Yaponlarning Milliy Rohi

Erkin Sidiq

2014-yili 2-ayning 7-küni

[Kona yéziq nusxisi]    [PDF Nusxisi] 

Nahayiti rahet küz künlirining biride, bir Yapon herbiy maharet oqutquchisi özining bir oqughuchisi bilen bille dalada méngiwatqanda, yénidin bir nahayiti chirayliq toshqan yügürüp ötüp kétiptu.  Uzun ötmeyla bir tülke toshqanning arqisidin qoghlap ötüp kétiptu.  Buni körgen oqughuchi bilen oqutquchi otturisida töwendiki paranglar boptu:

--Oqughuchi: Bichare toshqan’gha uwal bolidighan boldi-de? U intayin chirayliq ikenduq.  Emdi u ölidighan boldi. 

--Oqutquchi: U némishqa ölidiken?

Mushundaq intayin éniq bir ishta, oqutquchisining ashundaq bir soalni sorighinigha oqughuchi nahayiti heyran qaptu.

--Oqughuchi: U tülke toshqandin jiq téz hem küchlük tursa.

--Oqutquchi: Bizning qedimqi hékmetlirimizge asaslan’ghanda, u toshqan tülkidin qutulup kétidu.

--  Oqughuchi : Qandaqsige undaq bolsun? Tülkining neqeder tézlikige qarang.  U chaqmaqtek téz yügirewatsa. 

--Oqutquchi : Shundaqtimu toshqan uningdin qutulup kétidu. 

Toshqanning bir otluqning ichige yügürüp kirip kétiwatqanliqini, tülke bolsa uning arqisidin yügürüp, toshqan’gha yétishwalay dep qalghanliqini körgen oqughuchi: «Siz uni qandaq jezimleshtüreleysiz?» deptu.  Birdemdin kéyin tülke otluqning ichidin chiqip, yene otluqning ichige kirip kétiptu.  Ashundaq qilip otluqning ichini bir qanche qétim aylinip chiqiptu.  Eng axirida tülke u toshqanni tapalmay, yeydighan’gha bashqa haywan tépish üchün kétip qaptu.  Shu chaghda oqutquchi «Men toshqanning qutulup kételeydighanliqini bilimen.  Chünki tülke özige kechlik tamaq tépish üchün yügirewatidu.  Toshqan bolsa jénini qutuldurup qélish üchün yügirewatidu», dep jawab bériptu. 

Biz bir qiyin ötkelge duch kelgende, özimizning barliqini ishqa sélip, pütün diqqitimizni uninggha merkezleshtürishimiz kérek.  Biz choqum mushu hékayidiki toshqandek özimizdin küchlükrek we chaqqanraq düshminimiznimu yéngeleydighan bolushimiz kérek.  Mushundaq ehwalda toshqan dawamliq qutulup qalalmaydu.  Emma, eger u eng yuqiri derijide tirishmaydiken, uning qutulup qalalashidin qilchimu ümid bolmaydu.  Birer krizisqa duch kelgende, bezilirimiz özimizdiki qorqush tuyghusi we bundaq qiyin ötkelge taqabil turushqa muwapiq kelmeymen, deydighan qarishimiz tüpeylidin bir palesh halgha chüshüp qalimiz.  Bezilirimiz bolsa ashundaq qiyin ötkelge taqabil turushqa atlinimiz.  Bundaq ishlargha qarita samuraylarning qedimdin tartip yéngi ewladlargha qalduruwatqan wesiyiti: «Her birimizning öz aldimizgha tallashlirimiz bar.  Biz bir Shir bolamduq, yaki bir Qoy bolamduq, buni özimiz tallaymiz.» dégendin ibaret bolghan.

Yuqiridikisi bir Yapon herbiy maharet oqutquchisining oqughuchilirigha qilghan bir qétimliq sözi [1].

Men aldinqi maqalida [2] Yaponlarning bir sapaliq millet bolalishidiki muhim amillarning bir qismini qisqiche tonushturup öttüm.  Yaponlarni toluq chüshinish üchün yene mundaq ikki nersini choqum biliwélishqa toghra kélidu. Uning biri Yaponlardiki samuray rohi.  Yene biri bolsa ulardiki öz-ara hemkarlishish rohi.  Yaponlarning samuray rohi ularning milliy rohi bolghachqa, maqalining témisini «Yaponlarning milliy rohi» dep aldim.  Uyghurlarda tarixta we hazir bar bolghan bir qisim roh Yaponlarning samuray rohigha oxshiship kétidu.  Lékin Yaponlarda bashqa milletlerde kem uchraydighan yaki peqetla tépilmaydighan bir qisim alahide rohlarmu bar.  Hemkarlishish rohi insanlarning mukemmellikke yétishi we bir milletning tereqqiyatini ünümlük ishqa ashurup, bashqa milletler arisida üstünlükke ige bolalishida kem bolsa bolmaydighan bir nerse.  Biraq, nechche esirning mabeynide Uyghurlar bashqilargha béqinda bolup yashap, bundaq rohni nahayiti zor derijide yoqitip qoydi.  Hazir biz uning derdini yetkiche tartiwatimiz.  Teliyimizge yarisha bu ikki xil rohni terbiye arqiliq yétildürgili bolidu.   Yeni, eger biz tirishsaq, biz burun eng qudret tapqan dewrlerde ige bolghan bir qisim rohlarni özimizde we bizning buningdin kéyinki ewladimizda yene qaytidin yétildüreleymiz.  Eger biz bir yaxshiraq teqdirge érishmekchi bolidikenmiz, yumshaq bash emes, béli bosh emes, tayini yoq emes, we püchek emes yéngi ewladlarni, yeni pütün we heqiqiy insanliq sapasigha ige yéngi ewladlarni yétildürüshni özimizning buningdin kéyinki eng muhim wezipilirining biri qilishimiz kérek.   Tordashlarning Yaponlar heqqide téximu toluq chüshenchige ige boliwélishi, shu arqiliq pütün we heqiqiy insan, yaki yuqiri sapaliq insanlarning qandaq bolidighanliqini téximu ilgirligen halda toluq biliwélishi üchün, men bu maqalida Yaponlarning samuray rohini qisqiche tonushturup ötimen.  

1. Samuray Rohining Qisqiche Tarixi

«Samuray» dégen söz Yaponlarning xensuche xétide «侍» dep yézilidighan bolup, u Yaponchide «jengchi», yeni «武 士, bushi» we «武家, buke», dep chüshendürülidu.  U ottura esir we hazirqi zamanning deslepki mezgilide Yaponiye herbiylirining aliyjanabliqini teswirleydighan isim süpitide ishlitilgen.  侍 dégen xetning xensuchidiki esli menisi «jem’iyettiki yuqiri derijilik hoquq ehlilirige hemra bolush», dégenni bildüridu [3].  Bu söz tunji bolup 10-esirning aldinqi yérimi (905-914) da yézilghan bir parche impériye shéirlar toplimida ishlitilgen.  12-esirning axirigha kelgende侍 bilen武士 pütünley menidash bolup ketken, hemde ottura we yuqiri mertiwilik herbiyler sinipining nami qilip ishlitilgen. 

Samuray medeniyitige eng köp tesir qilghini Buddizm bilen Zénning pelsepisi bolup, Kungzitelimati bilen Shinto dinimu uninggha azraq tesir körsetken.  Zén telimatining insanning könglini tinchlandurush xususiyiti bar bolghachqa, Zén qaidisi boyiche köngülni kontrol qilish samurayning muhim bir telimati bolup qalghan.  Yaponiye urush qilip 1895-yili Junggoni we 1905-yili Rosiyini meghlup qilghandin kéyin, Yaponiyilik ziyaliylar we milletchiler arisidiki bes-munazirilerde 武士道 (Bushido) dégen söz otturigha chiqqan.  Hemde bara-bara samuraylar 武士道 dep atilidighan bir qatar alahide tüzümler boyiche ish qilidighan bolghan.  Bu sinipning pütün Yaponiye nopusidiki igiligen nisbiti 10 pirsenttin ashmighan bolsimu, samuray telimatliri taki bügün’giche Yaponlarning kündilik turmushi we herbiy maharetlirige oxshashla chongqur tesir körsitip kelmekte.

2. Samuray Rohi Heqqide Qisqiche Chüshenche

Samuray rohi Yaponiyining uzun yilliq tarixiy dewrliride özlüksiz tereqqiy qilip, mukemmelliship, bügünkidek bir haletke kelgen.  Töwende men aldi bilen Yaponiyidiki tarixiy dangliq erbablarning samuray rohi toghrisidiki bayanlirini neqil keltürüp ötimen.  Andin samuray rohini yighinchaqlap bayan qilimen.

Samuraylar eng deslepte emel qilghan nerse semimiyetlik bolup, ular özining xojayinigha bolghan mejburiyiti, we hayatini axirlashturghiche namayan qilishqa tégishlik bolghan sadaqetmenlikni tekitligen [3].

Xojo Shigétoki (1198 – 1261): Bir adem melum bir  resmiy wezipe ornida yaki bolmisa xojayinining qorusida xizmet ötewatqan waqtida, u hergizmu birer yüz yaki birer ming ademni oylimasliqi,  peqet xojayinining muhimliqinila  oylishi kérek .

13- we 14-esirlerdiki Yapon jengchilerge ait yazmilarda Yapon jengchilirining derijidin tashqiri baturluqi, intayin qattiq aile iptixari we xalisliqi, hemde xojayin bilen jengchilerning omumning ishigha özini xalis atash rohi medhiylen’gen.   

Shiba Yoshimasa (1350 - 1410): Her bir Yapon jengchisi bir herbiy bashliq yaki padishahning xizmitini qilish jeryanida shereplik halda jénini qurban qilishqa intilidu.  Ashundaq bir pursetni qoldin bérip qoyush kishini nahayiti armanda qalduridighan bir ish bolup hésablinidu.  Birer qoral ishlitip yashashni özige kesp qiliwalghan bir kishi yalghuz özining namini oylap we shuning üchün ish élip béripla qalmay, özining uruq-ewladliri üchünmu shundaq qilishi kérek.  Peqet öziningla hayatini hemmidin muhim bilip, öz namigha menggülük dagh keltürmesliki kérek.  Bir adem öz jénini qurban qilidighanda, uni padishah üchün yaki birer herbiy général élip bériwatqan melum bir ulughwar ish üchün shundaq qilishi kérek.  

Takéda Nobushigé (1525 – 1561):  Chong we kichik ishlarning hemmiside bir adem özining xojayinidin yüz örimesliki kérek.  Xojayinidin tartuq (sowgha) telep qilmasliqi kérek.  Xojayinining özige qandaq namuwapiq muamile qilishidin qet’iynezer, u xojayinidin narazi bolmasliqi kérek.  Bir qol astidiki ademning özidin yuqiri turidighan ademge baha bérishige yol qoyulmaydu. 

Takéda Shin’gén (1521 – 1573): Derijisining qandaq bolishidin qet’iynezer, bir herbiy ailiside tughulghan kishi aldi bilen herbiy maharitige ige we sadaqetmenlikte utuq qazan’ghan adem bilen tonushidu.  Özining ata-anisining aldida özining baliliq burchini ada qilmighan ademning öz padishahi aldidiki jawabkarliqighimu sel qaraydighanliqi hemmige ayan.  Bundaq biperwaliq ashu kishining insaniyetke bolghan sadaqetsizlikidin dérek béridu.  Shunga bundaq adem «samuray» dégen ataqqa layiq kelmeydu.

Asakura Yoshikagé (1428 – 1481): Bizning padishahliq ordimizda bashliqliq orni burunqi ewladtin yéngi ewladqa miras qalmaydu.  Her bir ademning orni ashu ademning iqtidari bilen sadaqetmenlikige qarap belgilinidu.  Dadamning qol astidiki ademlerning hemmisi dadam üchün öz janlirini qurban qilishqa we dadam bilen ittipaqdash bolushqa razi.

Kato Kiyomasa 1592 – 1598-yilliridiki Koriyige tajawuz qilish urushida asasiy qoshun’gha qomandanliq qilghan eng küchlük we eng dangliq padishah bolup, u mundaq dégen:  Her bir jengchining hayatidiki birdin-bir burchi uzun we qisqa qilichlarni qoligha élip, özini qurban qilish.  Méning qol astimdiki barliq eskerler sadaqetmenlik we mejburiyet ( 孝) bilen munasiwetlik bolghan klassik herbiy maharetlerni qattiq tiriship öginishi kérek.  Eger bir adem Bushido telimatlirini her küni öginip turmaydiken, uning üchün özini bir qehrimandek yaki bir erkektek qurban qilish qiyin’gha toxtaydu.  Shunga her bir adem jengchige xas süpetlerni yürikige chongqur ornitishi kérek.

Nabéshima Naoshigé (1538 – 1618) mu Koriye urushigha qatnashqan herbiy qomandanlarning biri bolup, u mundaq dégen:  Herbiy derijisining qandaq bolushidin qet’iynezer, eger bir jengchi wezipe ötesh jeryanida özining hayatidin ayrilip qélish xewipige birer qétim uchrap baqmighan bolsa, u bir nomus qilidighan ish bolup hésablinidu.  Samurayning yashash usuli jénini tikishtin ibaret.  Bundaq bir ademni bashqa on adem, hetta uningdin köp ademmu öltürelmeydu.

Torii Motodata (1539 – 1600) mu bir fé’udal padishah bolup, u öz oghligha mundaq dégen: «Nomus qilish we alahide muhim bolmighan ehwal astida bolsimu ölümdin özini qachurush Bushidoning qaidisige uyghun emes.  Özining xojayini üchün özining jénini qurban qilish bir qet’iy özgermeydighan prinsip bolup, bu prinsipni sözlep olturushning hajiti yoq.  Eger men mushu dölettiki barliq jengchilerning aldida méngip, özemning xojayinigha bolghan méhribanliqimni namayan qilish üchün öz hayatimni qurban qilsam, u méning ailem üchün keltürgen bir shan-sherep bolidu.  U méning uzun yillardin buyanqi eng yüksek arzuyumdur.»  Bu bir jengge atlinishtin burunqi sözler bolup, bu sözlerdin kéyin Torii bilen uning oghli her ikkisi bir-birini qayta körelmeydighanliqini hés qilip, köz yéshi qilishqan.  Toriining dadisi we chong-dadisimu uningdin burun esker bolghan, hemde uning akiliri urushta ölüp ketken.  Shu bir qétimliq urushta Torii intayin zor qehrimanliq körsitip, Yaponiye tarixini bir yéngi yönilishke burighan.

Uésugi Kénshin (1530 – 1578) bir yuqiri derijilik ofitsér bolup, u her xil urushtiki qehrimanliqi bilen nahayiti zor sherep qazan’ghan.  U mundaq deydu: Özining jénini qurban qilishtin qorqidighan adem hergizmu bir jengchi hésablanmaydu.  Eger sen jeng meydanigha ghelibe qilishqa bolghan tolup-tashqan ishencheng bilen barsang, sen u jengdin héch qandaq yarilanmay qaytip kélisen.  Eger sen ölüshke yüzde-yüz razi bolup urushqa kirseng, sen ölmey saq qalisen.  Eger sen urushta saq qélishni arzulap jengge kirseng, sen choqum ölisen.  Eger sen öyüngdin uni qayta körmeslikke irade baghlap ayrilsang, öyüngge saq-salamet qaytip kélisen.  Eger sen jengge kirmey turup öyge salamet qaytip kélishni oylisang, sen jengdin qaytip kelmeysen.  Dunya dawamliq özgirip turidu, dep oylisang xatalashmasliqing mumkin.  Emma bir jengchi undaq oylimasliqi kérek, chünki uning teqdiri her waqit békitilip bolghan bolidu. 

Franshis Zawiér (St. Francis Xavier, 1506 – 1552) Yaponiyide Xristiyan dinini tarqitish ishi bilen ikki yil shughullan’ghan bolup, u özining tesiratlirini mundaq xulasilighan: Dunyada Yaponlardek ölümdin qorqmaydighan bashqa millet yoq.  Dunyada Yaponlardek shöhretke intayin yuqiri derijide ehmiyet béridighan bashqa millet yoq.  Ular birer bir qétimliq haqaret, hetta achchiqlinip déyilgen bir éghiz söznimu étibarsiz ötküzüwetmeydu.  Yaponlar Junggo, Koriye we Filipinning etirapidiki bashqa dölet kishilirige qarighanda köp batur we urushqa mahir kélidu. 

Yighinchaqlap éytqanda, «samuray» dégen söz Yaponiyidiki 700 yilliq tarixqa ige herbiyler sinipini körsitidu.  Ular özlirining intayin üstün herbiy maharetliri we intayin qattiq turmush tüzümliridin pexirlinidu.  Ularning herbiy maharetliri pütün dunyagha dang ketken bolup, ular hazirmu bir intayin mukemmel herbiy maharet bolup hésablinidu.  Uzun tarixiy dewrler jeryanida, samuray sinipi Yaponiye xelqining eng ésil xaraktéri bilen eng güzel exlaqiy peziletlirini namayan qildi.  Siyasiy hoquqlarni yürgüzgen herbiy aililer ashundaq rohning jewherlirini köp esirlerdin buyan saqlap keldi.  Zén Budda dini Yaponiye eskerlirining xaraktérini mukemelleshtürdi we téximu yaxshilidi.  Bu xaraktérlar bir xil perzge oxshash Yaponiye eskerliride taki bügün’giche saqlinip kelmekte.

Samuraylar yalghuz urush qilipla qalmay, yene nurghun Yaponiye sen’etlirinimu wujutqa keltürdi.  Bu sen’etler chay murasimi, gül tizish, we shéiriyet qatarliqlarni öz ichige alidighan bolup, bundaq sen’etler hazirghiche dawamliship kéliwatidu.  En’eniwiy samuray terbiyisi exlaqiy we eqliy terbiyini, hemde kishilik tereqqiyat we tebiettiki güzellikke minnetdariq bildürüsh qatarliqlarni eng muhim orun’gha qoydi.  Samuray rohining ashundaq tereplirining hemmisi qoshulup, jengchilerning yashash usuli bolghan «Bushido» ni shekillendürdi.  «Samuray» ning menisi «xizmetchi» bolup, her bir samuray jengchisi özini öz jamaiti we öz wetinini qoghdashqa özini atiwetken, hemde zörür tépilghanda öz jénini qurban qilishqa her waqit teyyar turidighan bir adem, dep hésablaydu.

Yaponiyide samuraylar bügünki kün’ge qeder mewjut.  Bügünki samuraylar en’eniwi hékmetler we qedimqi tedbirlerdin eqil we küch tapidighan kishiler.  Hayatning güzelliki we her küni tebiette körülüwatqan kichik möjizilerdin hozurlinidighan kishiler.  Barliq tirishchanliqlarni körsitip, öz hayatidiki her bir peytni menilik ötküzüshi kéreklikini bilidighan kishiler.  Ular hazir qilich yaki bashqa birer herbiy qorallarni yénida saqlap yürmeydu.  Köpünche waqitlarda birer heqiqiy urushqimu kirmeydu.  Ular özlirining ichkiy dunyasida jeng qilip, özidiki horunluq, öz-özini tüzüm bilen bashqurushtiki yétersizlik, we özige birer yaman ishning yüz bérip qélishidin ensireydighan wehimilikke oxshash öz hayatini ehmiyetlik ötküzüshke tosqunluq qilidighan düshmenler üstidin ghalip kélish üchün küresh qilidu.  Eger yardemge chaqirilidiken, ular bashqilar we wetini üchün kökrek kérip meydan’gha chiqidu. 

Ilawe: Men 1988-yili Yaponiye Osaka rayonigha jaylashqan Matsushita shirkitide axshimi we dem élish künliri qoshumche ishlewatqan waqtimda, mundaq bir ehwalni körgen:  Ishchilarning hemmisi kastum-burulka kiyip, ishqa 15 minuttek baldur kélidu (Zawut ishchilirining hemmisi erlerdin teshkil tapqan).  Her bir ademning birdin kiyim quyidighan kichik ishkapi bar bolup, ular shirketke kélipla öydin kiyip kelgen kiyimlirini séliwetip, shirket kiyimini kiyidu.  Hemde her bir binadikiler shu binaning ichidiki bir kichik zalgha yighilidu.  Aldi bilen hemmeylen opche ünlük awazda shirket naxshisini éytidu.  Andin séx bashliqi ishchilarning aldigha chiqip, tünügünki bir künlük ehwaldin xulase chiqiridu. Bügünki wezipini bayan qilidu. Hemde diqqet qilidighan ishlar toghrisida agahlandurush béridu.  Uningdin kéyin hemmeylen ünlük awazda bir shoar towlaydu.  Shoardin kéyin séx bashliqi yügürüp bérip, séx binasining ichidiki hemme mashinilarni heriketke keltüridighan kontrollighuchni tokqa ulap, pütün mashinilarni mangduriwétidu.  Etigen saet 8 de ishqa chüshidighan nöwetchiler üchün, bu ish saet 8 ge bir qanche sékünt qalghanda yüz béridu.  Shuning bilen hemme ishchilar özliri mes’ul mashinilarning qéshigha yügüreydu (Eger mashinining qéshigha öz waqtida barmisa, bezi mashinilar tosulup qélip, chataq chiqidu).  Shuning bilen pütün ishchilar etigen saet 8 de normal ishleshni jiddiy halda bashlap kétidu.  Bu xuddi bir herbiy tüzümge oxshash bolup, u samuray rohining hazirqi namayandisidur.  Yaponiyining qandaq qilip bir küchlük dölet bolup turiwatqanliqini mushu bir misaldinmu körüwalghili bolidu.

3. Samuray Qilichi

Qedimqi zamandin tartipla, Yaponlarning qilichi yalghuz küchning qorali bolupla qalmay, samuraylar qilidighan hemme ishlarning simwolimu bolup kelgen [4].  Qilich adaletning simwoli bolup, adaletni her qandaq sharait astida qoghdash samuraylarning mes’uliyiti qilip békitilgen.  Jem’iyetning barawerlikini ilgiri sürüsh ishlirimu samuraylarning burchi qilin’ghan.  Yaponiyide qilichqa ait hékaye-riwayetler intayin köp.  Igisi bir nerse qilmisimu,  jinning qoligha oxshash bir nersining yardimide özligidin hujumgha ötüp, düshmenlerni öltürüwetken qilichlarning riwayetliri bar.  Ghilaptin özligidin chiqip, adaletsiz we rezil ademlerni parche-parche qiliwetken qilichlarning hékayilirimu bar.  Yaponda hazir qilich yasawatqanlar nechche esirdin buyan qilich yasap kéliwatqan aililerning yéngi ewladliridur.  Yaponlarning  hazirmu qilich yasishini bir xil hünerwenlik dégen’ge qarighanda, uni bir xil sejde qilish jeryani, dep qarash téximu muwappiqraq.  Dadisining mexpiy hünerlirini balilirigha ötküzüp béridighan tömürchi bir yéngi qilich yasashni bashlashning aldinqi küni bir kün roza tutup, özini paklash resmiyetlirini öteydu.  Chünki, Shinto dinida rohiy jehettiki pakliqqa érishishning aldinqi sherti jismaniy jehettiki bakliq, dep qarilidu.  Tömürchiler qilich yasash jeryanida bir xil mexsus mushundaq hünerwenler üchün tikilgen aq renglik kiyimlerni kiyidu, hemde bir qanche tömürchiler toxmaq bilen qiziq tömürni oxshash qedemde soqidu.  Ustammu tömürchilikning her bir qedimini intayin yuqiri telep bilen kontrol qilidu.  Bu bir teqwadarliq jeryani bolup, u yalghuz bir küchlük qilichni wujutqa keltürüpla qalmay, ashu qilichqa Yaponlar öz qilichliri arqiliq könglide namayan qilidighan eng qimmetlik süpetlernimu singdüridu.  

Yaponlar yasighan oqyalarning süpitimu dunyaning eng aldida bolup, oqya yasashmu Yaponda hazirghiche dawamlishiwatidu.  Ular her yili bir qétim oqya étish maharitini körsitish köriki ötküzidu.  Yaponiyidiki eng dangliq oqya hünerwenni oqyagha ishlitidighan bambuknimu özining xususiy yéride bir xil alahide usul bilen östüridu, hemde uni özi bir xil murekkep usul bilen qurutidu. Xuddi qilich yasash hünirige oxshash, oqya yasash hünirimu bir xil teqwadarliq jeryanigha aylan’ghan.

Yapon eskerler qilichnimu bir xil nechche esir dawamliship kéliwatqan qaide boyiche tutidu.  Özining muqeddes we paqirap turghan qilichini kötergende, özining herikitige dexil keltürüp qoymasliqi üchün, hetta tiniq élishnimu toxtitidu.  Buningdin qilichning Yaponiye eskerliri üchün neqeder muhimliqini körüwélish mumkin.  U yalghuz bir xil hörmetke sazawer bolghan urush qorali bolupla qalmastin, u yene Yapon milliti yasap chiqqan eng ilghar nersilerning bir simwolidur.

Balilardiki milliy iptixarliqni ulargha öz millitining burunqi shanliq tarixi we en’enisini bildürüsh arqiliq wujutqa keltürgili bolidu.  Yaponiyidiki kichik balilarning resimlik kitabliri we bashlan’ghuch mekteplerning her bir derslik kitablirining hemmiside samuraylarning resimliri we ular toghrisidiki chüshendürüshler bar.  Adette özini intayin qattiq tutuwalidighan Yapon er we ayallar, kino we dramidiki bir batur samurayning bir jengde öz hayatidin ayrilghan körünishni körgende,  bir tereptin özlirining  samuraygha bolghan küchlük muhebbiti we sewrchan puzitsiyisini namayan qilip, yene bir tereptin köz yéshi qilidu.  Yaponiye hazir bir zamaniwilashqan we sanaetleshken döletke aylinip bolghan bolsimu, batur samuraylar hazirmu nechche esirdin burunqigha oxshashla nahayiti küchlük hörmetlinidu.  Köp sanliq Yaponlarning öyide hazirmu bir qilich öyining eng qedirlinidighan témigha ésiqliq turidu.

Samuray rohining eng sap shekli Yaponiye eskerliride hazirghiche saqlinip kéliwatqan bolup, ular bu rohni Yaponiyining hemme jaylirida namayan qilip turidu.  1904-1905-yilliridiki Yaponiye-Rosiye urushi jeryanidiki Port Arsur (Port Arthur) jéngide [5], keynidin kéliwatqan eskerlerge bir tosaqsiz yol hazirlap bérish üchün, aldida mangghan nechche ming Yapon eskerliri özini oqqa tutup bérip, Rosiye qorghinining aldidiki xendekni öz jesetliri bilen tindurup bergen.  1931-yili Shangxeyde élip bérilghan urushta, üch Yapon eskiri bélige bomba téngip, düshmen arisigha mexpiy kiriwélip, özini partilitish arqiliq qalghan Yapon eskerlirining bösüp kirishige yol achqan.  Bu weqe «Üch dane tirik bomba» (three living bombs) dep atilidighan bolup, uni pütün dunya bilidu.  Bu eskerlerge ashundaq qeyserlik we qehrimanliq ata qilghan nerse del samuray rohidur.  Ashu samuray rohi bilen Général Nogi taki jénidin ayrilghiche padishahning buyruqini ijra qilghan.  Ashu samuray rohi bilen Pé’arl Xarbor Porti (Pearl Harbor)  da Yapon eskerler özining ölüp kétidighinini bilip turup, kichik tipliq su asti paraxotliri  bilen Amérikining chong tipliq urush paraxotlirini soqup, Amérikining Pé’arl Xarbordiki déngiz armiyisini pütünley weyran qilghan.  1945-yili Amérika Yapon’gha bésip kélip, nahayiti igiz uchidighan bombardimanchi ayropilanliri bilen Tokyoni bombardiman qildi. Yaponlarning yer yüzidiki zembirek bilen atqan oqliri undaq égizlikke chiqalmidi.  Shuning bilen Yaponiye padishahining buyriqi bilen nurghun Yapon eskerliri bir matorluq kichik tipliq urush ayropilani bilen asman’gha chiqip, Amérikining chong tipliq bombardimanchi ayropilanlirini özining kichik ayropilanliri bilen soqushturdi.  Ular bundaq qehrimanliqnimu samuray rohi bilen qildi.

Yaponlar arisida samuray qilichi heqqide mundaq bir riwayet bar [1] : Masamuné isimlik bir qilich yasaydighan ustam bar bolup, u yasighan qilich süpitining hemme jehette intayin yuqiri bolishi bilen pütün Yaponiyige dangliq iken (bu riwayet 2002-yili neshir qilin’ghan bir kitabta bar bolup, uningda déyilishiche Masamuné shu waqittimu hayat iken).  Bu ustamning bir intayin qabiliyetlik shagirti bar bolup, uning ismi Muramasa iken.  Hemde u yasighan qilichmu Masamunéningkige oxshashla yuqiri süpetlik chiqidiken.  Bu ikkisi qilich yasashqa oxshash métalni ishlitidiken. Emma, Masamuné qilich yasighanda uninggha uni ishletken ademni rohlanduriwétidighan bir xil rohni singdüriwétidiken.  Bir qilich bésining qanchilik ittik ikenlikini sinashta, samuraylar qilichini bir ittik éqiwatqan sugha, bisini su éqimigha qarshi terepke qaritip chilap, qilichning suda éqip kéliwatqan ghazanglargha nisbeten néme ish qilidighanliqigha qaraydiken.  Maramusa yasighan qilichning bisigha qarap kelgen her bir ghazang otturidin ikki parche bolup kétidiken.  Emma Masamuné yasighan qilich bisige qarap kelgen her bir ghazang, qilichning bisige urulmay, uni aylinip ötüp kétidiken.  Masamunéning qilichi bilen bir nersini keskende, u qilich azraqmu égilip qoymaydiken.  Muramasa yasighan qilich qarshi terepni weyran qilishqa nahayiti qadir iken.  Masamuné yasighan qilichqa bolsa samuray rohi singgen iken.  Shunga Muramasaning qilichi «zorawanliq qilichi» dep atilip, Masamunéning qilichi bolsa «tinchliq qilichi» dep atilidiken.

4. Yaponluq Eskerlerning Herbiy Meshiqi we Qoralliri

Yaponiye özining armiyisige intayin qattiq telep qoyidu.  Herbiy meshiqlerni tomuz issiq bilen qehritan soghuq hawa sharaitida élip baridu.  Ular dölitini zamaniwilashturush qurulushini yolgha qoyghan eng deslepki mezgildin bashlapla herbiy sahede mundaq ikki chong nishanni turghuzup chiqqan.  Biri özining aral dölitini qoghdaydighan intayin küchlük déngiz armiyisini berpa qilish, yene biri bolsa özining quruqluqlirini tutashturidighan köwrüklerni qoghdaydighan intayin küchlük quruqluq armiyisini qurup chiqish.  Yapon armiyisi 1894 – 1895-yilliridiki Junggogha qarshi urushta ghayet zor qehrimanliqlarni körsetti.  Aldinqi seplerning hemmiside, san jehette köp ajiz bolghan herbiy küchi bilen Junggo impériye armiyisini meghlup qildi.  Bu urushta Gérmaniye we Fransiyide oqup kelgen Yapon herbiy ofitsérlirining töhpisi nahayiti zor boldi.   Yaponlar Manjuriyide Rosiyige qarshi tajawuzchi urishi bashlighanda, pütün dunya bu urushning qandaq axirlishidighanliqi heqqide nahayiti tézla yekün chiqirip bolghanidi:  Ular bu Yapon pakalirining qiliwatqini peqet özlirini urushta yem qilip bérishtin bashqa nerse emes, dep oylighanidi.  Emma Yaponlar özlirining néme ish qiliwatqinini biletti.  Yaponlar qiliwatqini Rosiyining tehditini pütünley yoq qilip, shu arqiliq özining térritoriyisini qoghdash idi.  Bu urushqa En’gliyige bérip, uzun muddet En’gliyining déngiz armiye téxnikisini öginip, 1875-yili qaytip kelgen déngiz armiye générali Togo qomandanliq qildi.  Rosiyige qarita hujum bashlash bilen teng, u «Mikasa» namliq yolbashchi paraxottin özining pütün déngiz armiyisige «Yaponiyining kelgüsi silerning bügünki jenggiwarliqinglargha baghliq» dégen sözni ünlük awaz bilen tarqitip turdi.  Shuning bilen urushqa qatnashqan barliq Yapon eskerliride peqet melum bir dinning teqwadarliridila wujutqa kélidighan bir xil muqeddes qizghinliq peyda bolup, omumyüzlük jan tikip jengge atlandi.  Yaponiyining uzun yilliq meshiqlirimu bu urushta öz qimmitini namayan qildi.  Ruslarning paraxotliri Yaponlarning qolida déngiz astigha gherq bolup, Yaponiye teltöküs ghelibe qildi.  «Yaponiyining kelgüsi silerning bügünki jenggiwarliqinglargha baghliq» dégen söz Yaponiye tarixidiki bir dangliq söz bolup hazirghiche xatirlinip kelmekte.

Yaponiyining Étajimadiki déngiz armiye akadémiyisi yéngi eskerlerge zamaniwi déngiz armiye urush téxnikisini ögitidighan orun.  Emma u yer déngiz armiye ofitsérlirini terbiyilesh orni emes, bir perhiz tutidighan (ascetic) lidérlerni yétishtürüsh ornigha oxshaydu.  Bu mekteptiki meshiqler intayin qattiq we etrapliq élip bérilidu.  Bu mektepke her yili öz ixtiyarliqi bilen iltimas qilidighanlar 8000 etirapida bolup, tallashta yalghuz  iltimas qilghuchilarning téxnikiliq we jismaniy qabiliyitigila emes, uningdinmu muhimi ularning exlaqiy xaraktérige qarilidu.  Hemde bu mektepke her yili ashu 8000 ademning ichidin aran 200 adem kireleydu.  Mektepke kirgendin kéyin 44 ay qattiq herbiy meshiqni öz beshidin ötküzidu. Andin herbiy chéniqishning axirqi bir basquchi süpitide yene 9 ay dunyaning her xil jaylirini wezipe bilen aylinip kélidu.  Déngiz armiye ofitsérlirining paraxot üstidiki turidighan öyliri intayin kichik we addiy bolup, En’gliye we Amérikiliqlar bundaq ehwalni körgende beshini chayqap, külümsirep turup Yaponlarni mesxire qilishqan.  Emma, Yaponlar üchün bu bir normal ish bolup, ular üchün mushundaq intayin addiy we tar öyde turush herbiy mudapi’eyini kücheytish we paraxotning méngish tézlikini östurüshning bir amali bolup hésablan’ghan. 

Yapon-Rosiye urushidiki zor ghelibisidin kéyin, Yaponlarning milliy iptixari téximu kücheydi.  Eskerlikke ademlerning eng yaxshisini tallap aldi.  Déngiz armiye urushining eng zamaniwi téxnologiyisini ishletti.  Yaponiye bir aral döliti bolghachqa, ularning déngiz armiyisi intayin yüksek derijide kichik dairige toplan’ghan.  Xarborlarmu intayin qolayliq jaylargha tarqalghan bolup, asasiy araldiki sanaet küchi eng merkezleshken rayonlar bilen bolghan ariliqlirimu nahayiti yéqin.  Shunglashqa ular déngiz urushi élip bérishta En’gliyige oxshash déngiz armiye bazisi dunyaning hemme yerlirige tarqilip ketken döletler bilen sélishturghanda nahayiti zor ewzellikke ige.  Yaponiye eng deslipidin tartipla déngiz armiyisini özining mushundaq ewzellikini közde tutup turup qurup chiqti.  Emma, 1922-yili Amérikining mejburlishi bilen Yaponiye özining déngiz armiye kölimini zor derijide kichiklitish kélishimige imza qoydi.  Imza qoyush murasimigha qatnishiwatqan Yaponiye déngiz armiye  ofitsérliridin bir qanchisi bu ish pütün Yaponiye déngiz armiyisi üchün bir xil nomusluq ish ikenlikini Yaponiye xelqi we dunyagha bildürüp qoyush üchün, neq meydandila öz qarnilirini pichaq bilen yérip ölüwaldi.  En’gliye we Amérikiliqlar buninggha «tiyatirxanida oynalghan telwilik» dep qarap külümsiridi.  Ular xushallinip, özlirining urush paraxotlirining sani köprek ikenliki, déngiz armiye ofitsérlirining süpitining yaxshiraq ikenliki, hemde ularning yoqiri tebiqiler ichide eng yuqiri orunda turidighan aililerdin kélip chiqqan kishiler ikenliki bilen bir xil xatirjemlik hés qildi.  Heqiqetenmu En’gliye bilen Amérikining déngiz armiye ofitsérliri urush paraxotliri üstidimu özliri könüp qalghan heshemetlik turmushtin hergiz waz kéchelmeytti.  Lékin ular Yapon qehrimanlarning öz-özini qurban qilish rohidin, Yapon eskerlerning asmandin ayropilanlirini heydep chüshüp, Amérika we En’gliyining Pé’arl Xarbor yaki Malakka (Malacca)  diki déngiz armiye paraxotlirini ayroplan bilen soqushturidighanliqini, özining jéni bilen qilche hésablashmay, özining barliqini ana wetini bilen padishahqa atiwetken Yapon qehrimanlar körsetken shiddetlik hujumgha qarshi héch ish qilalmaydighanliqini zadila oylap baqmighanidi.  Hemme urushlarda Yaponiye eskerliri samuraylarning qehrimanliq rohini izchil türde dawamlashturup keldi.  Shundaq qilip Yaponlar 1945-yilidin burunqi hemme urushlarda ghelibe qildi.  Birer qétim herbiy jehette yéngilmeyla qalmay, hetta birer qétim ongushsizliqqimu uchrap baqmidi.  1945-yilimu eger Amérika Yaponiyige ikki atom bombisi tashlimighan bolsa, Yaponlarning teslim bolush éhtimalliqi asasen mewjut emes idi.  Yeni, 1945-yili Yaponlarni teslim qildurghan nerse Amérikining ikki atom bombisi.  Bashqa nerse emes.  U chaghda Yaponlar Amérikining atom bombisidin peqet ikkisila barliqinimu bilmey qalghan. Undaq bolmighan bolsa, ishlar yene bashqichirek bolar idi.

Yaponiye quruqluq armiyisi bashtin kechüridighan herbiy chéniqishmu xuddi déngiz armiyisiningkige oxshash qattiq.  Her küni etigini kün chiqishtin burun, ular sirttiki belgilen’gen orun’gha yighilip, Yaponiye padishahining ordisi terepke qarap hörmet bilen tezim qilidu.  Uningdin kéyin her bir jengchi Padishah Méiji quruqluq we déngiz armiyisige qilghan xitabnamisini ichide oquydu.  Bu xuddi bir diniy xurapatliq resmiyitige oxshaydighan bolup, bu xil resmiyet Yapon-Junggo urushidiki urush meydanliridimu oxshashla dawam qilin’ghan.  U waqitta Yaponlar kün chiqishning aldida aldi bilen mushu resmiyetni ötep, andin yarilan’ghan we ölgenlerdin xewer élishni bashlighan.  Hemde ashu resmiyettin kéyin andin ölgenlerning külini bir yaghach qutigha qachilap, yiraqta qalghan dölitige mangdurghan.

Ikkinchi dunya urushidin kéyin Yaponiye herbiy ishlarda bix xil jim-jitliqni saqlap keldi.  Lékin, Yaponiye herbiylirining rohiy, jismaniy we urush téxnikisi jehettiki terbiyilinishi burunqigha oxshashla dawam qilip kéliwatidu. Ularning héch némige bash egmes rohini yéqindin buyan yüz bériwatqan bir qatar hadisilerdin toluq körüwélish mumkin.

Ilawe: Bir tonushumning dep bérishiche, yéqinda bir muxbir Yaponiyidiki bir dangliq, intayin güzel artis qizdin hazir Yapon-Junggo munasiwiti jiddiylishiwatqanliqini dep, ular otturisida yüz bérish éhtimalliqi bar bolghan urushqa u qizning qandaq qaraydighanliqini sorighanda, u artis qiz héch bir ikkilenmestin mundaq dep jawab bergen:  «Eger dölitimiz urushup qalsa, men bizning eskerlirimiz nege barsa shu yerge bérip, bizning eskerlerge ammiwiy xotun bolup bérimen». 

5. Ölgenlerni Qedirlesh we Hörmetlesh

Yaponlarning ana wetini üchün baturlarche qurban bolghan qehrimanlirini eslesh paaliyiti ichidiki eng chongi we tordashlarghimu tonush bolghini ularning her yili bir qétim Tokyodiki Yasukuni Ibadetxanisini yoqlishidin ibaret.  U bir kech waqti chiraq yaqmay élip baridighan murasim bolup, uningda Yapon qehrimanlirining ilahlirigha qoshulushi üchün, Shinto dini popliri ölüp ketken qehrimanlarning ismini bir-birlep chaqiridu.  Her yili etiyazda ötküzülidighan bu murasimgha déngiz armiye we quruqluq armiye généralliri kélip qatniship, milliy din poplirining sözlirini anglap, ünlük awazda qesem béridu.  Bu chaghdiki körinish kishilerge Mongghuliye yaylaqlirida, Amur janggallirida, Junggo tüzlenglikliride we Jenubi Déngizning kichik arallirida ölgen kishiler herbiy derije jehettin mezkur murasimgha kelgen herbiy générallardinmu üstün turidighandek tesir béridu.   

1943-yilidin burun ölgen qehrimanlarning külliri xarbor sheherlirige élip kélin’gendiki menzirini körgen her qandaq bir kishi qattiq tesirlenmey qalmaydu.  Döletlik hökümet emeldarliri, sabiq jengchiler, memliketlik ayallar birleshmisi, we mektep oqughuchilirining wekilliridin terkip tapqan yüzligen kishiler qatar tizilip, bir xil jiddiy tüs ichide jim-jit turidu.  Qurban bolghan eskerlerning sepdashliri xuddi bir muqeddes nersini kötergendek ölgenlerning küli qachilan’ghan qutilarni kötürüp paraxottin chüshkende tizilip turghan nechche yüz adem tengla ulargha nahayiti  jiddiy halette tezim qilidu.  Bu kül qutiliri déngiz qirghiqida saqlap turghan qurbanlarning aile tabatlirigha bérilidu.  Andin ular qolidiki kül qutisini kötürüp, yiraqlardiki kentige élip kétidu.  Ular qutini tutup, poyizda jim-jit olturghanda, poyizgha chiqqan her bir adem béshidiki qalpiqini éliwétip, ölgen qehrimanlarning rohigha qattiq égilip turup tezim qilidu, hemde ularning hörmiti üchün bir kichik shamni yanduridu.  Ana yurttikiler yiraqtiki urushlarda ölüp ketken eskerlirini mana mushundaq qedirleydu we hörmetleydu. 

Yaponiye eskerlirining exlaqiy tüzümi Padishah Meijining buyriqi asasigha qurulghan.  Bu tüzüm barliq eskerlerning ana wetinige bolghan mejburiyetlirini éniq körsitip béripla qalmay, eskerler bilen ofitsérlar, hemde düshmenler bilen bolghan munasiwetlernimu éniq belgilep bergen.  U buyruq Yaponiye armiyisige intayin éghir mes’uliyetlerni yükligen.  Shunglashqa Yaponiye armiyisi özini qurban qilish rohi bilen toluq qorallan’ghan, shuning bilen bille, ular xelqning rohiy dahiyliri bolush süpiti bilen Yaponiyidiki pütün xelqtinmu oxshash derijidiki özini qurban qilish rohini telep qilghan.  Yeni, ana wetini üchün özini qurban qilishqa teyyar turush rohi yalghuz Yaponiye armiyisiningla ishi bolup qalmastin, u pütün Yaponiye xelqining ortaq rohidur.  Bu roh Yaponiyide hazirmu oxshash derijide mewjut bolup turiwatidu.

Ilawe: Yaponlarning insaniyet üstidin ötküzgen jinayet ishlirimu bar.  Mezkur maqale Yaponlarning emeliy ehwalini tonushturushni asasiy mezmun qilghan bolup, ular qilghan ishlarning toghra-xataliqigha baha bérish üstide bolmighachqa, men ular qilghan ishlargha baha yazmidim.  Oqurmenlerning bu nuqtini estin chiqarmasliqini soraymen.

Yuqiriqidek sewebler tüpeylidin, ölüm Yaponiye jengchilirini qorqutalmaydu.  Yaponlar  üchün ölüm seperning axirqi menzili emes, belki u ularning öz ejdatliridin bashlan’ghan güllinish yolida menggü toxtimay ilgirilesh sepiridiki bir kichik basquchtinla ibaret.  U bir ishik bolup, seperning axirqi nuqtisi emes, belki bashlinishi.  Yaponlarning qarishiche, urush meydanida ölgen adem bir xil erwahqa aylinidu.  Ular tirik yashawatqan Yapon xelqige yéqin bir jaygha orunliship, bashqa milyonlighan özige oxshash erwahlar bilen dawamliq we menggü qol tutushup, öz wetini bilen öz xelqini qoghdaydu.  Ular öz xelqining bexti bilen tereqqiyatini qoghdaydu, hemde pütün xelqning barliq muqeddes ishlirida xuddi hayat kishilerdekla her xil muhim rollarni ada qilidu.  Ölüp ketkenler muqeddes  erwahlargha aylinip, yéngi ewladlargha yéqin turidu.  Ular yéngi ewladlar teripidin her küni dégidek éhtiram bildürülidu, hemde yéngi ewladlarning öginish ülgisi we qoghdighuchiliri bolup Yapon tupriqida menggü yashaydu.

Yuqirida tilgha alghinimdek, samuray bolushning birinchi sherti öz jénini qurban qilishqa teyyar bolushtin ibaret.  Eger bundaq raziliq bolmaydiken, eng ésil qorallarmu kargha kelmeydu.  Urushta ghelibe qazanduridighan nersidin ikkisi bar. Biri roh yaki irade, yene biri meshiq.  Yaponlar üchün bu roh eng deslipidin tartipla ölüshke razi bolush rohini öz ichige alghan.  Bu hergizmu Yaponiye eskerliri ölüshni isteydu, dégenlik emes.  Uning eksiche, jengde zörür bolghanda öz jénini qurban qilish arqiliq Yapon eskerler öz ömridiki eng mukemmel raziliqqa ige bolidu.  Ular öz jéni bilen adaletlikni ishqa ashurushtin ibaret bir nishanni emelge ashurushni isteydu.  Ashundaq qilish ular üchün Yaponiye padishahining eng muqeddes ümidini yerde qoymighanliq bolidu.  Yaponiye eskerlirining birinchi herbiy nishani hergizmu özini qurban qilish emes, belki özliri qiliwatqan jeng arqiliq érishmekchi bolghan nishandur. 

6. Padishahqa Bolghan Choqunush

Méning töwende bayan qilidighinim Yaponiyining 1945-yilidin burunqi ishliri.  Yaponiye armiyisi biwaste padishahning qomandanliqi astida bolup, özlirini padishahning muqeddes arzusi üchün xizmet qilidighanlar dep, hésablaydu.  Chet el hökümetliri bilen kélishim tüzgende, kélishimlerni herbiy qomandanlar öz közidin köchürüp testiqlaydu.  Ular Manjuriye urushini héch qandaq murekkep kéngeshlerdin ötküzmeyla öz aldigha qözghighan.  Pütün xelqte milliy rohni terbiyilep yétildürüsh wezipisinimu armiye öz üstige alghan. Yeni, armiye döletning maaripchiliq wezipisini ötigen.  Siyasetchiler we sodichilar qilghan bezi ishlar Yaponlar üchün nomus qilidighan ish, dep qaralghanda, armiye ularni héch bir ikkilenmestin tosqan yaki wezipisidin élip tashlighan.  Ular padishahning buyruqigha Yaponlarning qedimqi küchlüklükini eks ettüridighan, xuddi Allahdin chüshken buyruqtek muamile qilip, özlirini bolsa ashu buyruqning muqeddes ijrachiliri hésablaydu.  Her qétim Yaponlarning milliy iptixari birer tehditke uchrighanda, Yaponiyining herbiy ofitsérliri kökrek kirip chiqqan misallar intayin köp.  Mesilen, 1936-yili Yaponiye eskirining yash ofitsérliri milliy iptixargha dagh keltürdi, dep qarighan bir qisim dölet emeldarlirini öltürüp, Yaponiye paytextining bir qismini nechche kün’giche igilep turghan.  Bundaq ishlar chet elliklerge xuddi bir isyankarliqtek körinidighan bolup, uni peqet Yaponlarning rohiy haliti boyichila chüshendürgili bolidu.  Yeni Yaponiye herbiyliri üchün ashundaq qilish tehdit astida qalghan milliy iptixarliq, Yaponlarning ulughluqi, we Yaponiyining milliy ghorurini qoghdash yolidiki bir muqeddes ish, we jenggiwar samuraylarning adaletsizlikke qarshi qoralliq jengge atlinishi , dep qaralghan.  

Padishahqaeng qattiq choqunidighanlar Yaponiye armiyisidur.  Ular padishahqa chongqur hörmet bildürüsh arqiliq, özlirining milliy étiqadini eng küchlük namayan qilghili bolidu, dep qaraydu.  Ularning neziride padishah bolghan kishi pütün yer shari yüzidiki eng muqeddes nerse bolupla qalmay, jennet bilen yer yüzi otturisidiki eng muhim nersimu yenila shu padishah iken.  Yaponlarning nezeride, padishahning özi bir xuda iken.

Yuqiridiki idiyilerni gherbliklerning meydanida turup chüshinish, we gherbliklerning tili bilen ipadilesh intayin tes.  Padishahqa choqunushni pütün memliketning ejdadlargha choqunishi déyishkimu bolidighan bolup, u hergizmu her bir Yaponning ayrim ishi emes.  U pütün Yaponiye jem’iyitining yadrosi.  Eger u bolmighan bolsa, Yaponlar nahayiti qiziqarliq we qattiq ishleydighan yene bir Asiya xelqidin bashqa nerse bolalmaytti.  Padishahqa bolghan choqunush yalghuz Yaponlarni bashqa xelqlerdin köp üstün orun’gha chiqiripla qalmay, hökümet, hökümet éngi we diniy fanatisizm (fanaticism)  ning pütün dunyaning bashqa jayliridikige zadila oxshimaydighan bir alahide sheklini wujutqa keltürgen.  Yaponlarning padishahqa choqunush éngi ghayet zor küch-quwwetke ige.  Bu küch-quwwet rohiy küch-quwwet bolup, u eng küchlük urush paraxotlirini we ghayet zor miqdardiki herbiy xirajetni bésip chüshidu.  Uni birer san bilen ölchigili bolmaydu.  Emma u Yaponlarda intayin ésil we intayin yaxshi ünüm béridighan bir xil nerse süpitide mewjut.

Yapon xelqining padishahi bilen bolghan munasiwiti bala bilen dadining munasiwitige oxshash bolup, bu qedimdin tartip dawamliship kéliwatqan mejburiyet bilen boy sunushtin ibaret aile munasiwiti bilen oxshash.  Padishah öz hoquqini emeliyette anche ishlitip ketmeydu.  Yaponlar ata-anisigha boy sunidu, hemde ata-anilar baliliridin xewer alidu.  Bundaq aile munasiwiti bir ewlad bilenla tügimeydu.  Belki, xuddi riwayetlerde déyilginidek, padishahning ailisi Yapon arallirining bashlinishi bilenla bashlinip taki hazirghiche dawam qilip kelginige oxshash, Yaponlarning yuqiriqidek aile munasiwiti menggü mewjut bolup turidu.

Yaponlarning bu étiqadi Yaponiye padishahi paytextning kochisida mashina bilen mangghanda sirtqa qarita  nahayiti roshen namayan bolidu.  Bundaq waqitta pütün sheher kochiliri pak-pakiz tazilan’ghan bolidu.  Pütün paytext jim-jidliqqa chöküp, kishiler kochilarning ikki teripide éhtiram bildürüp jim-jid turidu.  Padishah olturghan mashina ularning aldidin ötkende, yolning ikki chétide turghan kishilerning hemmisi chongqur tezim qilip, padishahni körelmeydighan teriqide yerge qarap turidu.  Yaponiyining örüp-aditi boyiche, yolning ikki teripidiki kishilerning padishahqa köz tikip qarishi cheklen’gen.  Jem’iyettiki ornining qanchilik yuqiri yaki töwen bolishidin qet’iynezer, bir ademning padishahqa köz tikip qarishi bir muqeddes ademge qilin’ghan haqaret bolup, shuning bilen u özining dini étiqadini depsende qilghanliq bilen oxshash bolidu. 

Yaponiye padishahi bügün Yaponiyining zamaniwi qorallirini közdin köchürüp, ete padishah ordisida jennet bilen yer yüzi otturisidiki derijidin tashqiri kélishtürgüchi bolush rolini ötewéridu.  Bügünki Yaponlar bu ikki xil ishlarni hergizmu öz-ara ziddiyetlik ish, dep oylimaydu.  Qedimqi örüp-adet boyiche, padishah bezide simwolluq halda shal étizigha uruq chachidu.  Uning ayali bolsa yipek rex toquydu.  Padishah ailisi yuqiridiki ikki xil en’eniwiy ishlarning her ikkisini tengla qilip mangidu.  Yaponiye xelqi yalghuz padishah ordisighila emes, u yerdiki barliq kishilerge yüksek derijide hörmet bilduridu.

Ilawe:  Yuqirida bayan qilin’ghini Yaponiyining 1945-yilidin burunqi ehwalliri.  Méning chüshinishimche 2-dunya urushidin kéyin yuqiriqidek ehwallarda bir az özgirish boldi.  Lékin, uning nurghun éléméntliri hazirmu mewjut.  Yuqiridiki bayanlardin néme üchün 2-dunya urishi mezgilide Yaponiye padishahining bir buyruqi bilen Yaponiye armiyisi bir qanche döletlerge tajawuz urishi bashlighanliqini chüshiniwélish tes emes.

7. Yaponiyining Sherqiy Asiyadiki Kéngeymichilikini Qandaq Chüshinish Kérek?

Oqurmenlerning xewiride bolghinidek, Yaponiye 19- we 20-esirlerde Sherqiy Asiyadiki bir qisim döletlerni tajawuz urushi bilen bésiwaldi.  Buning seweblirini oxshimighan millet we oxshimighan döletler her xil chüshendüridu.  1943-yili Gérmaniye mexsus bir guruppa mutexessislerni teshkillep, Yaponiyining bir küchlük dölet bolalishidiki sirlar üstide tekshürüsh we tetqiqat élip barghan, hemde shu asasta bir doklat yézip chiqqan.  Men yuqirida bayan qilghan mezmunlarning xéli köp qismi ashu doklatqa asasen yézilghan.  U doklat Yaponlarning Sherqiy Asiyadiki kéngeymichiliki üstidimu mexsus toxtalghan bolup, men bu yerde ashu mezmunni qisqiche bayan qilip ötimen.  Bu mezmun Asiyada bolup ötken bir qisim tarixiy weqelerni toghra chüshinish üchün nahayiti muhim, dep oylaymen.

Yaponiye padishahi Méiji 30 milyon Yapon xelqige 74 yil hökümranliq qildi.  Uning newrisi bolsa eyni waqitta 100 milyon Yapon nopusigha hökümranliq qilghan bolup, u bu 100 milyon nopusqa Yaponiyining yétekchilikini qobul qilidighan nechche yüz milyon Asiyaliq xelqlerni qoshush zörür, dep qaridi.  Qedimqi Yapon medeniyiti yaghach, bambuk, qeghez, chigh we yipek üstige qurulghan bolsa, ularning hazirqi medeniyiti tömür, polat, zawut we mashinilar üstige qurulghan.  Shundaq bolishigha qarimay, Yaponiyini küchlük qilip turghan nerse 20-esirdiki medeniyet bolmastin, ularning qedimqi medeniyitidur.  Yaponiye tarixtin buyan Asiya medeniyitini saqlap kelgüchi we qoghdighuchi bolup keldi.  Junggo, Koriye we Hindistanning qedimqi medeniyetliri köp ajizlap ketken bolup, ular Yaponiyide saqlinipla qalmay, özlirining hayatiy küchinimu burunqigha oxshashla jari qildurup keldi.  Shunglashqa Yaponlar yalghuz téxnologiye sahesidila emes, bashqa hemme sahelerde özlirini Asiya xelqlirining béshi, dep qaraydu.  

1934-yili Yaponiye «Asiya Asiyaliqlar üchün xizmet qilidu» dégen, In’glizche «Japanese Monroe Doctrine: Asia for Asians» dep atilidighan siyasetni tüzüp chiqti.  Shuningdin kéyinki 10 yilgha yéqin waqit ichide, Yaponlar bu siyasiy pilanni xéli zor kölemde ishqa ashurdi.  Yaponlarning bashqurushi astida yashaydighan nopusning sani özlüksiz köpiyip, ular Sherqiy Asiyani bir ortaq güllen’gen rayon qilip qurup chiqishqa bashlidi.  Sherqiy Asiya xelqi Yaponlarni nahayiti chüshinidighan, ularni hörmetleydighan, ulargha qayil bolidighan, we ulardin qorqudighan bir haletke kelgen bolup, bu jehette Yaponlar 5-esirde Gérmaniyidin kélip En’gliyini bésiwalghan An’gilo-Saksonlardin éship chüshti.  Sherqiy Asiyaliqlar An’gilo-Saksonlarning özliri bésiwalghan yerlerni bashqurushta ajiz kélip qalghanliqini, Yaponlar bolsa özliri bésiwalghan jaylarni uchqandek tereqqiy qildurghanliqini öz közi bilen kördi.  Yaponiyining qandaq ishlarni qilalaydighanliqini öz közi bilen kördi.  Yaponiyining qoli bilen Manjuriyining bir adem yashimaydighan jaydin Asiyadiki bir yéngi tertipning merkizige aylan’ghanliqini kördi.  Yaponiyining bir heqiqiy küch we Sherqiy Asiyaning merkizi ikenlikini chüshinip yetti.  Yaponiyidin ibaret bu kötürüliwatqan quyashning makani (the Land of the Rising Sun)  yalghuz Sherqiy Asiyaning qedimqi medeniyitining rohiy jehettin qayta tirilish makani bolupla qalmay, hazirqi zaman medeniyetlishishiningmu merkizi ikenlikini kördi (Eskertish: Yaponiyining bayriqidikisi kötürüliwatqan quyashning resimi).  Ular Yaponiyige oqushqa iwetidighan oqughuchilirining sanini yildin-yilgha köpeytti.

En’gliye bilen Amérika Yaponiyining partlap tereqqiy qilish hadisisini, Yaponiye dölet küchining toxtawsiz ösüp méngish hadisisini körmidi.  Hemme nersini maddiy nersiler bilen olcheydighan bu ikki dölet Yaponiyining rohiy qimmet qarishi bilen rohiy küch-qudritini chüshenmidi.  Yaponiyining künsayin ösüp méngiwatqan nopus sani we bu xil ehwal keltürüp chiqiridighan aqiwetlerge perwa qilmidi.  Ular hetta mushundaq bir tosqili bolmaydighan tebiiy jeryanni biz hazir körüwatqan partilashning wujutqa kélishige sewebchi bolghan tedbirler bilen tosmaqchi boldi.

8. Yaponlarning Öz-Ara Yéqindin Hemkarlishish Rohi

Men eslide bu mezmunni bir ayrim maqale qilip yézip chiqishni pilanlighan idim.  Undaq pilanlashtiki seweblerning biri, öz-ara yéqindin hemkarlishish rohi bir milletning polattek uyushushi bilen hemme ishlardiki birlikini ishqa ashurup, öz ishlirini eng yuqiri derijide ünümlük élip bérip, milletni qudret tapquzushta intayin halqiliq rol oynaydu.   Yene biri bolsa, Yaponlarda  bu roh intayin küchlük, uning eksiche Uyghurlarda bu roh yoq déyerlik derijide intayin ajizliqidur.  Emma matériyal toplash jeryanida Yaponlarning hemkarlishish rohining ularning qalghan rohi we ularning tebiiy xaraktéri bilen zich baghlinishliq ikenlikini, shunga bu heqte tepsili toxtulushning hajiti yoqliqini hés qildim.  Shuning bilen bu mezmunni mushu yerge bir kichik téma qilip qisturup ötüp kétish qararigha keldim.

Omumlashturup éytqanda, Yaponlardiki hemkarlishish rohi mundaq ikki nersidin kélip chiqqan.  Uning biri men yuqirida tonushturghan samuray rohi.  Yene biri bolsa Yaponiye maaripidiki exlaq terbiyisi.  Yaponiye mektepliridiki exlaqiy terbiye mundaq 4 qisimni öz ichige alidu [6]: (1) Özining angliqliqi: Öz-özini toluq we toghra chüshinish, yeni, özining talantliri, héssiyati we ish-herikettiki ipadisi qatarliqlarni bilish,  (2) bashqilar bilen bolghan munasiwet, (3) özi tewe bolghan guruppilar we jem’iyet bilen bolghan munasiwet, we (4) tebiet we kainat bilen bolghan munasiwet.  Bu 4 qisimning ichidiki ikki qisim her bir shexsning bashqa adem, özi tewe bolghan guruppilar we jem’iyet bilen bolghan munasiwetler üstide bolup, buningdin biz Yaponlarning kishiler otturisidiki hemkarliqqa neqeder ehmiyet béridighanliqini körüwalalaymiz.  Bu yerdiki bashqilar bilen bolghan munasiwet edep-exlaq, bashqilargha minnetdarliq bildürüsh we bashqilargha hörmet qilish, dostluq, we kemterlik qatarliqlarni öz ichige alidu.  Guruppa we jem’iyet bilen bolghan munasiwet  bolsa ammiwiy mejburiyet, guruppa paaliyetlirige qatnishish, oqutquchilargha hörmet  qilish, en’enige hörmet  qilish, we bashqa yat medeniyetlerge hörmet  qilish, shundaqla adaletlik, mes’uliyetchanliq, aile ezalirigha hörmet  qilish, jem’iyetke töhpe qoshush, we wetenni söyüsh  qatarliqlarni öz ichige alidu.   

Yaponiye Maarip Ministirliki bir qisim alahide ish-paaliyetler arqiliq exlaqiy we ijtima’iy terbiyini ishqa ashurush saheside mundaq körsetme chiqarghan:  Zörür bolghan guruppa ish-paaliyetliri arqiliq, köngül bilen bedenning öz-ara maslashqan halda saghlam tereqqiy qilishini ishqa ashurush, indiwidu’alliqni rawajlandurush, guruppining bir ezasi bolush salahiyiti bilen bir yaxshi hayat yaritish üchün zörür bolghan musteqil we emeliy puzutsiyini yétildürüsh, bir insan bolush süpiti bilen hayatqa bolghan tonushni chongqurlashturush, hemde özining hemme yoshurun küchlirini toluq ishqa sélish iqtidarini yétildürüsh kérek.

Yaponiye mekteplirining bir chong alahidiliki, ularda köpligen oqughuchi quluplirining mewjut bolishidur.  Mesilen, tenheriket, muzika, medeniyet we akadémik quluplar.  Bu quluplarni mektep orunlashturghan oqutquchilarning yétekchilikide oqughuchilar özliri quridu we bashquridu.  Yuqiri yilliqtiki oqughuchilar töwen yilliqtiki oqughuchilarni chéniqturup, ulargha qaide-tüzümlerni ögitip, her jehettin ulargha yardemde bolup, ularning quluplargha bolghan sadiqliqini qolgha keltüridu.  Her bir qulupning ezaliri künige kam dégende bir qétim yighilish qilip, öz-ara hemkarlishish, edep-exlaqliq bolush, mes’uliyetchan bolush, tirishchan bolush, öz-özini mukemmelleshtürüsh we dostane bolush qatarliq rohiy süpetlerni yétildürüsh yolida ish élip baridu.  Mushundaq kündilik paaliyetlerning muhimliqini intayin qattiq we dawamliq tekitlesh arqiliq, Yaponiye mektepliri oqughuchilarda ésil xaraktér yétildürüsh meqsitini nahayiti yuqiri ünüm bilen ishqa ashuridu.  Mushundaq jeryan arqiliq Yapon oqughuchilarda öz medeniyitini saqlaydighan we öz en’enisige emel qilidighan exlaqni yétildüridu.  Yaponiye mekteplirining  bu sahede paydilinidighan nersisi birer dinning eqidisi emes.  Belki, ular oqughuchilardin özining  ish-herikiti etrapidikilerge we dunyagha qandaq tesir körsitidighanliqini her waqit bilip turushni qattiq telep qilidu, hemde oqughuchilargha bir qatar güzel exlaqlarni belgilep bérip, ularni tüzüp süpitide ijra qilghuzidu. 

Yaponiye mektepliri eng köp orunlashturidighan ishlarning yene biri «dala-sepiri» (field-trip) qilishtur.  Buningda bir sinip oqughuchiliri bir kün yaki tetil waqti bolsa bir qanche kün waqit chiqirip, bir tebiiy baghcha, bir dangliq shirket, yaki shuninggha oxshash birer ehmiyetlik yerge baridu.  Bu paaliyet arqiliq balilarda tebietni söyüsh, turmushni qedirlesh we uninggha köyüsh, hayatni we hayatliqni qedirlesh, bir-birige méhribanliq körsitish, hemde hemme ishta öz-ara yéqindin hemkarlishish xisletlirini yétildüridu. 

Yaponiye mektepliri oqughuchilargha her bir adem bilen guruppa otturisidiki baghlinish, we guruppa ichidiki öz-ara hemkarlishishning intayin muhimliqini siniptiki guruppa paaliyetliri, mektep tazilash ishliri, oqughuchilargha tamaq tarqitish ishliri, we her xil oqughuchi quluplirining paaliyetliri arqiliq ögitidu.    Oqughuchilarning birer ishta reqiblerche riqabetlishishini qattiq chekleydu.  Peqet dostane riqabetlishishkila yol qoyidu.  Mekteplerde hergizmu oqughuchilarning oqush netijisini élan qilmaydu.  Kungzi telimatidiki hoquq derije tüzümi Yaponiyide chongqur yiltiz tartqan bolup, kichik yéshidin bashlapla mektep oqughuchiliridin kichikler chonglardin öginish, we chonglarning yétekchilikini qobul qilish telep qilinidu.   Chonglardin bolsa kichiklerge ögitish, kichiklerni chéniqturush we kichiklerge yardem qilish telep qilinidu.  Pütün Yaponiye jem’iyitide öz-ara semimiy bolush, bir-birige rastchil bolush we bir-birige adil bolush toluq emelge ashqan bolghachqa, buninggha yuqiriqidek hoquq derije tüzümi qoshulup, her qandaq bir ishta, ashu ishni qilishqa qatnishiwatqan barliq ezalar otturisida uyultashtek qattiq birlik wujutqa kélidu.  Shuning bilen ishlar bir intayin rahet atmosféra ichide we nahayiti yuqiri ünüm bilen yürishidu.   Bir Yapon  yalghuz waqtida bir qoygha oxshash yuwash bolsa, üch Yaponlar  bir yerge kelgende ular bir shirgha özgirip kétidu.  Siz Yaponlar arisida urush-jédel körmeysiz.  Chong awaz bilen sözleshkenni körmeysiz.  Yighinda yaki bashliq aldida özini körsetmekchi bolghanlarni körmeysiz.  Bir-birini kemsitish yaki chüshürüsh ishlirini körmeysiz.  Ular hergiz «Séning dégining xata», dimeydu.  Uning ornigha «Méningche bu ish mundaq», deydu.  Ular hergiz «Men séning pikiringge qarshi» yaki «Men séning pikiringge qoshulmaymen» démeydu.  Uning ornigha «Men undaq oylimaymen» , «Méning pikirim sizningkige oxshimaydu», yaki  «Men bashqiche oylaymen», deydu. 

Men hazirghiche öz béshimdin kechürgen sergüzeshtlerge asasen, dawamliq mundaq bir ishni köz aldimgha ekilimen:  Eger siz bir top Yaponlarning ichige kirip, «Bügün pukuni yerde bir intayin ésil léksiye bériliptu», désingiz, Yaponlar ishtikla sizdin «U léksiyining mezmuni némiken?» dep soraydu.  Eger bu gepni bir top Uyghurlarning ichige kirip désingiz, köpünche halda sizdin «U léksiyini kim bériptu?» dep soraydighanlar chiqidu.  Yaponlar özi ishlewatqan shirketning, yaki döletning menpeetini 1-orun’gha qoyidighan bolghachqa, bundaq ehwalda ular héliqi léksiyini kim bergenlikini asasen héch bir étibargha almaydu.  Uning eksiche, u léksiyide shirkitige yaki wetinige paydiliq néme mezmun barliqigha pütün diqqitini merkezleshtüridu.  Uyghurlarchu?  Uni men demisemmu siz bilisiz.  «Sen némiting?», «Özengni néme chaghlaysen?», «Sen bilgenni bashqilar bilmemdiken?»,  «Altunni zeger soqsun» .  Bundaq sözler bizge nahayiti tonushluq.  Ularni menmu hazirghiche xéli köp anglap keldim. 

Qisqisi, Yaponlar öz-ara hemkarlishishqa intayin qadir.  Undaq bolushidiki seweblerni men mezkur maqale bilen aldinqi maqalida tonushturup öttüm.  Uyghurlar bolsa bu jehette Yaponlarning del eksi—Biz öz-ara hemkarlishishqa qadir emes, belki, intayin ajiz.  Bizde reqiblerche riqabetlishishke, körelmeslikke, ichi-tarliq qilishqa, hetta opur kolap yéqitishqa teyyar turidighanlar az emes.  Bu xil ehwalni asasiy jehettin 15 esirdin 20 esirgiche dawam qilghan Islam dunyasining «qarangghu dewri» keltürüp chiqarghan bolup, ular yalghuz Uyghurlardila emes, bashqa barliq Musulmanlardimu omumyüzlük mewjut.  Ashundaq Musulmanlargha ortaq bolghan seweblerdin bashqa, biz üchün, yeni Uyghurlar üchün, bir alahide sewebmu bar.  U bolsimu, bizning bir mezgil yipek yolini berpa  qilip, tijaretchi bolup yashighanliqimizdur.  Men Musulmanlargha ortaq bolghan sewebler üstide özemning kéyinki maqaliliride yene ayrim toxtilimen.  Méning bu yerde deydighinim, öz-ara hemkarlishish jehette bizning Yaponlardin öginishimizge tégishlik nurghun ésil süpetler bar.  Men ularni yuqirida qisqiche tonushturup öttüm.

9. Diniy Étiqad Heqqide

Yaponiyide yashawatqan bir Ereb méning bir tonushumgha mundaq dégen:  « Hey, bular Allahni tonumay turup bunchilik edeplik, semimiy hem tirishchan.  Bular Musulman bolghan bolsa, din we penni qoral qilip, pütkül dunyagha heqiqiy Musulmanning obrazini tiklep birer iken.»  Hemmimizge ayan bolghinidek, bizning hazirghiche toplighan chüshenchimizge asaslan’ghanda, Yaponlarni Musulman  bolushqa qayil qilish asan emes.  Emma Musulmanlarni Yaponlarning sapasidek sapagha érishtürüsh mumkinchiliki bar.  Biraq uni emeliyette ishqa ashurghili bolamdu-yoq, u Musulmanlarning öz tirishchanliqigha baghliq.  Biz Uyghurlar sapa jehettin Yaponlardek bolalamduq-yoq, u bizning buningdin kéyin qandaq ish körüshimizge baghliq. 

Uyghur diyarida oqiwatqan bir oqughuchi manga yéqinda yazghan bir parche xétide, hazir Uyghur oqughuchilar diniy étiqadi küchlük we küchlük emes, oqushta tirishidighanlar we tirishmaydighanlar, qattiq oynaydighanlar we waqitni qedirleydighanlar dep bir qanche guruhlargha bölünüp ketkenlikini, hemde bu oxshimighan guruhlar öz-ara yaxshi ötüshmeydighanliqini yéziptu.  Biz hemmimiz körüp turuwatqinimizdek, hazir Uyghurche torlardiki her xil témilar üstide élip bérilidighan muzakire we munazirilerde, oqurmenler asanla diniy köz-qarash jehette bir qanche qutupqa bölünüp kétiwatidu.  Bezide ashu teriqide bir-birini eyibleydighan, we bir-birining könglige azar béridighan ishlarmu xéli köp sadir boliwatidu.  Bizge kéliwatqan xarliq hazir yétip ashidighan bolup, men her qétim tonushtiki xataliq we yétersizliklerdin kélip chiqqan, özimiz özimizge peyda qiliwatqan azablarni körgende, yüritim étiship kétidu. 

Omumlashturup éytqanda, bir qisim pikir ixtilapliqi Uyghurlarning bügünkidek bir haletke kélip qélishi Islam dinidin bolghan, dep qaraydighanlar bilen, uningda Islam dinining sewenliki yoq, dep qaraydighanlar otturisida boliwatidu.  Mezkur maqale bilen aldinqi maqalide men Yapon padishahi we Yapon armiyisidin bashlap pütün Yapon xelqining bir-birige bolghan semimiyetliki, adilliqi, we méhribanliqi heqqide chüshenche berdim.  Ashu süpetlerning Yaponlarning bügünkidek qudret tépishida intayin muhim rol oynighanliqini sherhilep öttüm.  Qéni biz hazir mushu yerde «Uyghurlarning hazirqidek bir haletke kélip qélishigha sewepchi bolghan muhim amillarning biri Islam dinimu, emesmu?» dégen mesile üsitide azraq muhakime yürgüzüp baqayli. 

Méningche bu mesile üstide adil we toghra höküm chiqiridighan adem choqum intayin yoqiri süpetlik, yeni intayin semimiy, rastchil, heqqaniyetchi,  adil  we ilmiy Islamshunas, Hedisshunas, we Qur’an Kerim mutexessisi bolishi kérek.  Undaq bolalmighan bir ademning yuqiridiki mesile üstide adil yekün chiqiralishi mumkin emes.  Men hazirghiche igiligen bilimlerge asaslan’ghanda, pütün Musulmanlarning hazirqidek ehwalgha chüshüp qélishi, we bizning bügünkidek haletke chüshüp qélishimiz dinning sewebidin bolghan emes.  Islam bir ulugh din bolup, bu ishta dinning héch qandaq gunahi yoq.  Musulmanlarning bügünkidek halgha chüshüp  qélishidiki sewebler xéli köp we nahayiti murekkep bolup, ularning hemmisini bu yerde sherhilep bolghili bolmaydu.  Men bu heqte kéyin bir ayrim téma yézishim mumkin.  Musulmanlarning bügünkidek halgha chüshüp  qélishidiki seweblerning biri, tarixtin buyan din’gha yétekchilik qilip kelgen bir qisim kishiler, yeni, axun, mollam, damollam, we shulargha oxshash diniy ölimalar we dinning emel qalpaqlirini kiyiwalghan kishiler, dinni toghra we toluq chüshenmey, diniy bilimlerni toluq igilimey, iqtidarsizliqtin özining Musulman egeshküchilrini xata yolgha bashlighan.  Ishning undaq bolup qélishining yene bir sewebi, bir qisim kishiler özining melum bir shexsiy gherizini ishqa ashurush, melum bir shexsiy menpeetke érishish üchün, dinni qesten burmilap, özige payda yetküzidighan xata nersilerni dinning telimati, dep terghip qilip, Musulman egeshküchilerni aldap, Musulman egeshküchilerni gollap, diniy sahede intayin chong qalaymiqanchiliqlarni peyda qilghan.  Hemde Musulman egeshküchilerni intayin nadan we intayin hamaqet halette saqlap kelgen.  Bundaq ehwal taki bügünki kün’giche dawamlishiwatidu.  

Men töwende dinda bashqilargha xata yétekchilik qilish bilen dinda bashqilargha toghra yétekchilik qilishqa birdin misal körsitip ötimen. 

Hindistanliq Seyyid Ebul Ela Mewdudi (1903- 1979) bir axbaratchi, ilahiyetshunas, Musulmanlar güllinish mejlisining riyasetchisi, siyasiy peylasop we 20-esirdiki Islamiyet muteppekkuri bolup [7], u mundaq dégen:

«Eger herqandaq bir millet Qur'an kerimge ige bolghan turuqluq meghlubiyet we xarliq ichide yashawatqan bolsa, ular choqum ‍Allahning sözlirige xilapliq we asiyliq qilghanliqi üchün jazagha tartiliwatqan bolishi mumkin.  Bundaq ehwalda özini ‍Allahning ghezipidin qutquzushning birdin bir yoli, mezkur chong gunahtin yénip, ‍allahning kitabini heqqige yarisha qedirleshke (emel qilishqa) tirishishtin ibarettur. Undaq qilmaydiken, meyli u millet her bir yézigha birdin mektep achsun, meyli pütün ewladliri uniwérsitét pütküzgen bolsun, meyli xilmu-xil yollar arqiliq pul tépip, milyon-milyonlap döwiliwalghan bolsun, ‍ularning ehwali hergiz özgertilmeydu. »

Hemmimizning xewiride bar bolghinidek, Musulmanlarning mutleq köp qismi semimiylik bilen layaqetlik Musulman bolushqa tirishidu.  Hergizmu qestenlik bilen Allahning sözlirige xilapliq we asiyliq qilmaydu.  Allahning sözlirige xilapliq we asiyliq qilip qalidighanlarmu asasiy jehettin medeniyet sewiyisi töwen, hetta bezide sawadsiz bolup, Qur’anni toluq we toghra chüshinishke iqtidari yaki eqliy qudriti yetmigenliktin shundaq qilidu.  Intayin az sandiki Islam tonigha oriniwélip, Musulmanlarning yüzige dagh keltüridighan jinayet ishlirini qilip yürüwatqanlar, mesilen, chet elde her xil térorizm ishliri bilen shughullinwatqanlar bar.  U ademler eslide Musulman, dep atilishqa sherti toshmaydighan kishiler bolup, mushu muhakimini yolida élip bérish üchün, qéni biz ularni hazirche «Musulman» dep turayli.  Eger Musulmanlarning omumiy nopus sanini 1.6 milyard, chet ellerde Islam tonigha oriniwélip jinayi ishlar bilen shughulliniwatqanlarning sanini 16000 désekmu, bu yaman ademler Musulmanlarning omumiy nopusining aran 0.001 pirsentini igileydu [8].  Yeni, Musulmanlar asasen layaqetlik Musulmanlar, yaki layaqetlik Musulman bolush üchün pütün küchi bilen tirishiwatqan kishilerdin teshkil tapqan. 

Uyghurlarning tili Ereb tili emes.  Uyghurlar Ereb ziminliridimu yashimaydu.  Shundaq turuqluq ular Erebche Qur’anni oquydu.  Erebche süre we ayetlerdin nurghunlirini yadliwalidu.  Hetta pütün Ereb tilidiki Qur’anni béshidin axirighiche yadlap bolghan Uyghurlardinmu xéli köp adem bar.  Méning remetlik chong dadam, yeni apamning dadisimu shularning biri idi.  Emma, mutleq köp sandiki Uyghurlarning toluqsizni püttürgiche mektepte oqush pursitining bolmighanliqi, köp sandiki Uyghurlarning sawadsiz bolghanliqi tüpeylidin, ular her qanche tirishsimu, Qur’anni we Islamni toluq we toghra chüshinip kétish imkaniyiti yoq.  Méning hazirghiche hés qilishimche, Uyghurlar üchün Qur’anning Uyghurche terjimisini oqup, uni toluq we toghra chüshinish undaq asan ish emes iken.  Yeni, méningche eng kem dégendimu mektepni toluqsizni tamamlighiche oqup bolalmighan bir ademdin Qur’anni toluq we toghra chüshinip bolushni telep qilish xéli éghir adaletsizlik bolup qalidiken.

Yéqinda xelq’araliq bir orun pütün dunyadiki ellerni turmush sewiyisining yuqiri-töwenliki boyiche tizip chiqqan bolup, uningdiki aldinqi 50 döletning ichige Musulmanlar dölitidin peqet Qatar bilen Ereb Birleshme Xéliplikila 40 nechchinchi we 50-orun’gha kireligen [9].  Bu ikki döletmu u ikki orun’gha özining tereqqiyatigha tayinip emes, néfit sétip tapqan puli bilen kirgen.  Buning eksiche, 2013-yili pütün dunya boyiche Amérika paténtigha iltimas qilip, iltimasi testiqlan’ghan paténtlarning sani jemi 277835 bolup, ashu paténtlarni eng köp alghan deslepki 50 shirketning ichide 19 Yaponiye shirkiti bar iken [10].  

Démek, Musulman döletliri asasen « meghlubiyet we xarliq ichide» yashawatidu.  Yuqiridiki tizimliktiki aldinqi 40 orun’gha érishkenlerning ichide din’gha ishenmeydighan, hetta xudaning barliqinimu qet’iy étirap qilmaydighan xelqler köp.  Musulmanlarning bügünkidek haletke chüshüp qélishi Allahning jazasidin bolghan, déyilse, héliqidek dinsizlarning, we Yaponlargha oxshash étiqadi bar bolsimu imani yoq milletlerning özlüksiz qudret tépip méngishini néme dep chüshendürüsh kérek? 

Shunglashqa, méningche Mewdudining yuqiridiki sözliride éghir mesile bar bolup, ularning bir qismi töwendikilerdin ibaret:   

(1)Mewdudining sözi birer muqeddes kitabtiki, yeni, Qur’an yaki Hedistiki, mezmunlar’gha asasen déyilmigen.  Pütünley özining xiyaligha asasen éytilghan.  

(2) Mektepte oqumighanlar Qur’an we Islamni toghra we toluq chüshinelmeydu.  Qur’an we Islamni toghra we toluq chüshinelmigenler uni toghra ijra qilalmaydu.  Ashundaq ehwalgha duch kelgen Musulmanlarning nachar kün’ge qélishini Allahning jazasidin bolghan déyish, méningche Allahgha qilin’ghan töhmet, Allahqa qilin’ghan haqaret, we Allahqa qilin’ghan adaletsizlik. 

(3) Mektep qurush we mektepte oqush Qur’anni we Islamni toghra we toluq chüshinishning aldinqi sherti.  Shunglashqa mektep we mektepte oqushning rolini inkar qilish héch qandaq mentiqige uyghun emes.

(4) Méning chüshinishimche, Musulmanlarning chékinip kétishi we hazirqidek arqida qélishining asasliq seweblirining yene biri, Musulmanlar layaqetsiz diniy lidér we diniy dahiylarning xata yétekchiliki astida, «Hemme bilim Qur’anda bar, shunga bashqa penlerni oqushning hajiti yoq», dep qarap, penniy bilim derslirini mekteplerde ötülidighan dersler qataridin chiqiriwetkenlikidin ibaret.  Hazirqi zamandimu mektep we penniy bilimlerni oqushning rolini inkar qilish, bir uchigha chiqqan hamaqetlik.

Ilawe:  Yuqirida men peqet Mewdudining bir abzas sözi üstidila mulahize yürgüzdüm.  Uninggha omumyüzlük baha bermidim. Mezkur mesilige qarita pikir qatnashturidighan qérindashlarning bu nuqtini éside ching tutushini ümid qilimen.

Emdi men layaqetlik diniy lidérlerdin birini tonushturup ötey.  Men tonushturidighan kishining ismi doktur Yasir Qazi (Abu Ammaar Yasir Qadhi) [11].  Yasirning ata-anisi Amérikigha Pakistandin köchmen bolup kelgen bolup, Yasir Amérikining Téksas shitatida tughulghan.  U besh yashqa kirgen yili uning ata-anisi Sehudi Erebistan’gha köchüp ketken.  Yasir toluq otturini püttürgiche shu yerde oqughan bolup, özining alahide talanti bilen toluq otturini özining burunqi sawaqdashliridin ikki yil baldur püttürgen.  Uningdin kéyin u Amérikigha qaytip kélip, Téksastiki Hyuston Uniwérsitétining xémiye injénérliki kespide baklawér unwani alghan, hemde Amérikining «Dow Xémiyesi» shirkiti (Dow Chemical) de bir mezgil ishligen.  1996-yili u Sehudi Erebistan’gha qaytip bérip oqup, Médina Uniwérsitétining Hedis we Islam ilmi fakultétida Ereb tilining yene bir baklawrliq unwanini alghan.  Hemde ashu mektepning  Dawa Fakultétida Islam Téologiye kespining magistirliq unwanini alghan.  2005-yili u Amérikigha qaytip kelgen, hemde Yél Uniwérsitéti (Yale Uniwersity) ning Islam Tetqiqati kespide dokturluq unwanigha érishken.  En’gliye «Dewr Aliy Maaripi»  jornili tizip chiqqan, 2013-2014-yili dunya boyiche eng aldinqi orunda turidighan 50 aliy mektep tizimlikide, Yél Uniwérsitéti 11-orunda iken (Bu tizimlikte bizning bash idarimiz bolghan Kaliforniye Téxnologiye Instituti 1-orunda bolup, u 2011-yilidin bashlan’ghan 3 oqush yilining hemmiside birinchilikni éliptu)  [12].  Yeni, Yasir Amérikigha jaylashqan dunyadiki eng dangliq  aliy mekteplerning biride Islam Tetqiqati kespi boyiche dokturluq unwani alghan.  U hazir nurghun aliy derijilik tetqiqat orunliri we aliy mekteplerde lidérliq we tetqiqatchiliq xizmiti bilen shughullinidiken.  Uning xizmitining biri Amérika dölet bixeterlik ministirlikining meslihetchiliki iken.  U Amérika, Kanada, En’gliye, Awstraliye we nurghun Musulman döletlirige bérip, Islam heqqide léksiye sözlewatqan bolup, uning léksiyisining sin höjjiti yutiyub (YouTube) ta keng türde tarqilip yürüwatidu. 

Yasir ependining In’gliz tilida sözlen’gen léksiyiliri bir-biridin ésil bolup, men ularni intayin yaqturush hemde nahayiti hözurlinish ichide köriwatimen.  Uning bu yerdiki téma bilen munasiwetlik bolghan léksiyisining témisi «Ümmetlerning hazirqi haliti» bolup, bir qisim ot yürek yashlirimiz bu léksiyining tilini In’glizchidin Uyghurchigha terjime qilip, her bir jümle sözning Uyghurche yézilishini eslidiki sin körünishining astigha chiqip turidighan qilip qoyuptu (bu xasiyetlik ishni qilghan ashu qérindashlargha köptin-köp rehmet).  U sin höjjitini bu yerdin köreleysiz:

http://v.youku.com/v_show/id_XNTUyNzE1MTY4.html

Yasir ependi mezkur léksiyide peqet Hedistiki mezmunlarghila asaslinip turup mundaq deydu (qisqiche mezmuni, hergizmu sözmu-söz  terjimisi emes, toluq mezmun’gha qiziqsingiz eslidiki bir saetlik sin höjjitini körüng.  Shunimu este saqlangki, bu yerde déyiliwatqan sözler hedistiki gepler, hergizmu Yasir ependi özi oylap chiqqan sözler  emes):    

Ümmetlerning hazirqidek bir haletke kélip qalidighanliqidin Hediste aldin bisharet bérilgen.  Bu yerdiki «hazirqi halet» déginimiz mundaq bir halet:  Musulmanlarning sani intayin zor derijide köpiyidu.  Mesilen, hazir Musulmanlarning nopusi 1.6 milyard bolup, dunya nopusining töttin birini teshkil qilidu.  Emma, sani zor bolsimu, ularda sapa bolmaydu.  Ularning süpiti nahayiti töwen bolidu. Yeni, Musulmanlar xuddi déngiz süyining köpükige oxshap qalidu:  Sani köp, süpiti yoq.  Bu chaghda Xuda Musulmanlargha nurghun «fitneler» ni iwetidu.  Bu yerdiki «fitne» dégen söz Erebchidiki «altun rodisini tawlap, sap altunni ayrip chiqquchi adem», yaki «altun rodisini köydürüp, sap altunni ayrip chiqquchi ochaq» dégen sözdin kelgen bolup, u «saplashturghuchi» yaki «tawlighuchi» dégen menani bildüridu.  Fitneler dolqunsiman kélidu.  Kéyinki dolqun aldinqi dolqundin chongraq we küchlükrek bolidu.  Bu fitneler Musulmanlarni öz meyliche yaki xalighiniche ayaq-asti we bozek qilidu, hemde xarlaydu. 

Hediste yuqiridiki ehwallardin aldin bisharet bérilish bilen teng, bu ehwalgha taqabil turushning mundaq 6 tedbirimu  otturigha qoyulghan:

(1)Özining diniy étiqadida ching turush

(2) Allahgha dua qilishni kücheytish we köpeytish

(3) Bashqilargha yaxshiliq qilishni, sawabliq ishlarni qilishni köpeytish we kücheytish

(4) Islamni heqiqiy türde qattiq öginish, shu arqiliq uni toghra we toluq chüshiniwélish

(5) Islamni bashqilargha keng türde teshwiq qilish, hemde bashqilargha keng-kölemde we toghra ögitish

(6) Aqilane ishlarni qilish, ishlarni eqil-parasetni ishlitip qilish, sewr qilish, yaxshi künler kelgiche berdashliq bérish we qattiq tirishish

Yuqiridiki sözler hediske asasen otturigha qoyulghan bolghachqa, Qur’an we hedislerdiki bayanlargha «heqiqet» dep qaraydighan kishiler üchün, yuqiridiki sözlermu heq gep hésablinidu.  Shunga ular munazire telep qilmaydu.  Men barliq oqurmenlerge yuqiridiki léksiyeni bir qétim körüp béqishni tewsiye qilimen.

Biz Islam dinining paydisini nahayiti zor derijide körduq. Shuning bilen bille, nahayiti köp ziyanlarnimu tarttuq hem hazirmu tartiwatimiz.  Bizning ziyan tartishimizning asasiy sewebliridin biri, xelqimizni diniy jehette yéteklesh tüzükrek oqup baqmighan, Islamni toluq we toghra chüshenmeydighan bir qisim chala mollilarning qoligha qalghanliqi, dések, méningche xatalashmaymiz.  Eger siz mushu qarashqa qoshulsingiz, bu xil nachar haletni özgertish yolida, méning sizge yene töwendikidek tewsiyelirim bar:

--Eger siz bir déhqan bolmaqchi bolsingiz, oqughan déhqan bolung.

--Eger siz bir mollam bolmaqchi bolsingiz, oqughan mollam bolung.

--Eger siz bir oqughan adem bolsingiz, Islamnimu toghra we toluq ögining, hemde shu asasta xelqni diniy jehette nazaret qilip we toghra terepke yéteklep, ularni bashqa hemme ishlarda toghra yolgha bashlashqa tirishing.  Undaq qilishni xalimisingiz, yaki uninggha qurbitingiz yetmise, xelqni yéteklesh wezipisini mektep qarisini tüzükrek körüp baqmighan molliylargha artip qoyghanda, hazirqidek aqiwet kélip chiqidighanliqini, yeni, bizning yaman kün’ge qélishimiz dinimizning sewebidin emeslikini ésingizdin chiqarmang.

--Eger siz bir terbiyiligüchi bolsingiz, kéyinki ewladlirimizning püchek adem, yalghan adem, we tayini yoq adem bolup qélishining aldini élip, ularni Yaponlargha oxshash toluq adem, heqiqiy adem, özining bir Uyghur bolup qalghanliqidin iptixarlinidighan, pexirlinidighan, ghururlinidighan, her qandaq zaman, her qandaq makan, we her qandaq muhit ichide «men Uyghur» dep kökrek kirip chiqalaydighan ademlerdin qilip terbiyileshke qolingizdin kélishiche tirishing. 

Din we ilim-penni igileshte asanla ünüm béridighan «qisqa yol» (short-cut) mewjut emes.  Bu ishta choqum Yaponlardikidek roh bolishi kérek.  Mushu bir heqiqetni yéngi ewladlargha bildürüp qoyush kérek.  Uyghurlarda bir-qeder éghir saqliniwatqan, yipek-yoli dewridin qalghan «tijaretchi» xaraktéri  bir mezgil ünüm bergen.   Emma hazir uning waqti ötüp ketti.  Emdi bizge Yaponlar rohi we Yaponlar xaraktérige oxshash roh we xaraktér kérek.  Biz buningdin kéyin bu yerdin élip, u yerde kichikkine paydigha sétip emes, özimiz yasap chiqqan nersilerni sétip yashashqa qarap méngishimiz kérek. 

Eger diqqet qilghan bolsingiz, yuqiridiki 6 tedbirning ichidiki 6-tedbir «aqilane ishlarni qilish, ishni eqil-parasetni toluq ishqa sélip turup qilish» bolup, bu Yaponlarning tebiiy xaraktérining bir qismi bilen opmu-oxshash.

Diniy sahede yashlirimiz arisida kishini xoshal qilidighan ajayip ésil yéngiliqlar wujutqa kéliwatidu.  Men diniy jehette bir Musulman bolupla emes, belki bir diniy lidér yaki diniy dahi bolup yashashni isteydighan qérindashlargha, doktur Yasir Qazi ependini özliri üchün bir ülge qilishini, bolsa uning izidin méngishni tewsiye qilimen. 

Men hazirghiche yashighan hayatimda hés qilghan bir nerse shuki, ösmürlerge medeniyet, örüp-adet we qimmet qarishi qatarliq bir qisim nersilerni öz yurtidin köp yiraq bir makan’gha jaylashqan dersxanilarda ders qilip ötüsh arqiliq ögitish asan emes.  Xuddi shuninggha oxshash, bilim élish we bashqilargha bilim bérishtiki semimiylik, rastchilliq, ilmiylik, we adilliqni semimiylik, rastchilliq, ilmiylik we adilliq anche mewjut emes bir makanda turup öginishmu asan emes.  Men bizde hem birer Musulmanlar dölitide, hem gherb elliride yaki Yaponiyide oqup baqqan bir qisim diniy lidérlerning wujutqa kélishini tolimu ümid qilimen.

Emdi mushu qisimning eng béshidiki gepke qaytip kelsek, hazir din toghruluq gep taliship, öz-ara köngül azabi peyda qiliwatqan qérindashlarning köpinchisi téxi öginish basquchining «chala mollilar» baldighida turiwatqan kishiler.  Shunglashqa, méningche biz hazirche quruq gep talashmay, bilim toplayli.  Hemde öz-ara bilim almashturup, bir-birimizning bilimini toluqlayli we köpeyteyli.  Ashundaq qilip tereqqiy qilip, bir yéterlik sewiyige yetkende, andin din toghruluq ijabiy muzakire we munazilerni élip barayli.  Undaq qilmay, bilmey turup talashsaq, biz héch yerge baralmaymiz. Uning eksiche öz-özimizni nabut qilimiz.

Men axirida tekitlep qoyidighan yene bir nuqta shuki, Yasir ependi tilgha alghan yuqiridiki 6 türlük ishning ichidiki 6-ishni hergizmu xata chüshiniwalmang.  U yerde déyilgini hergizmu Xuda yaxshi kün’ge érishturgiche, qol-qolashturup saqlap turush, hemme ishqa, jümlidin adaletsizlik, heqqaniyetsizlik we qulluqqa, sewr qilish dégenlik emes.  Eger bendilirining ishlirini Xuda özi qilip bermekchi bolghan bolsa, Xuda hergizmu bendilerge eqil bilen jismaniy küchni ata qilmaytti.  Biz 5 esir sewr qilduq.  Shunga körüwatqan künimiz hazirqi shu.  Eger biz buningdin kéyinmu sewr qilip yashawersek, yoqap ketmey, özimizni saqlap turalaydighan’gha yene bir-ikki esir waqit barmu-yoq,  uni Xuda özi bilidu.  Bu mesilini toluq analiz qilish, kem dégende uzun maqalidin yene birni telep qilidu.  Men kéyinche ashundaq maqalidinmu birni yézishim mumkin.  «Allah öz bendiliridin qandaq yashashni ümid qilidu?»  Bu soalning jawabini Yaponlarning emeliyitidin izdeng.  Bizning mezkur maqalidin körginimizdek, Yaponlar Islam, Xristiyan, Judaizm we Buddizm dinliri boyiche qarighanda bir «dinsiz» millet.  Lékin, ular «étiqadsiz millet» emes.  Yeni ular étiqadi bar, emma imani yoq millet.  Emeliyette Yaponlarning étiqadi intayin küchlük, intayin tekshi, we intayin sap.  Ishenmisingiz uni özimizningki bilen sélishturup béqing.  Méningche biz hazir qilidighan eng muhim ishlarning biri diniy sahediki «exlet» lerni tazilash.  Doktur Yasir Qazi ependining hemme In’glizche léksiyilirini Uyghurchilashturup, pütün xelqimizning oqup béqishigha sun’ghanning zor paydisi bar.   Yeni xelqimiz arisida tarqalghan din jehettiki qalaymiqan chüshenchilerni «rémont qilish» qa nahayiti zor paydisi bar.  Bu ishni qilalaydighan qérindashlarning oylinip béqishini ümid qilimen.

Méning hazirghiche ige bolghan chüshenchilerge asaslan’ghanda, peqet Kungzi telimatila oqush yaki maaripni insanlardin telep qilin’ghan 4 chong muhim ishning biri qatarida qattiq we nahayiti éniq til bilen tekitligen.  Qalghan chong dinlar bolsa ilim-penni din bilen ziddiyetlik bir orun’gha chüshürüp qoymighan.  Bolupmu Qur’an Kerimde «oqush» we «bilim igilesh» sözliri köp qétim ishlitilgen.  Emma, uni Kungzi telimatidikidek egeshküchiler choqum qilmisa bolmaydighan ishlar qatarida qattiq tekitlepmu ketmigen.  Bundaq bolishini ashu dinlarning  muqeddes kitablirining Allahdin chüshken waqtidiki tarixiy arqa körünüshler keltürüp chiqarghan bolishi mumkin.  Yawropaning  16- we 17-esirlerdiki Ilim-Pen Inqilabi mezgilide, Xristi’anlar dinning bu jehettiki ajizliqlirini yéngip, ilim-pen’ge dinning sirtida yürüsh qilghan.  Yeni, Musulmanlarning ilim-pende güllen’gen dewri axirlishishqa qarap mangghanda, Yawropaliqlar ilim-pen’ge diniy sanduqning sirtigha chiqip turup muamile qilishni bashlighan.  Méning bu yerde demekchi bolghinim, bizning yuqirida körüp ötkinimizdek, Musulmanlar buningdin kéyin qilishqa tégishlik 6 ishning ichide ilim-penni öginish ochuq, küchlük yaki yéterlik derijide tekitlenmigen.  Shunglashqa biz buningdin kéyin ilim-penni öginish mesiliside diqqitimizni dinning ichidin jawab tépishqila emes, dinning sirtida turup, hazirqi dunyagha nezer sélip, özimizge bir muwapiq jawab yaki yol tépishqimu qaritishimiz kérek.  Doktur Yasir Qazining yene bir léksiyiside déyishiche, addiylashturup éytqanda, Islam dunyasining 7-esirdin bashlap güllinishige mundaq ikki amil sewebchi bolghan:  Biri imanning küchlük bulishi.  Yene biri zamaniwiliqqa quchaq échishi.  Yeni, zamaniwi pen we zamaniwi téxnologiyilerni qoghlap yürüp qobul qilishi.  Islam dunyasining kéyinche xarablishishqa qarap méngishimu ashu ikki amildin bolghan.  Yeni, imanning suslishishi, we zamaniwiliqni chetke qéqishi.   Men bu heqte kéyin yazidighan bir parche maqalide yene mexsus toxtilimen.  Xristiyan dinidikiler Ilim-pen Inqilabini bashlighanda, dinning cheklimisidin qandaq qutulghan?  Mushu soalning jawabining özila bir parche ilmiy maqale bolalaydu, hemde uning biz üchün xéli zor paydisi bar.  Shunga qiziqidighan qérindashlarning bu témini oyliship béqishini ümid qilimen.

Axirqi Söz

Men bu qétim igiligen we mezkur maqalida bayan qilghan bilimlerge asaslan’ghanda, töwendikidek yekünlerni chiqirish mumkin:

--Samuraylar buningdin texminen 700 yil ilgiriki dewrdin bashlap, Yaponlarning eskiriy küchi bolup xizmet qilip, Yaponiyini herbiy jehettin qoghdap kelgen.

--Samuraylarning dölet ichidiki asasliq wezipisi padishahqa sadiq bolup, pütkül Yaponiye jem’iyitidiki adaletlikni ishqa ashurush we qoghdash bolghan.

--Samuraylar özliri qattiq ögen’gen, we pütün Yaponiyining oqutush ishlirigha yétekchilik qilghan, shu arqiliq Yapon xelqini yuqiri süpetlik oqush sharaitigha ige qilip, pütün Yapon xelqining bir yuqiri sapaliq millet bolalishini ishqa ashurghan.

--Samuraylar herbiy maharet, urushtiki baturluqi, weten üchün jénini qurban qilish rohi, hemde bilim we exlaq qatarliq nurghun jehetlerde pütün Yapon xelqige öginish ülgisi bolup kelgen.

--Yaponlarni samuray rohigha ige qilghan eng asasliq nerse ularning étiqadi.  Emma ularning étiqadi Islam dini, Xristiyan dini, Judaizm we Budda dinlirigha étiqad qilidighan xelqlerningkige oxshimaydu.  Yeni, Yaponlarning étiqadi padishahqa choqunush we ejdadlarning rohigha choqunush asasida élip bérilidu.

--Hayat we tebiettiki güzellik Allahdin kelgen sowghat bolup, Yaponlar ularni nahayiti qedirleydu, we ularning her bir sékuntidin hozurlinishqa tirishidu.

--Yaponlar mundaq bir heqiqetni ispatlidi: Eqil-paraset bilen ish qilidighanlar dunyani soraydu, biperwaliq bilen yashaydighanlar dunyagha yük bolup qalidu.

--Yaponlar yene mundaq bir heqiqetnimu ispatlidi: Bir xelq bashqilargha yölenmise yashiyalmaydighan haletke chüshüp qalidiken, u xelq hergizmu muweppeqiyetlik bolalmaydu.  Eger Yaponiye bashqa döletke tayanmisa yashiyalmaydighan ehwalgha chüshüp qalghan bolsa, u hergizmu bügünkidek muweppeqiyetlik bolalmayti. 

--Bir dözaxqa oxshash shert-sharait astida yashawatqan xelqqe jennetning ewzellikini qanche teshwiq qilsingizmu, u ünüm bermeydu.  Yaponlar samuraylarning aqilane we adil bashqurishining paydisini körgen, shunga ular samuraygha egeshken, hemde ulargha yüzde-yüz boy sun’ghan.

--Yaponlarning milliy rohi samuray rohidur.  Bir milletning milliy rohi bilen milliy medeniyiti, milliy örüp-aditi we milliy en’enisi öz-ara chemberchas baghlinip ketken bolidu. Birsi kem bolsa yene birsi mewjut bolup turalmaydu.  Bu heqiqetni biz Yaponlarning hazirqi ehwalidin roshen körüp alalaymiz.  Yaponiye Asiyadiki buningdin ming yillarning aldidiki medeniyet we örüp-adetlirini eynen saqlap qalalighan bir millet.  Shundaqla buningdin ming yillarning aldidiki milliy rohidimu anche özgirish bolmighan bir millet.

--Musulmanlar eng güllen’gen dewrde, ularning étiqadining küchlükliki Yaponlarningki bilen oxshash yaki ularningkidinmu üstün idi.  Musulmanlarmu Yaponlargha oxshashla burunqi en’enisini saqlap qalghan asasta yéngiliqni qarshi alghan, we zamaniwiliqqa quchaq achqan idi.  Musulmanlarning Yaponlardin üstün turidighan yene bir alahidiliki, Musulmanlarda intayin küchlük iman bar idi.  Shunga Musulmanlar ilim-pen we tereqqiyatta dunyagha bashlamchi bolghanidi.  Hazir Musulmanlar arqida qélip, uning ornini Yaponlar we bashqa bir qisim milletler aldi.

Men hazirghiche birer Yaponning öz millitidin yüz örüsh, öz millitini sétish bedilige bashqilargha ishlep jan baqqanliqini anglap baqmidim.  Yaponlardin ashundaq ademlerdin birersi chiqqanliqini anglap baqmidim.

Amérikining dunyagha dangliq kishilik hoquq herikitining dahiysi, qara-tenlik doktur Martin Lusér King (Martin Luther King) 1955-yili mundaq dégen: «Heqiqiy tinchliq yalghuz bir jiddiy haletning yoqliqi bolupla qalmay, belki adaletlikningmu mewjutliqidur. » [13] (True peace is not merely the absence of tension: it is the presence of jüstice.)  Eger tinchliqning mushu éniqlimisini qobul qilsaq, Yaponiyining qedimdin tartip ta hazirghiche bir tinchliq ichide yashap kelgen dölet ikenlikini chüshinip yételeymiz. 

Samuraylarning wujudi bir xil yenggili bolmaydighan irade bilen tolghan.  Ularning qelbi bir xil yoqatqili bolmaydighan ghaye bilen tolghan.  Samuraylarning eqil-parasiti özini chéniqturush, özini terbiyilesh, we özini tereqqiy qildurushni tekitleydighan en’enide namayan bolidu.  Samuraydin ibaret bu sen’etkar we jengchiler bir xil edebiyatni wujutqa keltürgen bolup, u edibiyat kishilerni özidiki wehime we ishenchisizlikni yoqutup,  öz qabiliyetlirini eng yuqiri derijide jari qildurushqa ündeydu.  Her bir ishqa birdin tüzüm tüzülgen bir jem’iyette, samuraylar bir amallarni qilip, özlirining artuqchiliqlirini toluq jari qilduralaydighan bir shara’itni berpa qilghan.  Shunglashqa samuraylarning qattiq we dehshetlik bolush obrazi öz kespide birer bösüsh xaraktérlik yüksilishni isteydighan yashlar üchün eng yaxshi öginish ülgisi bolalaydu.

Samuraylar bizge yéngish mumkin emestek bilinidighan qiyin ötkellerge duch kelgende, u ötkellerni özining jismaniy küch-quwwiti bilen emes, özining ichkiy rohiy qabiliyiti bilen yengse, ghelibe qilghili bolidighanliqini ögitidu.   Ular bizge hayatning her bir sékuntining intayin muhimliqini, uni intayin yuqiri derijide qedirlishimiz kéreklikini ögitidu.  Hayat bezide intayin qiyinliship kétidighan bolsimu, uning her bir peytining hozurini qolgha keltürüsh üchün biz barliq tirishchanliqlarni körsitishimiz kéreklikini ögitidu.  Biz qiyin ötkellerge duch kelgende, samuray rohidin küch we medet alalaymiz.  Biz samuray rohi asasida özimizning yashash usulini özgertip, öz hayatimizni we teqdirimizni yaxshi terepke buriyalaymiz. 

Men mezkur maqalining oqurmenlerning Yaponlarni toluq we toghra chüshinishige, shundaqla yashlirimizning özliri üchün bir muwapiq yashash yoli tépiwélishigha bir az yardem qilalishini ümid qilimen. 

Bu maqalini héch kimdin sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor bétige chiqarsingiz boliwéridu.

Paydilan’ghan matériyallar:

[1] Konzak Burt, «Samurai spirit: Ancient wisdom for modern life», published in 2002 by Tundra Books.

[2] Bilimxumar, « Yaponluqlarning Étiqadi, Exlaqi we Tebiiy Xaraktéri»

http://bbs.misranim.com/thread-117395-1-1.html

[3] Samurai

http://en.wikipedia.org/wiki/Samuray

[4] Albrecht Fürst von Urach, «The Secret of Japan’s Strength», 1943.

 [5] Russo-Japanese War

http://en.wikipedia.org/wiki/Russo-Japanese_War

[6] David Mccullough, «Moral and social education in Japanese schools: Conflicting conceptions of citizenship», Citizenship Teaching and Learning, Vol. 4, pp. 21-34, July 2008.

 [7] Abul A'la Maududi

http://en.wikipedia.org/wiki/Abul_A'la_Maududi

[8] Mehdi Hasan: Islam is a peaceful religion—Oxfor Union

https://www.youtube.com/watch?v=Jy9tNyp03M0

 [9] Yasir Qadhi: The Miracle of the Qur'an

http://www.youtube.com/watch?v=q2S_e1d4hb0

[10] 2013 U.S. Patent Trends & Insights

http://ificlaims.com/index.php?page=news&type=view&id=ifi-claims%2F2013-u-s-patent-trends

 [11] Abu Ammaar Yasir Qadhi

http://en.wikipedia.org/wiki/Abu_Ammaar_Yasir_Qadhi

[12] Times Higher Education World University Rankings

http://en.wikipedia.org/wiki/Times_Higher_Education_World_University_Rankings

[13] Martin Luther King, Jr.

http://en.wikiquote.org/wiki/Martin_Luther_King,_Jr.

Resimler:

1-resim: Samuray Ikéda Nagaoki 1864-yili chüshken resim.

2-resim: Ikki samurayning jengge teyyar turishi.

3-resim: Amérikining «Axirqi samuray» dégen kinosidin bir körinish.

4-resim: Yapon Géisha lirining kiyimi (uni hazirmu kiyidu)

5-resim: Yapon Géisha lirining yene bir resimi

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair