hazirmu «Yaponluqlar nezeriyisi» (日本人論) toghrisidiki muhakimilerde we isportqa ait axbarat teshwiqatlirida dawamliq ishlitiliwatidu.

5.     Édo we Milletchilik Dewrliridiki Exlaqiy Tüzüm Turghuzush Tedbirliri

Insanlarning exlaqiy xaraktérining bir qismi uniwérsalliqqa ige bolidu.  Yene bir qismi bolsa uniwérsalliqqa ige bolmaydu.  Yeni u millet, makan we zaman’gha qarap oxshash bolmaydu.  Biz töwende köridighinimizdek, Yaponluqlar uzun muddetlik tarixiy dewrler jeryanida özlirini bir xil özgiche exlaqiy xaraktérge ige qilghan.

Édo dewridin kéyinki hazirqi zaman dewride, ikki chong weqe Yaponiye maaripigha ghayet zor özgirishlerni élip keldi.  Uning biri 1867-yilidiki Meiji Eslige Keltürüsh Herikiti, yene biri bolsa 1945-yilidiki 2-dunya urishining axirlishishi.  Ashu ikki waqitta Yaponiyining exlaqiy terbiyisimu nahayiti zor tesirge uchridi.  

Yaponluqlar Édo dewridila maaripqa intayin qattiq köngül bölgen.  U chaghda herbiy we siyasiy hoquqlarning hemmisi samuray sinipi (yaki herbiy qisim) ning qolida idi.  Shunga samuray aililirining balilirigha medeniyet, exlaq we herbiy kesiplirini ögitish üchün Yaponiyining hemme yerliride mektepler qurulghan idi.  Bu chaghda samuraylarning exlaqi Bushido (武士道) dep atilidighan bolup, u samuraylarning herbi tüzümi idi.  Bushido tüzümi Kungzi telimati bilen Zen idiyisi asasigha qurulghan bolup, u kishilerdin sadaqetmenlik, öz-özini qurban qilish, adalet, nomus tuyghusi, terbiye körgen yürüsh-turush xisliti, sapliq, kemterlik, samuray  yaki jengchi rohi, shan-sherep, méhir-muhebbet, we  shuninggha oxshash bir qatar süpetlerni telep qilidu.

Ilawe: Yuqiriqidek Bushido tüzümi Yaponiyide tarixtin buyan puxralar arisidiki we aq-söngekler bilen puqralar otturisidiki insaniy-hoquq barawerlikini intayin yuqiri derijide kapaletke ige qilghan. Shunglashqa Yaponiyide derijisi yuqiri kishiler bilen derijisi töwen kishiler otturisida, we er-ayallar otturisida asasen adaletsizlik mewjut emes.

Édo dewridiki exlaq terbiyisining muhim nuqtisi jengchi rohi bilen shan-shereptin ibaret boldi.  Yeni, bashqilardin üstün kélishni intayin muhim orun’gha qoyush boldi.  Bu yerde közde tutulghini jismaniy küch bilen bashqilardin ghalip kélish dégenlik emes.  Belki, Bushido rohi boyiche, öz-özidin ghalip kélish üchün rohiy terbiye élish dégenlik.  Chünki, bir adem peqet aldi bilen öz-özining üstidin ghalip kélish arqiliqla andin bashqilar üstidin ghalip kéleleydu.  Bir ademning küchlükliki öz-özini tizginleshte ghelibe qilish arqiliq wujutqa kélidu.  Mushundaq usul bilen qolgha keltürgen küchlüklük bashqilarni rohiy jehette bésip chüshidu, hemde rohiy qametning namayendisi bolup bashqilarning hörmitige ige qilidu. Terbiye körgen yürüsh-turush xisliti bolsa rohiy qawulluqni namayan qilishning muhim bir amilidur.

19-esirning axirqi qismi, yeni Meiji dewridiki Yaponiyide exlaq (morality) ziyalilar arisidiki bes-munazirining ichide eng muhim yerdin orun aldi [7].  Bu dewrni ijtima’iy Darwinizmchilarning «muwapiq kélidighanlar hayat qalidu» (survival of the fittest) deydighan atmosférasi qaplap ketken bolup, Yaponiye buzghunchiliqlarni yéngip, shu arqiliq milliy birlikni wujutqa keltürmekchi we gherb tajawuzchiliridin özining igilik hoquqini qoghdimaqchi boldi.  Mushundaq meqsetke yétishte exlaq bir xil halqiliq wastige aylinip qaldi.  Jem’iyetning hemme tarmaqliri pütün xelqni qaytidin tertipke sélishning her xil exlaqiy ölchemlirini otturigha chiqardi.  Buddizimchilar, Xristiyanchilar,  Kungzining qoghdighuchiliri, edebiy erbaplar, sen’etkarlar, tebiiy hoquqlarni ilgiri sürgüchiler, hökümetsizlikni terghip qilghuchilar, ayallarning yéngiche rolini qoghdighuchilar, we bashqilarning hemmisi jem’iyetni birlikke keltüridighan exlaqiy nuqtinezerlerni ilgiri sürdi.  Her bir guruh özining exlaqiy chüshenchisi asasida birlikni özining tüp nishani qildi.  Mana mushundaq bir qalaymiqan atmosféraning ichide «exlaq» dégen kespiy uqum (discipline) wujutqa keldi.  Yeni, Yaponiyide «exlaq» uqumi 1880-yilliri otturigha chiqti.  Exlaq heqqidiki tetqiqat 1883-yili bashlinip, 1893-yili Tokyo Impériye Uniwérsitétide tunji qétimliq Exlaq Fakultéti Mudiri tesis qilindi.  Shuning bilen Yaponiyining exlaqtin döletni idare qilish wastisi süpitide paydilinish dewri bashlandi.  Exlaq ilmi ehliliri bilen hökümet emeldarliri pütün xelqqe bir xil ortaq exlaqiy ang singdürüsh arqiliq ijtima’iy birlik we jem’iyet tertipini ishqa ashurushqa tirishti.  Shuning bilen bille, ular dölet éhtiyajigha zit kélidighan buzghunchiliqlar yaki «xeterlik» idiye we ish-heriketlerni her waqit qattiq basturush üchün pelsepilik asas hazirlap berdi.  Shundaq qilip exlaqiy birlikni wujutqa keltürüsh bilen xeterlik idiyilerni basturushtin ibaret ikki jeryan öz-ara chemberchas baghlinip ketti. 

1880-yillirining aldida, Yaponiyide ammiwiy sorunlarda kichik teret qilish, er-ayallar yalingachlinip oxshash bir köl yaki munchida sugha chüshüsh qatarliq «wehshiy ishlar» (barbaric practices) mewjut bolup turdi. 1880-yillirigha kelgende Yaponiyide «medeniyet exlaqi» (ethics of civilization) ni berpa qilish we qoghdashni merkez qilghan bir qatar heriketler élip bérildi.  20-esirge qedem qoyush bilen teng, Yaponiyining exlaq tüzümi medeniyet exlaqidin rohiy exlaq (ethics of spirit) qa özgertildi.  U dewrdiki nurghun dangliq Yaponiye ziyaliliri tejribichilikni tenqit qilishqa ötüp, seweblerni tépish, közitish (yaki bahalash) we tejribe qilish qatarliqlarni yaxshiliqni éniqlap chiqishning usuli qilishning cheklimisini tekitleshke bashlidi.  Yaponiyidiki exlaq ilmi ehliliri eslide Gérmanliqlar Romantizmining bir qismi bolghan «milliy xaraktér» we «xelq rohi» dégen uqumlar asasida bir ortaq xelq rohi gewdilen’gen «Yaponluqlar exlaqi» (unitary Japanese morality) ni otturigha chiqardi.  Bu «Yaponluqlar exlaqi» Yaponiye xelqidin özini qurban qilip, döletke wetenperlerche sadaqetmen bolushni telep qildi.  Shuning bilen pütün insaniyet üchün ortaq bolghan medeniyet exlaqining ornini peqet «heqiqiy Yaponluq» larghila xas bolghan rohiy exlaq igilidi. 

Ilawe: Men 1985-yilidin 1988-yilighiche Yaponiyide bilim ashurush jeryanida, bir qanche qétim köpligen kishiler méngiwatqan qaynaq kochining boyida bir erning öre turup kichik teret qiliwatqanliqini kördüm.  Yaponluq tonushlurumning öyige barghanda, dadisi 10 yashlargha kirip qalghan qizini qipyalingach qilip, özimu hemme kiyimini séliwétip, munchida yuyup qoyiwatqanliqini kördüm.  Hajetxanilarda erler teret qiliwatqanda, ayal tazilighuchilar erlerning arqisida yürüp, hajetxanilarni biharaman tazilawatqanliqini köp qétim uchrattim, hemde her qétim nahayiti rahetsizlik hés qildim.  Emma u chaghlarda Yaponiyide néme üchün bundaq ishlarning barliqini chüshenmigen idim. Bu qétim mezkur maqale üchün izdinish jeryanida, bular eslide Yaponda qedimdin tartip bar bolghan bir qisim adetler ikenlikini bildim.  Méning körgenlirim Yaponiye burunqi adetlirini 100 yildin köprek waqit serp qilip özgertkendin kéyinki ehwallar iken.  Bu yerge qiziqarliq ishtin yene birini qisturup qoyay.  1986-yili 10-ayda rehmetlik Abdushükür Memetimin ustazimiz Kobé Gakuyin Uniwérsitétiti tarix fakultitining proféssori doktur Kodama Shinjiro ependim qatarliq bir qanche proféssorlirining teklip qilishi bilen Yaponiyige ilmiy doklat bérishke keldi.  Men shu chaghda Yaponiyide bilim ashuriwatqan bolup, Abdushükür muellimning Uyghurche doklatini neq meydanda Yaponchigha terjime qilip bérish wezipisini ötep berdim.  Bir küni Kobédiki ilmiy doklat axirlashqanda, bir qanche proféssorlar ikkimizni Yaponiyining bir tebiiy issiq kölige sugha chüshüshke apardi.  Hemde Yaponluq proféssorlarning hemmisi pütün kiyimini séliwétip, sugha kirishke bashlidi.  Abdushükür muellim bilen ikkimiz ulargha qarap, hang-tang bolup, néme qilishimizni bilelmey turup qalduq. Méhman igiliri bizni sugha kirishke qattiq dewet qiliwerdi.  Shuning bilen biz ulargha özimizning örüp-aditi toghruluq azraq chüshenche bérip, Abdushükür muellim bilen ikkimiz sugha ichki kusirimiz bilenla kirduq.  Bizning bu ishtin aldin xewirimiz bolmighachqa, sudin chiqqanda almashturup kiyidighan ichki kusar teyyarlap qoymighan iduq.  Shuning bilen Abdushükür muellim bilen men ikkimiz bir-birimizge körünmey turup, höl bolup ketken kalta ishtinimizni séliwétip, bedinimizge uzun ishtanni biwastila kiyiwalduq.  Méning Kobédin Osakadiki yatiqimghiche poyizda ikki saet kétidighan yol bar idi.  Hemde nechche qétim poyiz almashmisam bolmaytti.  Shunga u küni yol boyi intayin qattiq dekke-dükkilik ichide méngip, yatiqimgha nahayiti teslikte qaytip kéliwaldim.  Eyni waqitta bu ish manga bek qattiq tesir qilghan bolghachqa, u kallamda hazirmu xuddi tünügünki ishtekla saqlinip kéliwatidu.

Meiji dewrining deslipidiki medeniyet exlaqini ishqa ashurush herikiti bilen bu dewrning axirqi mezgilide élip bérilghan rohiy exlaqni berpa qilish herikitining her ikkiside Yaponiye maarip sistémisini özining asasiy wastisi qildi.  Exlaq peylesopliri yalghuz exlaq toghruluq ilmiy eserlerni yézilpla qalmay, dölet maarip ministirliki bilen birliship, bashlan’ghuch mektep balilirigha exlaqiy terbiye élip bérishta ishlitidighan exlaq derslik kitablirinimu tüzüp chiqti.  Bu chaghda exlaq terbiyisi jismaniy (yaki beden) terbiyisi bilen köngül terbiyisining her ikkisini öz ichige aldi.   Bu terbiyilerning meqsiti peqet birla, yeni insaniy üstünlükni qolgha keltürüshtin ibaret boldi. 

Yaponiyining zamaniwi maarip sistémisi Meiji dewrining 5-yili, yeni 1872-yili bashlandi.  Ashu waqitta Yaponiye hökümiti bir «maarip buyruqi» chiqarghan bolup, uningda mundaq déyilgen: «Biz yézilarda birermu sawatsiz öy yoq, öylerde birermu sawatsiz kishi yoq dewrni qolgha keltürüshke teqezza boliwatimiz.»  Yaponiyidiki mejburi maarip tüzümimu mushu waqitta tunji qétim yolgha qoyuldi.  «Shushin» dep atalghan exlaq terbiyisimu ashu chaghda bashlan’ghuchlarda ötilidighan 8 xil derslerning biri bolup ötülüshke bashlidi.  Yaponiye hökümiti gherbning «indiwidualliq»  qatarliq bir qisim idiyilirini Yaponiyige ekirish üchün azraq tiriship baqqan bolsimu, u nersilerning Yaponiyige mas kelmeydighanliqini derhalla hés qilip, undaq qilishtin waz kechti.  Shundaq qilip, Kungzi telimatining asasigha qurulghan exlaq terbiyisi pütkül maarip sistémisida bir intayin muhim orunni igilidi.  Yaponiye hökümiti maarip sahesige «Maaripning eng muhim wezipisi insaniyetning güzel exlaqi, adaletlik, sadaqetlik we perzetnlerning ixlasmenlikini aydinglashturup bérish, hemde her bir ademning bilimi bilen  her xil talantlirini köpeytish we kücheytishtin ibaret» dégen yolyoruqni chüshürdi.  1880-yili Yaponiye hökümiti exlaq heqqidiki chettin kirgüzülgen kitablarni ishlitishni pütünley cheklep, en’eniwiy rohqa asaslan’ghan exlaq terbiyisi dersini bashlan’ghuch mektep derslirining eng aldigha qoydi. Shuninggha ulapla köp qétim sinaq qilish asasida Yaponiyining padishahliq hökümiti pütün memliket üchün bir maarip qollanmisi tüzüp berdi.  Bu qollanmida mundaq déyilgen: «Bizning xanliq ejdatlirimiz bizning impériyimizni keng we menggülüq asaslar üstige qurup chiqti, hemde nurghun güzel exlaqlarni chongqur we mustehkem turghuzup chiqti. Bizning xelqimiz sadaqetmenlikte birliship ching uyushti, hemde nechche ewlad perzentlirimiz buning paydisini namayan qildi.  Bu bizning impériyimizning asasiy xaraktéri bilen bizning maaripimizning shanliq ghelibisi.  Siler, yeni bizning xelqimiz, ata-ananglargha özenglarning baliliq burchini ada qilinglar, aka-uka we acha-singilliringlargha méhir-shepqetlik bolunglar, er-xotunlar inaq ötünglar, dostlar öz-ara raschil bolunglar, kemter bolunglar hemde zamaniwiyliqqa intilinglar, hemme ademlerge méhir-shepqetlik bolunglar, öginish we sen’etke dawamliq intilinglar, shu arqiliq ziyalilar qoshuni bilen mukemmel exlaqiy küchni yétildürünglar.  Shundaqla jamaetning halitini yaxshilap,  omumning menpeetini ilgiri sürünglar.  Her waqit Asasiy qanun’gha hörmet qilip, qanunlargha boy sununglar.  Jiddiy ehwallar yüz bergende, weten üchün kökrek kirip chiqinglar.  Shu asasta wetenni qoghdap, uning dawamliq qudret tépishini üzüp qoymanglar.  Shu arqiliq siler bizning yaxshi we sadiq xelqimiz bolupla qalmay, ejdatliringlarning ésil en’enilirining  ulugh warischiliridin bolunglar.»  Bu qollanma 2-dunya urushighiche Yaponiye maarip sistémisining huli bolush rolini oynidi.  Gerche u 1948-yili emeldin qaldurulghan bolsimu, uning uniwérsal exlaqiy qimmiti we tesiri Yaponiyide taki bügün’giche saqlinip kelmekte.

1945-yilidin hazirghiche bolghan Yaponiyining «démokratiye dewri» ning desliwide exlaq dersi 9 yilliq mejburi maaripning ijtimaiy-pen derslirige qoshuwétilgen bolsimu, kéyin u yene bir ayrim ders qilip békitildi.  Shuningdin bashlap hazirghiche exlaq dersi Yaponiyining 9 yilliq mejburi maaripida heptisige bir saettin ayrim ders qilip ötülüp kéliwatidu.

Ilawe: Bügün, yeni 2014-yili 9-Yanwar küni, Amérikidiki ataqliq «yalghuzluq késili» (autism) mutexessisi doktur Témpul Gendin (Temple Gandin) xanim bizning idarige kélip, «Oxshimighan xildiki méngiler» (Different kinds of mind) dégen témida bir yérim saet ilmiy doklat berdi.  U öz doklatida balilar terbiyisi heqqide mundaq ikki nersini otturigha qoydi: (1) Eger bir bala bir alahide talantqa ige bolsa, uning ashu talantini eng yuqiri derijide tereqqiy qildurushqa yol qoyush we uninggha sharait hazirlap bérish kérek.  Mesilen, eger bir bala bashlan’ghuch 1-sinipta bashlan’ghuch 3-sinipining matémakisini ishliyelise, uning matématika dersni 3-sinip oqughuchiliri bilen bille élishigha yol qoyush kérek.  Undaq qilmaydiken, u balining mijezi ghelite bolup qélishi, matématika jehettiki ehwali zor derijide nacharliship kétishi mumkin.  Men buni anglighandin kéyin kichikidin bashlap xensu balilar bilen bille oqup, yaki hemme derslerni atalmish «qosh til sinipi» da xensu tilidila oqup, aliy mektepke ötkendin kéyin ichkirige bérip yene ikki yil mexsus xensu tili öginishke mejburliniwatqan Uyghur oqughuchilardin bekla ensirep qaldim.  (2) Bir balini yaxshi terbiyilesh bir chong mehellini telep qilidu.  Yeni, bir balini yaxshi terbiyilesh aile, mektep, xolun-xoshnilar, yerlik shirket-karxanilar we kesip ehlilirining ortaq tirishishini telep qilidu.  Gendin xanim dunyagha dangliq fizika alimi Elbért Éynishtéyin bilen Alma shirkitining qurghuchisi Stiw Job (Steve Job) larning her ikkisining kichik waqtida «yalghuzluq késili» ge giriptar bolghanliqini sözlep ötti.  Gerche yuqiridiki mezmunlar Yaponluqlar toghruluq déyilmigen bolsimu, ésimdin chiqip ketkiche u mezmunni bu yerge qisturup qoyushni muwapiq kördüm.

6.     Hazirqi Exlaq Dersining Asasiy Mezmuni

Yaponiyining hazirqi exlaq dersi 4 chong sahege bölün’gen bolup, u 4 sahe yene jemi 76 kichik mezmunlargha ayrilghan.  Töwendikisi ularning muhim bir qismi.

1)Özi toghrisida

(1)Eghir-bésiq bolush: Özi qilalaydighan ishni özi qilish, hemde eghir-bésiqliq bilen turmush kechürüsh

(2) Tirishchan bolush: Özi qilishqa tégishlik ishlarni qattiq tirishchanliq körsitip özi qilish

(3) Jür’etlik bolush: Toghra ishlarni qilishta jür’etlik bolush

(4) Semimiylik: Semimiylik bilen xoshal-xuram turmush kechürüsh

(5) Erkinlik we tertiplik: Erkinlikni qedirlesh we tüzümge riaye qilip ish qilish

(6) Öz-özini algha basturush: Özini toghra chüshinish, özgertishke tégishlik tereplirini özgertish, we artuqchiliqlirini yenimu rawajlandurush

(7) Heqiqetni söyüsh: Heqiqetni söyüsh we istesh, melum bir ghayini emelge ashurush yolida öz arzusi boyiche yashash

2) Bashqilar bilen bolghan munasiwet

(1)Edeplik bolush: Edep-exlaqlning muhimliqini chüshinish, hemde her bir ehwalgha uyghun keltürüp sözlesh we ish körüsh

(2) Bashqilargha köngül bölüsh we aq köngül bolush:  Özini bashqilarning ornigha qoyup, her bir kishige köngül bölüsh we méhir-shepqetlik bolush

(3) Dostluq: Bir-birini chüshinish, bir-birige ishinish, we bir-birige yardem qilish

(4) Minnetdarliq we hörmet: Bashqilarning turmushini halqiliq yardem bilen temin étidighanlargha we péshqedemlerge minnetdarliq we hörmet bilen muamile qilish

(5) Kemterlik: Qosaqni keng tutup, özi bilen oxshash idiye we oxshash pikirde emeslerning aldida kemter bolush we ulargha hörmet qilish

3) Tebiet we özidin üstün turidighan kishiler bilen bolghan munasiwet

(1)Tebietke hörmet qilish: Öz etirapidiki tebiiy muhitni obdan biliwélish, hemde haywanlar we ösümlüklerni söyüsh

(2) Hayatliqqa bolghan hörmet: Hayatqa we barliq hayatliqqa hörmet qilish

(3) Éstétik (aesthetic) sezgürlük: Insanlar üstidin yürgüzülidighan hoquqqa nisbeten éstétik sezgürlük we héyiqish tuyghusi bar bolush

(4) Aliyjanabliq: Insanlarning özlirining ajizliqlirini we yaman tereplirini yéngeleydighan küch-qudretke we aliyjanapliqqa ige ikenlikige ishinish

4) Guruppa we jem’iyet bilen bolghan munasiwet

(1)Ammiwiy mejburiyet: Jem’iyette wediside turush, tüzümge boysunush, hemde ammiwiy mejburiyetning öhtisidin chiqish

(2) Adalet: Kemsitish we bir tereplime köz-qarashtin saqlan’ghan halda her bir ademge adil (fair and impartial) bolush

(3) Guruppa ishlirigha qatnishish we mes’uliyetchanliq: Öz etirapidiki guruppilargha qatnishish, özining rolini chüshinish, hemde bashqilar bilen hemkarliship özining mejburiyitini ada qilish

(4) Sanaet: Ishleshning muhimliqini chüshinish, hemde her waqit ishleshke intilish

(5) Aile ezalirigha bolghan hörmet: Ata-ana we bowa-momilirigha köyünüsh, hemde aile ishlirida ulargha yardemde bolushqa intilish

(6) Mekteptiki oqutquchilar we bashqilarni hörmetlesh: Mekteptiki oqutquchilar we bashqilargha köyünüsh we ularni hörmetlesh, hemde bashqilar bilen hemkarliship yaxshi mektep en’enisi berpa qilish üchün tirishish

(7) Jem’iyetke töhpe qoshush: Yerlik jamaetning bir ezasi ikenlikini tonup yétish, özini jem’iyet üchün töhpe qoshushqa atighan kishilerni we péshqedemlerni hörmetlesh we ulargha köyünüsh, hemde jamaetning tereqqiyati üchün töhpe qoshush

(8) En’enige hörmet qilish we wetenni söyüsh: Öz wetinining medeniyiti we en’enisige qiziqish, hemde wetenni söyüsh

(9) Bashqa medeniyetlerni hörmetlesh: Özining bir Yaponluq ikenlikini este ching tutqan asasta, chet elning medeniyiti we chet elliklerni qedirlesh, hemde xelq’ara dostluqni ilgiri sürüsh üchün tirishish.

7.     Yaponluqlarning Tebiiy Xaraktéri

Bashqa barliq milletlerge oxshashla, Yaponluqlardimu ikki xil xaraktér bar.  Uning biri tebiiy xaraktér. Bu xaraktérning közge eng chéliqidighan bir éléménti ularda bar bolghan bir xil tughma (inherent) pelsepe bolup, kishilerge bu pelsepe Yaponluqlar könglining bir xil tebiiy süpitidek tuyghu béridu [6].  Yene biri bolsa Yaponluqlarda kéyinki terbiye arqiliq yétildürülgen xaraktérlar.  Men bu qisimda 1-xildiki xaraktér heqqide omumiy chüshenche bérimen.  Bu mezmun Yaponluqlarni toluq chüshinish üchün intayin muhim.

Nurghun chet ellikler Yaponluqlarning heqiqiy xaraktérini bilmeydu.  Ular peqet Yaponluqlar hazirqi zaman tereqqiyatlirining hemme saheliride, yeni, urush we tinchliq sen’iti, ilim-pen, sanaet we igilik tiklesh qatarliqlarda qolgha keltürgen ajayip netijilerge qarap, Yaponluqlarning qandaq xaraktérlerge ige ikenlikini perez qilidu.  Derijidin tashqiri edep-exlaqliqi, bashqilar bilen bolghan alaqe jeryanidiki xushxuyliqi, chet ellikler bilen bolghan munasiwette namayan qilidighan mulayimliq bilen zérekliki  bilen Yaponluqlar pütün dunyaning medhiyilishige érishti.  Yaponiyide bir mezgil yashap, siyasiy, ijtima’iy we rohiy jehette pütünley Yaponluq bolup ketken chet elliklermu az emes.

Yaponluqlar xaraktéridiki közge eng körünidighan élémént ulardiki bir xil tughma pelsepidur.  Bu alahide xaraktérni erler, ayallar we balilarning hemmiside körüwalghili bolidu.  Bu özgiche tughma pelsepini «Yaponluqlar xaraktérining bir éléménti» demduq, yaki «bir rohiy süpet» demduq, u muhim emes.  Shu nerse nahayiti éniqki, Yaponluqlarning könglide hökümran orunda turidighan bu tughma pelsepe ularning xaraktérlirige intayin zor tesir körsetken. 

Yapon’gha barghan chet ellikler mundaq bir ehwalgha intayin heyran qalidu:  Yaponluqlar ailisidiki ölüm ishliri, bayliqidin ayrilip qélish ishliri, késellik, we bashqa hemme xildiki ongushsizliqlarning hemmisige bir qeder sewrchan we chidamliq kélidu.  Shuninggha qarap chet ellikler Kawkazliqlar (Caucasian)  gha qarighanda Yaponluqlar köp sewrchan iken, yaki Yaponluqlar héssiyatchan emes iken, dégen xulasige kélidu.  Emeliyette bolsa yuqiriqidek birer nachar ehwalgha duch kelgende, Yaponluqlar Kawkazchilardek özini yoqitip qoyushqa yol qoymay, krizslargha özini intayin ching tutiwalghan halda we intayin küchlük rohiy küch bilen muamile qilidu.  Shunglashqa Yaponluqlar Kawkazchilargha qarighanda köp üstünlükni igileydu. 

Özlirining birer eng qedirlik kishiliri ölüp ketkende, bezi yaponluqlar qayghu urush we depne qilish ishlirini mexsus mushundaq kesip bilen shughullinidighan kespiy xadimlargha pul bérip qilghuzidu.  Depne murasimi axirlashqanda bolsa ölümlük bolghan ailining kishiliri we ularning dostliri ziyapet qilip, haraq ichidu, hemde öyige yéqin chayxanilarning birsige bérip köngül achidu.  Yaponluqlarning bu jehettiki pelsepisi shuki, hayat qalghanlar yashap mangmisa bolmighachqa, ular choqum eng yuqiri derijide xoshal-xuram yashishi kérek.  Bolidighan ish bolup bolghan bolghachqa, qayghu urushning  héch bir qimmiti yoq.  Ötüp ketken ish üchün hesret chékish bir xil exmeqliq.  Yaponluqlar üchün Kawkazchilarning  qayghu-hesret ichide zarlinishi bir bimene ish bolup, Yaponluqlar nahayiti parasetlik bolghachqa, chet ellikler aldida özlirining bundaq héssiyatini azraqmu bilindürmeydu.

Yaponluqlarning mushu tughma pelsepisi ularda hazir mewjut bolghan samuraygha xas temkinlik, we eskerler bilen kémichilerge xas chidamliqlarning asasiy menbesi bolup, Yaponluqlarning ashundaq rohi ularning nurghunlighan zamaniwi kespler, sanaet we karxanichiliqtiki hazirqidek alahide muweppeqiyetlirini wujutqa keltürgen.  Özining héssiyatini yüzde-yüz kontrol  qilalaydighan mushundaq bir qabiliyetke ige bolush insanlar üchün heqiqetenmu bir zor artuqchiliqtur.  Yaponluqlarning turmushtiki her xil ehwallargha maslishalishidiki sir mana mushuningdin ibaret.  Ular mushundaq qabiliyetke tayinip, özi yaxshi köridighan kesipke choqum kireleydu.  Hemde könglige pükken nishanini emelge ashurush üchün harmay-talmay adaqqiche jan tikip tirishalaydu. 

Ilawe: «Jan tikip qattiq tirishish» dégen uqum Uyghurlar üchün bir yat uqum emes.  Lékin, bu uqumning Yaponluqlarda qandaq namayan bolidighanliqini peqet Yaponiyige bérip bir mezgil yashap baqqan, hemde Yaponluqlar bilen bir orunda bille ishlep baqqan kishilerla toghra chüshineleydu.  Men Yaponiyide ikki yérim yil bilim ashurghan waqitning eng axirqi yérim yili pul yighip, kéyin Amérikigha magistirliq we dokturluq unwanliri üchün oqushqa bérish üchün her axshimi Matsushita (松下) shirkitide 5 saettin waqitliq ishchi bolup ishlidim.  Shu chaghda bu shirketning hemme xadimlirining her küni 10-12 saet mashina ademdek ishleydighinini kördüm.  Bu yerde «mashina ademdek» déyishimdiki sewep, ular bir mashinining qéshidin yene bir mashinining qéshigha barghiche yügürüp mangatti.  Bir adem bir qanche mashinini tengla bashquratti.   Belgilen’gen ariliqtiki we chüshlük dem élish waqtidin bir minutmu artuq dem éliwalmaytti.  Saxtiliq we hiligerlik qilchilikmu mewjut emes idi.  Yeni, mushundaq shirkette ishleydighan kishilerdimu samuray rohi intayin chongqur yiltiz tartqan bolup, men bu heqte özemning keyinki témisida yene azraq toxtulimen.  Shirketning her qandaq bir ishchisi bilen paranglashsingiz, u sizge bu shirket xuddi uning shexsiy shirkitidekla tuyghu béretti.  Yeni, her bir adem shirketke shu derijide sadiq idi.  Yaponluqlarning hemmisi özining qandaq bir rolda ishlishidin qet’iynezer, öz ishini eng yuqiri derijide jan tikip puxta qilidu.  Ular chiqarghan mehsulatlarning süpitining yaxshi bolishidiki sewep ene shu. Soniy  (Sony)  ning Yaponiyide ishlen’gen bir mehsulati bilen oxshash mehsulatning Sin’gaporda ishlen’ginini sélishtursingiz, ularning süpitide xéli zor perq barliqini bayqaysiz.

Yaponluqlar iqtisadchil, sewrchan , sodigha we hésablap ish qilishqa mahir kélidu.  Lékin, bu süpetler Yaponluqlarning hazirqi zaman ilim-penliri, sen’iti we sanaitide qolgha keltürgen ghayet zor utuqlirining asasiy sewebliri emes.  Bu süpetler Junggoluqlar we Asiyadiki bashqa dölet xelqliridimu oxshashla bar.  Lékin, Yaponluqlar tereqqiyatta ulardin köp ilgirilep ketti.  Yaponluqlar kishini hang-tang qalduridighan derijide chéchen we sezgür bolup, ularning bu süpiti Amérikiliqlarning qol qoyushighimu érishti.  Eger Yaponluqlarda yuqirida bayan qilin’ghan tughma pelsepe bolmighan bolsa, ular dunya ishlirida bügünkidek yuqiri orun’gha érishelmigen bolatti.

Yaponluqlarning xaraktéridiki eng muhim nuqta ulardiki exlaqiy élémént bolup, bu exlaqiy éléméntmu yuqiridiki tughma pelsepidin kelgen. 

Beziler Yaponluqlarda exlaq yoq, dep qaraydu.  Bundaq qarash toghra emes.  Yaponluqlarda gherb medeniyitide nahayiti küchep qedirlinidighan exlaqiy idé’allar yoq bolup, ular gherbliklerning exlaqiy prinsiplirining artuqchiliqlirini anche chüshinelmeydu.  Yaponluqlarning pelsepisi boyiche, aqilane ishlarning her qandiqini qilish toghra, hamaqet ishlarning her qandiqini qilish xata.  Buningdin bashqa toghra ish bilen xata ish, yaxshi ish bilen yaman ish mewjut emes.  Ularning bundaq xaraktéri Yapon shirketliri bilen chet el shirketliri otturisidiki soda munasiwetliride nahayiti roshen namayan bolup turidu.  Yeni, Yaponluqlar özlirini bashqilardin eqilliq hésablaydighan bolghachqa, ular sodida bir-biri bilen nahayiti qattiq birlishiwélip, chet ellikler üchün héch qandaq yochuq qaldurmaydu.  Shunglashqa chet elliklerning Yaponluqlar qurup chiqqan iskenjilerni buzup tashliyalishi qet’iy mumkin emes.

Ilawe: Méning oghlum bir qétim bir Yehudi sawaqdishining öyige bériptiken, u sawaqdishining dadisi oghlumgha mundaq deptu: «Dunyadiki insanlarni dini, milliti we renggi qatarliq nersilerge asasen her xil türlerge ayrish bir xil exmeqlik.  Dunyada peqet ikki xilla adem bar.  Biri eqilliq ademler. Yene biri hamaqetler.  »

Yaponluq erlerning özining xotunidin bashqa ayallar bilen bolghan munasiwiti jehettimu Yaponluqlar dunyadiki bashqa héch qandaq milletke oxshimaydighan bir xil xaraktérge ige.  Yaponiyide ailining sirtidiki er-ayallar munasiwitide bolup bashqa birer ailini buzush bir xil shermendilik bolup, bundaq ishni sadir qilghuchilar özini öltürüwélishqa layiq bolidu.  Shunglashqa, Yaponiyide bir adem yene bir ailini buzidighan ish qet’iy mewjut emes.  Lékin Yaponluq erler bashqa éri yoq yaki öz bedinini sétip kün kechüridighan ayallar bilen jinsiy munasiwette bolsa, buni u erning xotunimu éghir almaydu,  pütün jem’iyetmu éghir almaydu.  Uning eksiche pütün jem’iyet héliqidek öz bedinini sétip kün kechüridighan ayallargha xuddi bashqa ademlerge oxshashla normal we hörmet bilen muamile qilidu.  Bir toy qilmighan er ashundaq kesiptiki ayallar bilen bir mezgil jinsiy munasiwette bolup, kéyin ular toy qilip öy tutsimu, jem’iyet ularni oxshashla hörmetlewéridu.  Yaponluqlarning bu ishta tutqan yoli insan éhtiyajigha asaslan’ghan bolup, ular bu ishqa toghra-xataliq nuqtisidin emes, aqilane ish we hamaqetlik ish nuqtisidin muamile qilidu.  Gerche jem’iyet bundaq ishni eghir almisimu, uni sadir qilidighan erler yenila intayin kichik bir nisbetni igileydu.

Erler özlirining éhtiyajini chiqish qilip turup ish körüsh jehette bir qisim Erebliklermu Yaponluqlargha oxshap kétidu.  Oxshimaydighan yéri Ereblikler Islam dini qaidisi boyiche özliri üchün 3-4 xotun éliwalidu.  Men yéqinda  bir Ereb dölitide xéli uzun yashap baqqan bir Uyghur dostumdin: «Ereb döletliride ayallar nopusning sani erlerningkidin köpmu?» dep sorisam, u «Yaq, asasen oxshiship kétidu», dep jawab berdi.  Men «undaqta erler 3-4 tin xotun alidighan’gha  ayallar yétishmey qalmamdu?» dep sorisam, u «Yétishmise chet eldin ekiridu», dep jawab berdi.  Yaponluqlar chet eldin ayal ekirmeydu.  Öziningkini özige yetküzidu. 

Ilawe: Yuqirida körginimizdek Yaponluqlar exlaqiy ölchem jehette biz Uyghurlargha oxshimaydu.  Yehudilar we Xristiyanlarmu hem shundaq.  Bashqilarning bir ishi bizningki bilen oxshash bolmisa, biz toghra qilghan, ular xata qilghan bolmaydu.  U oxshimighan insanlar arisidiki perqning, yaki oxshimighan exlaq ölchemlirining normal namayendisi bolidu.  Shunglashqa men oqurmenlerdin yuqiridiki mezmunlarni oqughandin kéyin Yaponluqlarni eyiblap, yaki haqaretlep kétishidin saqlinishini ümid qilimen.  Men Yahudilar toghruluq yazghan ikki parche maqalige bezi Yehudilargha adaletsizlik qilidighan inkaslarmu chüshti.  Yehudilar tarixtin buyan bizge, yeni Uyghurlargha, birer qétim eskilik qilip baqqan emes.  Bezi bir geplerni bu yerde déyish epsiz.  Her halda eger siz dunyadiki ishlarni toluq bilgen bolsingiz, Yehudilarni unchiwala eyiblep ketkeytingiz.  Men Yaponluqlarningmu Uyghurlar toghruluq qilghan birer yaman gépini anglap baqmidim.  Ular özige mas kélidighan bir yashash yolini tallap, bashqilarning yashash yolini toghra chüshinishke tiriship, emma ularni tenqit qilmay yashap kétiwatqan bir millet.  Emeliyette dundayidiki tereqqiy tapqan ilghar milletlerning hemmisi shundaq.  Ular asasen bashqilarning medeniyiti, örüp-aditi we xaraktérige hörmet qilidu.  Bizmu ashundaq exlaqni ögineyli.  Xuddi Qur’an Kerimde déyilginidek, insanlar bir-birige oxshimaydighan qilip yaritilghan.  Buni biz étirap qilayli we bu heqiqetni hörmetleyli.  Islam dinigha étiqat qilmaydighan kishilerge Islam dinining exlaqiy ölchimi boyiche baha bérishning özimu bir xil hamaqetlik. Shunga buni hergiz ésimizdin chiqarmayli.

Yaponiyide özini öltürüwélish bir shereplik ish bolup hésablinidu.  Yaponluqlar üchün özini öltürüwélishni chekleydighan birer exlaqiy prinsip mewjut emes.  Burunqi waqitlardiki samuray tüzümliride, eger bir adem shan-sherep bilen yashiyalmisa, özini öltürüwélishi kérekliki belgilen’gen.  Gerche samuray dewri alliqachan ötüp ketken bolsimu, özini öltürüwélish toghrisidiki bu ajayip nezeriye öz küchini téxiche yoqatmidi.  Yaponluqlarning özini öltürüwélish nisbiti dunya boyiche birinchi orunda turidighan bolup, özini öltürüwélishning sewebi yüzde-yüz pirsent dégidek shermendilik yaki semimiyetsizliktin ibarettur. Yeni, Yaponluqlar birer qétim shermendilik qilip qoysa, yene yüzini kötürüp yashawermeydu.  Belki özini öltürüwalidu.  Jem’iyettiki barliq kishiler mushundaq özini öltürüwalghan kishilerge we ularning aile-tabatlirigha hörmet nezeri bilen muamile qilidu.  Shermendilik qilip qoyup, yene yashap kétiwéridighanlar bolup qalghan teqdirdimu, ular jem’iyetke qet’iyla sighmaydu.

Omumlashturup éytqanda, Yaponluqlar Xristiyan dinining tesirige anche uchrimighan.  Yaponluqlardin Xristiyan dinini qobul qilghanlar intayin az bolup, u az sanliq kishilerning Yaponluqlar milliy rohigha körsetken tesirimu asasen közge chéliqmaydu.  Yaponluqlarning neziride, özlirining turmush pelsepisi Xristiyan dinining telimatliridin köp üstün turidu.  Yaponluqlar Xristiyan dinidikilerning dini bilen exlaqiy ölchimidin bashqa barliq nersilirini özlirige singdürgen.  Hazir Yaponluqlar urush téxnikisi, ilim-pen, sanaet, güzel-sen’et, we soda qatarliq sahelerning hemmiside bashqa döletler bilen hemkarlishidu, emma özlirining turmush pelsepisini üstün körgenliktin, Xristiyan dinini zadila qobul qilmaydu.

Yaponluqlarning könglide gunah mewjut emes, emma exmeqliq mewjut.  Emelge ashurushqa tégishlik ide’al mewjut emes, emma matériyalizmchiliq we wetenperwerlik mewjut.  Yaponluqlarning pelsepisi hemme muhim nuqtilarda Xristiyan prinsiplirining qarimu-qarshi teripide turidu.  Yaponluqlarning pelsepisi uninggha ishinidighan kishilerge nisbeten xuddi ularni hoshidin kettüriwétidighandek küch-qudretke ige pelsepe bolup, ashu pelsepe Yaponluqlarning tughma xaraktérini wujutqa keltürgen.

Qisqisi, Yaponluqlarda bir xil tebiiy xaraktér we uningdin kélip chiqqan bir xil özgiche tughma pelsepe bar.  Bu pelsepe ularning ailisidiki ölüm ishliri, bayliqidin ayrilip qélish ishliri, késellik, we bashqa hemme xildiki ongushsizliqlarning hemmisige bir qeder sewrchan we chidamliq kélishi; ötüp ketken ish üchün hesret chékishni bir xil exmeqliq dep hésablishi; aqilane ishlarning her qandiqini qilish toghra, hamaqet ishlarning her qandiqini qilish xata, uningdin bashqa toghra ish bilen xata ish, yaxshi ish bilen yaman ish yoq, dep qarishi; birer shermendilikni sadir qilip qoyghanda özini öltürüwélishni bir xil shereplik ish dep hésablinishi; Yaponluqlarning könglide gunah mewjut emes, emma exmeqliq mewjut ikenliki;  ularning neziride emelge ashurushqa tégishlik idé’al mewjut emes, emma matériyalizmchiliq we milletperwerlik bilen wetenperwerlik mewjut ikenliki qatarliq jehette namayan bolidu.

8.     Yaponluq Ayallarnng Exlaqiy Xaraktéri

Diniy étiqat Yaponluq ayallarda erlerge qarighanda küchlük bolup, Yaponluq erler bolsa asasen matériyalizmchilardur.  Ayallar ibadetxanigha baridighan bolup, Budda dini bilen Shinto dini ulargha éri, baliliri we ailisi üchün özini qurban qilish exlaqini ögetken.  Mana bu Yaponluq ayallar xaraktérining eng muhim alahidilikidur.  Ayallarning dini étiqadi ulargha erlirige yüzde-yüz boysunush mijezini ögetken bolup, ular erlirini öy ichidimu we sirtta bashqilar aldidimu «xojayin» (主人) dep chaqiridu.  Ular erliri üchün quldek xizmet qilish we özini pütünley qurban qilish arqiliq érishken medhiyedin zor xoshalliq tapidu.  Budda dinidiki «Sen peqet öz-özengni qurban qilish arqiliqla jennetke kireleysen» dégen sözni her waqit qelbide saqlaydu. 

Shunimu eskertip qoyush kérekki, Yaponluq ayallar budxanigha arilap-arilap baridighan bolsimu, ular hergiz resmiy dinchilardin emes.  Yeni ularning budda din’gha  ishinish we bu dinni praktika qilish derijisi Tibetliklerningkidin köp arqida turidu.

Mutleq köp sandiki Yaponluq anilar hamildar bolghan waqittin bashlap ishleshtin toxtaydu.  Bu peqet 9 yilliq mejburi maaripni tamamlighan anilar üchünmu, aliy mektepni dokturluq unwani alghuche oqughan anilar üchünmu, we her xil kesiplerde dang chiqirip, pütün Yaponiye boyiche yüz-abroy qazan’ghan anilar üchünmu oxshash.  Bu anilarning hemmisi ishtin toxtap, pütün wujudi bilen balisini terbiyileydu. Ailisi we éridin xewer alidu.  Erliri ishtin chüshüp, öyge kelgende ayalliri aldi bilen ularning chapinini saldurup, ésip qoyidu. Andin teqmu-tel qilip qoyghan issiq tamaq we ichimliklerni ekilip, ularni yükünüp we tazim qilip turup érining aldigha qoyidu.  Bundaq körünushni körgen chet ellikke nisbeten öydiki ayal bir qulgha, er bolsa bir xojayin’gha oxshash körinidu.  Yaponiye tilidiki «xotun» dégen sözning «öy ichi» (家内, kanai) dep yézillishi, we erlerning xotunlirini «öy ichi» dep chaqirishi kishilerge heqiqetenmu erler üstün, ayallar töwen turidighandek tuyghu béridu.  Emeliyette bolsa bular Yaponluq ayallar we erlerning xaraktéri bolup, erler ayallirini hergizmu pes körmeydu.  Uning eksiche ayallirini nahayiti hörmetleydu we qedirleydu.  Yaponiyide er-ayallar otturisidiki urush-majiralarni körüsh qet’iy mumkin emes bolup, ularning otturisidiki munasiwet xuddi méhmanlar otturisidiki bir-birini izzetlesh, bir-birini hörmetlesh, we bir-birige yol qoyush munasiwitige oxshaydu.  Ailining iqtisadini yüzde-yüz pirsent dégidek ayallar bashquridu.  Omumlashturup éytqanda, ayallarning hayati erlerningkidin rahet bolghachqa, Yaponluq ayallarning otturiche ömür körüsh yéshi erlerningkidin üstün bolup, Yaponiyidiki qérilarning ichide erliri baldur ölüp ketken ayallar mutleq köp sanni igileydu.  2011-yilidiki statistika netijisige asaslan’ghanda, Yaponluq erlerning otturiche ömür körüsh yéshi 79 yash bolup, dunya boyiche 12-orunda turidiken.  Yaponluq ayallarning bolsa 86 yash bolup, dunya boyiche 1-orunda turidiken [9]. Men chet ellerde yashan’ghan Yaponluq ayallardin terkip tapqan sayahet ömeklirini pat-pat uchritip turimen.

9.     Axirqi Söz

Men 2013-yili Yehudilar toghrisida ikki parche maqale yazdim. Bu qétim Yaponluqlar toghrisida mezkur maqalini yazdim.  Mushu 3 parche maqalida bayan qilin’ghan mezmun we men igiligen bashqa bir qisim uchurlargha asasen, bu ikki millet toghrisida töwendikidek yekünlerni chiqirish mumkin:

--Ular mejburi maaripni bashqilardin köp baldur bashlighan.

--Ular bala terbiyisige intayin yuqiri derijide köngül bolidu.  Uni kelgüsige meblegh sélishtiki eng muhim ish, dep qaraydu.  Hemde bala terbiyisini ailidiki terbiye, mekteptiki terbiye we jem’iyettiki hemme kishilerning nazarette bolishi arqiliq ishqa ashuridu. 

--Yehudilar özi toghruluq yazghan nersilerde özlirini Judaizm bilen Tewratqa chemberchas baghlaydu.  Özlirining hazirqidek teqdirini qolgha keltürelishide, hemde kelgüside özlirining mewjutluqini saqlap mangalishida bu ikki nersining halqiliq rol oynaydighanliqini köp tekitleydu.  Emma hazir yéziliwatqan özliri toghrisidiki nersiliri asasen hazirqi hayat toghruluq bolup, kéyinki hayatni nahayiti az tilgha alidighanliqini hés qildim.

--Omumlashturup éytqanda, Yaponluqlar bir dinchi millet emes.  Ularning xaraktéri, exlaqi we qimmet qarishi asasen öz en’enisige we öz pelsepisige asaslan’ghan.  Ular bir mezgil gherbliklerning qimmet qarishini kirgüzüp baqqan bolsimu, kéyin ulardin asasen waz kechken.  Yaponluqlarning hazirqi qimmet qarishida Buddizm telimatlirining bir qisim tesirliri bar.  Emma ularning hazirqidek qudret tépishida halqiliq rol oynighan nerse yenila ularning özlirige xas turmush pelsepisi,  tebiiy xaraktéri, we terbiye arqiliq yétildürülgen exlaqliridin ibaret.

--Yaponluqlar bilen Yehudilarning her ikkisi özlirining ish-herikitide birer dinning telimati yaki birer insanlar topining qimmet qarishini asas qilghan waqittiki toghra-xatani yaki yaxshi-yamanni  ölchem qilmighan.  Peqet qilmaqchi bolghan bir ishning aqilane ish yaki hamaqet ikenlikinila ölchem qilghan.  Ikkinchi dunya urushidin kéyin Yaponluqlar bashqilarning menpeetlirige dexli-ziyan yetküzmigen asasta peqet aqilane ishlarnila qilishni özliri üchün yashash yoli qilghan.  Yehudilar bolsa her xil qanun-qaidilerni buzmighan, yaki buzsimu sirtqa bilindürmigen yaki bashqilar qobul qilalaydighan derijide buzghan asasta peqet aqilane ishlarnila qilishni özlirining yashash yoli qilip kelgen.

--Yaponluqlar bilen Yehudilarning yene bir ortaq alahidiliki, ular bilim, iqtidar, maharet we jasaret qatarliq köp jehetlerde insan mukemmellikige yétishni, bashqilarni bésip chüshüsh üchün kichikidin tartipla jan tikip qattiq tirishishni , hemde eng qiyin kesiplerning kesip ehli yaki mutexessisliri boluwélishni özige adet qiliwalghan.

--Yaponluqlar bilen Yehudilar her qandaq waqit we her qandaq jayda millet menpeetini özining shexsiy menpeetidin üstün köridu.  Yaponluqlar wetini üchün jénini qurban qilishqa her waqit teyyar turidu.

Musulmanlarning bir qismini ashu ikki millet bilen sélishturghanda, ular otturisida nahayiti zor perqlerning barliqini bayqaymiz.  Bir qisim Musulmanlar kéyinki hayatni intayin muhim orun’gha qoyidu.  Beziler bolsa kéyinki hayatni hazirqi hayattinmu muhim orun’gha qoyup, hazirqi hayatta özlirining kemsitilip we xarlinip yashawatqanliqigha anche perwa qilmaydu.   Musulmanlar Islam dini telimatlirini özlirining exlaqiy ölchimi qilidu.  Ular qollinidighan exlaq ölchimi we qimmet qarishi bilen yuqiridiki ikki milletning exlaq ölchimi we qimmet qarishida nahayiti zor perqler bar.

Yaponluqlargha dunya anche diqqet qilmaydighan, Yaponiyini dunya anche bilmeydighan bir waqitlarda, Islam dunyasi ilim-pende pütün dunyagha bashlamchi bolup mangghan.  Bundaq bashlamchiliq roli ming yildek dawam qilghan.  Hazir ilim-pen we yuqiri téxnikilarda Islam dunyasi nede, Yaponiye nede?

Yaponluqlargha dunya anche diqqet qilmaydighan, Yaponiyini dunya anche bilmeydighan bir waqitlarda, Uyghurlar yer shari yüzining xéli közge körün’gidek bir parchisida höküm sürgen.  Özining hemme jehetlerdiki üstünlükidin hozurlan’ghan.  Ashundaq dewr xéli uzun dawamlashqan.  Hazir biz nede, Yaponluqlar nede?  Yaponluqlar dunyani sorighuchilarning eng küchlük bir ezasi bolup yashawatidu.  Biz bolsaq özimizning mewjutluqini saqlap qélish üchün tirkangshishiwatimiz.

Rehmetlik Abdushükür Memetimin ustazimiz «Üch xil millet we milliyetliktiki üch xil qimmet» dégen maqaliside mundaq deydu [8]:

« Gerche tariximizning iptixarliq sehipiliri bir-biridin melum derijide perqlensimu, emma bir qeder küchlük uyushqaqliq ulida jilwilen’genidi. Uyghurlar Dighar, Hon, Télé qebililiri bilen toqquz oghuzlarni birleshtürüp Jujan we Köktürk xanliqini ghulitip, Tang sulalisi seltenitini Önglük-Süygün qoshunliri bilen Tübütlerning talang qilghuch muhasirisidin qutuldurup, yipek yolini nechche qétim üzüp qoyghan küchlerni tazilap, Samaniylarni munqerz qilip, öz tesirini Ereb xélipilikigiche kéngéytip, öz tilini impiriye tili—Ereb tili bilen «beygidiki attek» mertiwige kötürüp, ichki uyushush we sirtqa qarita birlik-hemdemlikning sharapitini namayish qilghanidi. Wahalenki, Iskender Zulqerneynni chékindürgen, Chinggizxan seltenitige meniwiy özuq béghishlighan bu xelq kéyinche, Ehmetshah Qaraqashi ghezilidiki «at» halitige chüshüp qaldi! »

«Hemmige melum, Ulughbék pajiesidin ilgiriki Uyghurlar hergizmu noqul «ketmen bilen hosul», «namaz bilen ghusul», «dutar bilen ussul» din ibaret bari-yoqi üchla shadiliq pirqirima chaqqa bend bolghan millet emes idi. 

Qéni oylap körüngchu, bügünki künde mensep tapsa öymu-öy ziyapet, pul tapsa Mekke-Medinige ziyaret, bu ikkisi bolmighanda kalla-paqalchaq, öpke-hésip chaghliq tijarettin bashqisigha qurbiti yetmigen xelq yenila kona muqamgha yorghilisa, esr almashqan bilen uning risqi nésiwisi almisharmu?! 

Yéqinqi besh esr mabeynide «ewliya chettin, murt bizdin» bolup, ichki niza we tepriqichilikte érishkinimiz zadi néme boldi? 

Yéqinqi besh esrdin buyan diniy mez’hepchilik bilen murt-muxlisliq pirqiwazliqi, yurtwazliq-méhelliwazliq, mollam yaki ependilirimizdiki kichik guruhwazliq, el ghémini muz deryagha pirqiritip chörüwetken mensep-baldaq hérismenliki, türküm éngi we milliy medeniyet inkarchiliqining telwe debdebiliri bilen del-derexsiz jeziridiki quyuntazdek mes’uliyetsiz pitne-ighwa töhmetxorluqi qatarliq alte zeher tüpeylidin «oghuz sütidek uyimaq» dégen menidiki «Uyghurlar» uyushush küchini «échighan süt»ke aylandurup qoydi. Netijide «ismimiz Uyghur, ishimiz urghuy» bolup chiqti.»

Yuqiridiki mezmundin qarighanda, Uyghurlarda buningdin 5 esir burun, yeni 1550-yilliri bir chong özgirish bolghan.  Ashu özgirishtin kéyin Uyghurlar téximu qudret tépish terepke emes, ajizlishish terepke qarap mangghan.  Shu mangghanche biz mana bügünkidek haletke kélip qalduq.  Bizning burunqi ish-herikitimiz bizning hazirqi teqdirimizni belgilidi.  Bizning hazirqi ish-herikitimiz, bizning kelgüsidiki teqdirimizni belgileydu.  Shunga hazir qandaq qilish toghrisida nahayiti obdan oylinishimiz kérek.  «Bizning hazir talliwalghan yashash yolimiz toghrimu?» dep sorishimiz, hemde bu heqte qattiq oylinishimiz kérek.  Shuning bilen bille bizde buningdin 5 esir burun néme özgirishler bolghanliqinimu biliwélishimiz, shu chaghdiki tejribe-sawaqlarni obdan yekünlep chiqip, uni özimizning yéngi ewladlirigha bildürüshimiz kérek.  Oxshash ishni tekrarlawérip, uningdin bashqiche netije kütüsh bir xil uchigha chiqqan exmeqliq.  Biz tarixtiki xataliqlirimizni tekrarlimasliqimiz üchün, burunqi tejribe-sawaqlirimizni obdan yekünlep chiqishimiz kérek.  Men Uyghurlargha  buningdin 5 esir burun néme bolghanliqi üstide azraq izdiniwatimen.  Emma hazirqi ehwalim bu jehettiki izdinishlirimning netijilik bolushigha zörür imkaniyetlerni hazirlap bérelmeywatidu.  Shunglashqa men imkaniyiti bar Uyghur ziyaliylirining bu ishqa bir küchep béqishini ümid qilimen.  Özimizni toghra we toluq chüshinishning bir usuli özimizni bashqilar bilen sélishturup béqishtur.  Men oqurmenlerge mushu jehette bir az paydisi bolsun üchün, Yehudilar toghruluq ikki parche maqale yazdim.  Yaponluqlar toghruluq mezkur maqalini yazdim.  Yaponluqlarni bir parche maqalide toluq tonushturup bolush mumkin emes. Shunglashqa men ular toghruluq yene bir-ikki parche maqale yézilshim mumkin.  Men barliq qérindashlardin mezkur maqalidiki mezmunlarni toluqlaydighan mezmunlar bolsa, ularni hemmimiz bilen ortaqlishishini chin könglümdin ümid qilimen.

Bu maqalini hech kimdin sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz boliweridu.

Paydilan’ghan matériyallar:

[1] Bilimxumar, «Yehudilarning küchlük bolalishidiki muhim amillar»

http://bbs.misranim.com/thread-114545-1-1.html

[2] «2013-yili qaysi dölet xelqliri eng sapaliq xelq bolup bahalandi?»

http://bbs.misranim.com/thread-116266-1-1.html

[3] Yusuf Qerdawini, « Musulmanlarning 20-esirdiki meghlubiyetliri »

http://bbs.bagdax.cn/thread-21183-1-1.html

[4] «Yaponluqlar rohi» (Yamato damashii, 大和魂)

http://en.wikipedia.org/wiki/Yamato-damashii

[5] Albrecht Fürst von Urach, «The Secret of Japan’s Strength», 1943.

[6] «Strength and weakness of Japan in comparison with other countries», February 15, 2010, rvdirza.wordpress.com

 [7] Colgate Baker, «The real Japanese character», in «Independent», pp. 641-644. Year and issue number are not known.

[8] Abdushükür Memetimin, «Üch xil millet we milliyetliktiki üch xil qimmet»

http://www.meripet.com/Academy/MAbduxukur.htm

[9] List of countries by life expectancy

http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_life_expectancy

1-resim: iken.  1986-yili 10-ayda rehmetlik Abdushükür Memetimin ustazimiz Kobé Gakuyin Uniwérsitétiti tarix fakultitining proféssori doktur Kodama Shinjiro ependi qatarliq bir qanche proféssorlirining teklip qilishi bilen Yaponiyige ilmiy doklat bérishke keldi.  Men shu chaghda Yaponiyide bilim ashuriwatqan bolup, Abdushükür muellimning Uyghurche doklatini neq meydanda Yaponchigha terjime qilip bérish wezipisini ötep berdim.  Bu resim 1986-yili 10-ayning 6-künidiki bir ilmiy doklad jeryanida tartilghan.

2-resim: Kodama ependi Abdushükür muellim bilen ikkimizni bir issiq su kölige aparghan waqittiki bir körinish.

3-resim: Bir qanche kishi Kobéde bille sayahet qiliwatqandiki bir körinish.

4-resim: 2012-yili 12-ayda men oghlumni sayahet qildurup kélish üchün Yaponiyege bardim. Shu seper jeryanida
men özem mexsus Kobégha  bérip, Kodama Shinjiro muellimni yoqlap keldim.  Bu shu chaghdiki bir körinish. 

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchairs