Islam Dinidiki Ottura Yol Heqqide

Erkin Sidiq

2014-yili 4-ayning 6-küni

http://bbs.bagdax.cn/thread-24226-1-1.html

http://bbs.izdinix.com/thread-57849-1-1.html

http://bbs.misranim.com/thread-122058-1-1.html

Men eslide bu qétim Islamning deslepki tarixigha a’it bir téma yézishqa teyyarlinip, uni yézishqimu bashlighan idim. Emma, u mezmun nahayiti échinishliq bolup, men téxi Wahabi-Selefi heqqidiki témidin kéyin özümde peyda bolghan yürek échishishidin toluq eslige kélip bolalmidim. Özüm we men bilen oxshash ehwalgha duch kelgen bashqa qérindashlarni oylap, bu qétim mezkur témini yézish qararigha keldim.

Men aldinqi témida En’gliyilik Musulman ziyaliy Mehdi Hesen, we u qatnashqan bir munazirini tilgha alghan idim. Imkaniyiti bar qérindashlar Mehdi Hesenning ashu munaziride nutuq sözligen sin höjjitini bir qétim körüp chiqti, dep oylaymen. En’gliyide 1823-yili qurulghan «Oksford Birleshmisi Jem’iyiti» deydighan bir jem’iyet bar bolup, uninggha asasen Oksford Uniwérsitétini püttürgen kishiler eza bolidu. Hemde ular arilap-arilap nöwette eng muhim, dep qaralghan mesililer üstide ikki terep bolup neq meydanda munazire élip bérip, munazirining axirida munazire témisi üstide bélet tashlap, qarar alidu. Ashundaq munazirining birsi 2013-yili ötküzülgen bolup, uning témisi «Islam dini bir tinchliqperwer dinmu-emesmu?» dégendin ibaret. Bu munaziride aqlighuchilardin 3 kishi, qarilighuchilardin 3 kishi munazirige chüshken bolup, aqlighuchilarning biri Mehdi Hesen idi. Bélet tashlash netijiside «tinchliqperwer» dégen’ge qoshulidighan bélet 286, qarshi turidighan bélet 168 chiqip, «Islam dini bir tinchliqperwer din» dégen xulase chiqti. Bügün qarisam bu munaziride Mehdi Hesen nutqining yuwtiyub (YouTube) diki sin höjjiti jem’iy 1335887 qétim körülüptu [1]. Bu sin höjjitini körgen her qandaq bir Musulman özining bir Musulman bolghanliqidin pexirlenmey turalmaydu.

1-Resim: Mehdi Hesen Londonda munazire nutqi sözlewatqan bir körünüsh

Bu néme üchün shundaq bolidu? 11-Séntebir weqesidin kéyin Musulmanlar bashqilar teripidin intayin éghir derijide xarlandi. Gherb elliridiki bir qisim Musulmanlar özining Musulman bolghinidin nomus qilidighan bolup qaldi. Bir qisim kishiler özining teqwadarliqini mexpiy élip bérishqa ötti. Emma, 2009-yili Yasir Qazi sabiq En’gliye bash ministirini munazirilishish jeryanida köp qétim so’alda tutuwaldi. 2013-yili Mehdi Hesen En’gliyidiki bir munaziride utup chiqip, Musulmanlarning dunyadiki yaxshi yaki esli obrazining qayta tiklinishige zor töhpe qoshti. Ular némishqa ashundaq qilalidi? «Bilim -- küch» bolghanliqi üchün. Nurghun waqitlarda qoral bilen yenggili bolmaydighan düshmenni bilim bilen yenggili bolidu. Yuqiridikisi shuning ikki misali. «Bilim -- küch» dégen sözni In’glizche «Knowledge is power» deydu. Biz adette «power» dégen sözni «küch» dep alidighan bolsaqmu, emeliyette «küch» eslidiki sözning menisini toluq ipadilep bérelmeydu. In’glizche sözning yene «hemmidin üstün kélidighan küch-qudret», «hakimiyet béshidiki hoquq», «bashqilarni idare qilidighan hoquq», «bashqilarni boysundurghuzidighan qabiliyet», «pütün dunyani boysunduridighan üstünlük» dégendek menilirimu bar.

Islam dini bir ulugh din. Bu heqiqetni hemme Musulmanlar bilidu. Bu pakitni hemme Uyghurlarmu bilidu. Emma, birsi «némishqa Islam dini ulugh din, deysen?», dep sorisa köpinche kishiler uninggha jawab bérelmeydu. Köpinche Uyghurlarmu hem shundaq. Kishiler Islam dinining ulugh tereplirini, yaki Islam dinini ulugh qilghan amillarni chüshenmigenliki üchün, uni bashqilarghimu dep bérelmeydu. U artuqchiliqlarni, u küchlüklüklernimu jari qilduralmaydu. Hazir Uyghurlar ichide saqliniwatqan eng chong mesililerning biri mana shu. Islam dinining artuqchiliqlirini chüshenmigenliktin, u artuqchiliqlarni jari qildurush u yaqta tursun, «zeher» ni «hesel» dep qobul qilip, Islam dinining obrazini xunükleshtürüp, shuning bilen bir qisim kishilerning Islamdin yiraqlishishigha sewebchi bolup qéliwatqan ehwal mewjut. Yalghuz ula emes, nahayiti az sandiki kishilerning tetür yolda méngishi, köp sandiki kishilerning toghra yolda méngishigha tosqunluq peyda qilip qoyuwatidu. Bundaq tosqunluqni ular biwasite keltürüp chiqarmisimu, ashundaq tosqunluqlarning wujudqa kélishige sewebchi bolup qéliwatidu. Eger bu xil ehwal waqtida özgertilmeydiken, Uyghurlarning diniy hayati téximu zor xeterlerge duch kélidu.

Qisqisi, bilim – küch. Islamning artuqchiliqlirini toluq chüshiniwélish her bir Musulmanning, jümlidin her bir Uyghurning bash tartip bolmaydighan burchi. Mundaq désem, beziler «biz ularni bilimiz», déyishi mumkin. Toghra, ularni bilidighanlar bar. Ularni nahayiti yaxshi bilidighanlarmu bar. Lékin, bilmeydighanlarmu köp. Uningdin bashqa, özi bilmey turup, bashqilargha xata uchur béridighanlarmu yoq emes.

Doktor Yasir Qazining oxshimighan dölet we oxshimighan sheherlerdiki Musulmanlargha sözligen bir qatar léksiyiliri bar bolup, bu léksiyining eng yéngisini u 2014-yili 23-Mart küni En’gliyining London shehiride sözligen. Uning témisi «Ottura yolni izdesh» (In Pursuit of the Middle Path) [2]. Men bu léksiyini köp qétim anglap, men burun bashqilardin anglighan bezi diniy chüshenchilerning xata ikenlikini bayqidim, hemde Islam toghrisida bir qisim intayin qimmetlik yéngi bilimlerge ige boldum. Mezkur maqalida ashu léksiyining mezmunini imkaniyetning bariche toluq tonushturimen. Bu léksiye Islam dinini yéngidin öginiwatqan qérindashlarni nurghun izdinish arqiliq aran érisheleydighan yéngi bilimlerge ige qilidu, hemde Islam dinida xéli köp bilim toplap bolghan, hemde bir diniy ziyaliy derijisigiche kötürülüp bolghan qérindashlarnimu bir ixcham hem tertiplik xulase bilen teminleydu, dep oylaymen. Yasir Qazi bir eqidishunas we bir hedisshunas bolup, uning léksiyiliri asasen Qur’an, hedis we Siyer (Seerah, yaki Peyghember Terjimihali) ni asas qilidighan bolghachqa, Islam étiqadida Qur’an we hediske qaytishni isteydighan her bir Musulman üchün uning léksiyiliri tolimu paydiliq, dep qaraymen.

2-resim: Yasir Qazi 2014-yili 23-Mart küni En’gliyining London shehiride nutuq sözlewatqan bir körünüsh.

3-resim: Yasir Qazi 2014-yili 23-Mart küni En’gliyining London shehiride nutuq sözlewatqan zalning bir körünüshi.

Men bu maqalida peqet Yasir Qazining léksiyisidiki mezmunlarnila tonushturimen. Eger öz pikrimni qoshup qoyushqa toghra kelse, uni «Ilawe» sheklide kirgüzimen. Yasir Qazi öz nutqida Qur’andiki bezi ayetler bilen hedistiki bezi mezmunlarni ishlitidu. Ularni aldi bilen Erebche dep, andin In’glizche chüshendüridu. Emma u Qur’andiki mezmunlarni misal qilip alghanda, uning qanchinchi süre we qanchinchi ayet ikenlikini tilgha almaydiken. Men ashu ayetler bilen hedisning mezmunini imkanqeder maqalige biwasite yaki «Ilawe» sheklide kirgüzüp qoydum. Emma ularning qaysi süre we qaysi ayet ikenlikini tépip chiqishqa waqit chiqiralmidim. Imkaniyiti bar qérindashlardin bu yerde tilgha élin’ghan ayet we hedislerning esli tékistini mushu maqalining axirigha inkas sheklide chaplap qoyushini ümid qilimen. Shundaq qilsaq, bu maqale nurghun aptorlarning töhpisi bilen yézilghan bir parche maqale bolidu. Hemde Qur’an we hedisni yéngidin öginiwatqan qérindashlargha zor paydisi bolidu. Men kéyinki maqalilerdimu mushundaq usulni qollinishim mumkin. Men qérindashlarning mushundaq yardimi üchün aldin’ala rehmet éytimen.

Töwende men Yasir Qazining léksiyisidiki mezmunlarni bashlaymen.

1. Erebche «Wasat» dégen Söz Heqqide

Qur’an Kerimide «wasat» we «wasatan» dégen sözler köp yerlerde ishlitilgen bolup, bu sözning Erebchide mundaq ikki menisi bar. Uning birsi «otturisi, merkizi, otturahal» dégendin ibaret. «Wasata» dégen sözning asasliq menisi mushu bolup, u bir nersining ikki qutupning otturisigha toghra kélidighanliqini körsitidu. Bu sözning ikkinchi menisi bolsa «Eng égiz, eng yuqiri» din ibaret bolup, «bir top ademler ichidiki eng üstün turidighan adem», we «eng üstün turidighan jama’et» dégendek yerlerge ishlitilidu.

«Wasata» ning mezkur léksiye bilen munasiwetlik menisi uning «ottura, otturahal» dégen menisi bolup, Qur’anda «Biz silerni otturidiki jama’et qilip yarattuq» (We have made you a Ummatan Wasata) dégen menige yéqin bir ayet bar. Bu ayetning menisi Musulman jama’etliri dunyadiki barliq jama’etlerning otturisigha toghra kélidighan qilip yaritilghan, Musulman döletliri dunyadiki barliq ellerning otturisigha toghra kélidighan qilip yaritilghan, Musulmanlar ikki qutupning birsige toghra kélidighan emes, ikki qutupning otturisigha toghra kélidighan qilip yaritilghan, dégendin ibaret. Töwende men Musulmanlarning «otturidiki jama’et» qilip yaritilghanliqining 10 misalini chüshendürüp ötimen. Bundaq misaldin birer yüzni tapqili bolidu. Emma bu yerde men peqet 10 misal üstidila toxtilimen.

Ilawe: Men bügün In’glizche torlarni izdep, «Ummatan Wasata» dégen söz In’glizchida «otturahal dölet» (middle nation) we «otturahal jama’et» (middle community) dep élin’ghanliqini, hemde «Ummatan Wasata» dégen söz 2-süre, 143-ayet (Uyghurche Qur’anda 23-bet) te ishlitilgenlikini bildim. Bu ayettiki 1-jümle söz Qur’anning Uyghurche terjimiside mundaq éliniptu: «Shuningdek (yeni silerni Islamgha hidayet qilghandek) kishilerge (yeni ötkenki Ümmetlerge) shahit bolushunglar üchün we Peyghemberning silerge shahit bolushi üchün, biz silerni yaxshi Ümmet qilduq. (2-143, 23-bet)» Yeni, Yasir Qazining «otturahal jama’et qilip yarattuq» dégen chüshendürüshidiki mezmun bu yerde «yaxshi Ümmet qilduq», dep élin’ghan bolup, bu yerde «otturahal» dégen söz ishlitilmeptu. Men Erebchini bilidighan diniy ziyaliylardin birining bu ehwalni bir qétim tekshürüp, inkas sheklide azraq izahat bérip qoyushini ümid qilimen. Yasir Qazi bu yerde «Musulmanlar ottura yolni tutidighan xelq qilip yaritilghan, Islam dini ottura yolni tutidighan din qilip chüshürülgen» dégen idiyini ilgiri sürdi.

2. Islamdiki Ottura Yolning 10 Misalliri

(1) Islam Yoli Xurapatliq bilen Ratsi’onalizmliqning Otturisidiki Yol

Eger siz insanlar jem’iyitige, klassik dinlargha, hazirqi zaman tereqqiyatlirigha, yaki her qandaq tereqqiyatlargha, her qandaq din, we her qandaq pelsepige qarap baqidighan bolsingiz, siz ularning hemmiside ikki qutup mewjut ikenlikini bayqaysiz. Uning birinchisi epsanilik (myth) we xurapatliq (superstition). Uning ikkinchisi bolsa ilmiyliq, ratsi’onalizmliq (rationalism), we matériyalizmliq. Birinchi qutuptikiler ejdadlirining dégenlirige shu pétila ishinidu. Ikkinchi qutuptikiler bolsa hemme nersige ispat telep qilidu. Öz közi bilen körmigüche héchqandaq nersige ishenmeydu. Biz Musulmanlar bolsaq otturidiki jama’etke kirimiz. Allah bizge Musulmanlarning hem Imani bar bolidighanliqi, hem öz aldigha tepekkur qilishqa qadir kélidighanliqini éytqan. Siz hemme ishta ratsi’onalliqni telep qilalmaysiz. Siz hemme ishlarni öz eqlingiz bilen chüshinip kételmeysiz. Emma, siz bir nersige qarighularche étiqad qilsingiz hem bolmaydu. Musulmanlar «Sen dinni menggü chüshinip bolalmaysen, shunga uni qarighularche qobul qilishing, uninggha qarighularche ishinishing kérek» dégen idiyini qobul qilmaydu. Eger biz din’gha qarighularche ishensek, her bir dindikiler öz dinigha qarighularche ishinishke toghra kélidu. Shuning bilen hemme dindikiler «biz tutqan yol toghra yol» dep qaraydighan ish kélip chiqidu. Yene bir qutuptikiler bolsa hemme ishni ilmiy nuqtidin ispatlashni telep qilidu. Emma bu mumkin emes. Eqilning cheklimisi bar. Siz hemme nersini chüshinip bolalmaysiz. Sizning eqlingiz hergizmu ashu eqilning yaratquchisini chüshinip yételmeydu. Eger siz «méning eqlim ashu eqilning yaratquchisini chüshinip yételeydu», dep oylaydikensiz, u bir hakawurluq bolidu. Allah Qur’anda «Oyla, esle, tepekkur qil» deydu. Allah sizdin tepekkur qilishni telep qilidu. Emma siz «Islam heq iken» dégen xulasige kélip bolghandin kéyin, Muhemmed Eleyhissalamgha ishinishke bolidighanliqini jezmleshtürüp bolghandin kéyin, Allah sizdin közge körünmeydighan (unseen) nersilergimu ishinishni telep qilidu.

Her bir ishning sewebini dep bergili bolmaydu. Eger birsi kélip mendin «Musulmanlar néme üchün künige 5 waq namaz oquydu? Néme üchün 4 waq yaki 3 waq emes, 6 waq yaki 7 waq emes, peqet 5 waqla namaz oquydu?» dep sorisa, u so’alning jawabini men bilmeymen. Buninggha men bir ratsi’onalliqqa ige jawabni bérelmeymen. Men béridighan jawab, «Allah bizdin ashundaq qilishni telep qilghan» dinla ibaret bolidu.

(2) Islam Té’ologiye (Eqide) bilen Qanunni Birleshtürgen

Eger biz Juda’izm (Yehudiylar dini) ge qarap baqidighan bolsaq, uning asasen qanundinla terkib tapqanliqini bilimiz. Yeni, Juda’izm jem’iy 613 qanundin teshkil tapqan bolup, bu din’gha choqunidighanlardin ashu qanunlargha her bir sözgiche emel qilish telep qilin’ghan. Juda’izmda té’ologiyilik mezmun intayin az. Emdi Xristi’an dinigha qarap baqidighan bolsaq, uningda héchqandaq qanun yoqluqini bayqaymiz. Xristi’an dini bu dinni qobul qilghuchilardin peqet özini Allah qutquzidighanliqigha ishinishnila telep qilidu. Biz Musulmanlar otturidiki yolda mangimiz. Bizde eqide bar, hemde qanunmu bar. Yeni Islam iman bilen qanunning birikmisi sheklide mewjut bolup turidu. Iman bilen qanunni nahayiti mukemmellik bilen birleshtürüp we tengpunglashturup ish élip baridu.

(3) Islam Teqwadarliq bilen Resmiyetlerni Birleshtürgen

Islam teqwadarliq (spirituality) bilen resmiyet (ritual) ni intayin mukemmel halda birleshtürgen. Hazir dunyada «dinsiz teqwadarliq» (spirituality without a religion) dégen bir yéngi söz chiqti. En’gliyide bir qétim xelqlerdin ray sinash élip barsa, köp sandiki kishiler «Men teqwadar, emma dindar emes», dep jawab bériptu. Bu gepning menisi néme? Bezi dinlarda peqet resmiyetla bar bolup, uningda héchqandaq teqwadarliq yoq. Biz Musulmanlar bu jehettimu ottura yolni tallighan bolup, biz teqwadarliq bilen resmiyetni birleshtürüp élip mangimiz. Resmiyetsiz teqwadarliqning mewjut bolushi mumkin emes. Hej qilish we zakat bérishqa oxshash resmiyiti yoq teqwadarliq mewjut bolmaydu. Namaz oqushtin meqset ayetlerni oqup, namazning heriketlirini qilip tügitish üchün emes, Allah bizge «namaz oqup, méni esle, méni ésingde tut» deydu. Resmiyetning ichide teqwadarliq bar. Hemde teqwadarliq resmiyetler arqiliq ishqa ashurulidu. Gherbiy-jenubiy Asiyada mewjut bolup turuwatqan bir qisim étiqadlarda peqet resmiyetlerla bar bolup, ularda héchqandaq teqwadarliq yoq. Qisqisi, Islamda teqwadarliq bilen resmiyetler intayin mukemmellik bilen birleshtürülgen.

(4) Islam Hazirqi Hayat bilen Kéyinki Hayatni Intayin Yaxshi Tengpunglashturghan

Biz hazirqi dunyada yaxshi yashashqa, bir tengpunglashqan hayatni yashashqa tirishimiz. Shuning bilen bille, kéyinki dunyadimu bir yaxshi hayatqa érishish üchün pütün küchimiz bilen tirishchanliq körsitimiz. Emma, bashqa bezi dinlar bu dunyadiki hayatni pütünler inkar qilidu. Hazirqi zaman métodologiyisining asasiy qismida, mesilen, istémalchiliq, matériyalizm we kapitalizmning hemmiside «axiret» deydighan uqum yoq. Ularda «kéyinki hayat» deydighan uqum yoq. Biz Musulmanlar bu ikki hayatni intayin mukemmel yosunda birleshtürimiz. Intayin mukemmel halda tengpunglashturimiz. Biz özimizge kéyinki dunyada yaxshi yashashni ghaye qilimiz. Shuning bilen bille, hazirqi dunyada yaxshi yashashqa sel qarimaymiz.

Qedimki zamanda otken «Qarun» isimlik bir chong bay bolup, Allah bashqa teqwadarlarning éghizi arqiliq uninggha mundaq dégen: Qolungda bar mushu pullar bilen choqum axirettiki ordini yaki axirettiki sarayni yasighin, emma, hazirqi dunyadiki hayatnimu untulup qalma. Séning bu dunyadimu rizqing bar. Séning bu dunyadiki xushalliqlarning hemmisini bir yaqqa qayrip qoyushungning hajiti yoq. Eger sen bir milyonér bolsang, séning bir jeppir öyde olturushungning hajiti yoq. Kéyinki hayat üchün orda yasa, emma hazirqi hayat üchün orda yasashnimu untulup qalma. Mana bu Allah Qarun’gha dégen gepler.

Islam dinining eng güzel tereplirining biri mana mushu. Allah bizge «Barghin, bu dunyadin bir hayat ademdek obdan huzurlan’ghin, emma téximu muhim hayatning yene bir dunyada ikenlikinimu untulup qalma», deydu.

Allah Qur’anda özimizning iqtidarigha mas kélidighan teriqide yashash Musulman bolushning bir sherti ikenlikini otturigha qoyghan. Allah Qur’anda saxawetchilik qilghanda özining hemme nersisini bériwétishke bolmaydighanliqini, shuning bilen bille pixsiqliq qilishqimu bolmaydighanliqini, ottura yolni tallap ish körüshni éytqan. Allah köprek bayliqqa érishtürgenlerdin saxawetchiliknimu köprek qilishni telep qilidu. Her bir ademdin öz iqtidarigha, öz imkaniyitige yarisha saxawetchilik qilishni telep qilidu. Ajrashqan er-ayallargha qarita, Allah erge köprek nerse bergen bolsa, u erning ayaligha shuninggha mas halda mal-mülük bérishini, eger ayaligha köprek bergen bolsa, ayalining érige shuninggha mas halda mal-mülük bérishini telep qilidu. Her bir ademdin özining imkaniyitige mas kélidighan halda xeyrxahliq qilishni, eger imkaniyiti yar berse imkanqeder yaxshi yashashni telep qilidu.

Bir ademning öz imkaniyiti yar bergen da’ire ichide yaxshi yashishi haram emes.

Allah Qur’anda «Kim méning bendilirimning sap tamaqlarni yéyishini we yaxshi kiyimlerni kiyishini cheklidi? Kim Allah yaratqan güzellikni (yeni yaxshi kiyimlerni) cheklidi?» deydu. Allah sap yémeklikler bilen yaxshi kiyimlerni mushu dunyada yashawatqan özige ishen’güchi bendiler üchünmu yaratqanliqini, yene bir dunyada bolsa bu nersilerni peqet özige ishen’güchiler üchünla yaritilidighanliqini otturigha qoyidu.

Muhemmed Eleyhissalam bashqilar özige sowgha qilghan eng yaxshi yémekliklerning hemmisini yégen. U qoyning putini we halwigha oxshash tatliq yémekliklerni intayin yaxshi körgen. Périsiyining padishahi (Persian Empire) uninggha bir özgiche ton (pelto) ni sowghat qilidu. Bu ton intayin ésil bolup, Muhemmed Eleyhissalam uni Jüme namizi jeryanida kiyiwalsa, bashqa sahabiler uning etrapini aylinip méngip, bu ton’gha qariship kétidu. U sahabiler bundaq ésil peltoni öz ömride tunji qétim körüp béqishi idi.

(5) Islam Insanlarning Jismaniy we Rohiy Éhtiyajigha Teng Ehmiyet Béridu

Bizning dinimiz beden (body) bilen qelb (soul) ning éhtiyajini intayin muhim orun’gha qoyidu. Eger dunyagha nezer salsaq, biz oxshashla ikki qutupni bayqaymiz. Biz her xil yashash pelsepilirini bayqaymiz. Hazirqi dewrde közge eng köp chéliqidighini peqetla matériyalizmni asas qilghan hayat. Bundaq hayatni qoghlashquchilar üchün beden telep qilghan nersilerning hemmisi halal bolidu. Ular üchün hayatning meqsiti ene shu. En’gliyidiki yashlar arisida éqip yüridighan mundaq bir gep bar: «Aran bir qétim yashaysen, shunga qilghili bolidighan ishlarning hemmisini qilip yasha». Bu Islamning pelsepisi emes. Islamda siz ikki qétim yashaysiz, hemde ikki qétim ölisiz (Bu yerde Qur’andiki bir jümle söz Erebchide neqil keltürüldi). Heqiqiy hayat bilen heqiqiy ölüm kéyinki hayatta kélidu. Bu hayatta emes.

Bizning dinda, bizning bedinimizning éhtiyaji bar, bizning qelbimizningmu éhtiyaji bar, dep qaraymiz. Hazirmu mewjut bolup turuwatqan bezi pelsepiler bedenning hemme éhtiyajini men’i qilidu. Peqet qelbnila étibargha élip, beden bilen kari bolmasliqni telep qilidu. Buning bir misali Buddizm. Buddizm kishilerdin hemme istek (desire) lerni yoqitishni telep qilidu. Xristi’an dinidiki bezi chüshenchilermu hem shundaq. Bezi katolik chérkaw poplirining toy qilishigha ruxset qilinmaydu. Shunga ularning bezi bir yaman ishlarni qilghanliqini anglap qalimiz. Emeliyette bolsa siz özingizning insanliqingizni yoqitalmaysiz. Siz hayatla bolidikensiz, siz bir insan süpitide mewjut bolup turisiz.

Bizning dinimiz néme deydu? Bizde mundaq bir dangliq hedis bar: Ramzan éyining biride, Ebuderdaning öyige yiraqtin bir Selmen dégen méhman kélidu. Ebuderda her küni roza tutup, her küni axshimimu bamdat namizighiche Qur’an oqup, öyidikilerge qarimaydu. U méhman’ghimu qarimaydu. Shuning bilen u méhman Ebuderdagha her küni kéchiche Qur’an oqumay, a’ilisidikilergimu qarashni telep qilidu. Shuning bilen bir küni etigende Ebuderda Muhemmed Eleyhissalamning qéshigha héliqi méhman üstidin erz éytip baridu. Peyghembirimiz Selmenni yénigha chaqirip, néme ish bolghanliqini soraydu. Selmen hemme ishni sözlep bérip, Ebuderdaning roza tutush we Qur’an oqush bilenla bolup, öz bedinini, a’ilisini, we turmushini pütünley bir yaqqa qayrip qoyuwatqanliqini deydu. Shuning bilen Muhemmed Eleyhissalam mundaq deydu: «Selmenning qilghini toghra. Séning bediningning hoquqi séningkidin üstün turidu. Xotunungning hoquqimu séningkidin üstün turidu. Séning méhminingning hoquqimu séningkidin üstün turidu. Shunga ashularning hoquqini özlirige ber.»

Yene bir dangliq hedis bar: Üch adem Muhemmed Eleyhissalamning her küni qanchilik sejde qilidighanliqini uqqandin kéyin, ularning hemmisi «Peyghembirimiz sejdini bek az qilidiken. Men uni asanla bésip chüsheleymen», dep oylaydu. Hemde ularning birsi «Men ömrümning qalghan qismida her küni roza tutimen», deydu. Ikkinchisi «Men her küni kéchisi bamdat namizi waqtighiche sejde qilip, qet’iy uxlimaymen», deydu. Üchinchisi bolsa «Men menggü toy qilmaymen», deydu. Muhemmed Eleyhissalam sahabilerni meschitke yighip, «Men beziliringlarning mundaq, mundaq déginini anglidim. Bundaq geplerni qilsanglar qandaq bolidu? Men Allahni hemminglardin yaxshiraq bilimen. Hemde Allahtin hemminglardin bekrek qorqimen. Shundaq bolsimu, men bezide roza tutimen, bezide roza tutmaymen. Men uxlaymen, hemde bamdat namizinimu oquymen. Hemde men ayal kishi bilen toy qilimen. Kimki Sünnettin chetnep ketse kétiwersun, emma men undaq qilmaymen.» Mana bu dinimizdiki muwapiqlashturushtur.

Bedenning éhtiyajini qanduridighan halal yol bar, haram yolmu bar. Emma, bedenning éhtiyaji peqet halal yol bilenla qandurghili bolidighan bir da’ire ichide bolup, Allah biz üchün halalliqning sirtida turup ish qilmisa qandurghili bolmaydighan birer éhtiyajni yaratqan emes. Bizning dinimizda bedinimizning éhtiyajini qandurush üchün halal yolda néme ish qilsaq boluwéridu. Emma haram yolda birer ish qilsaq bolmaydu. Mana bu jismaniy we rohiy éhtiyajlarning eng mukemmel derijide birleshtürülüshidur.

(6) Islam Er we Ayallarning Rolini Intayin Muwapiq Ayriydu

Hazirqi zaman jem’iyetlirining mutleq köp qismida erler bilen ayallar barawer, dep qarilidu. Hemde ulargha opmu-oxshash rollar bérilidu. Eger «er bilen ayallar bir-biridin perqlinidu», désingiz, sizge bir demdila birer qalpaq kiydürülidu. Uning eksiche, bezi bir jem’iyette ayallargha 2- we 3-derijilik grajdanlardek mu’amile qilinidu. Ayallargha bir intayin töwen turidighan insanlar qatarida mu’amile qilinidu. Ashundaq jem’iyetler bügünki kündimu mewjut. Bizning dinimiz bu jehettimu otturahal jama’etke kiridu. Allah Qur’anda «Erler ayallargha oxshimaydu», dep nahayiti éniq éytqan. Bu bir bi’ologiyilik pakit. Bi’ologiyilik, fizikiliq, fizi’ologiyilik, psixologiyilik, we héssiyat qatarliq jehetlerning hemmiside erler bilen ayallar oxshimaydu. Ularni oxshash déyish mushu dunyada yashawatqan héchqandaq bir ademning eqlige uyghun kelmeydu. Shunglashqa Allah «Erlerningmu öz rizqi bar, ayallarningmu öz rizqi bar», deydu. Allah «Xuddi erlerning ayallar üchün qilip bermise bolmaydighan melum mes’uliyetliri bar bolghinidek, ayallarningmu melum mes’uliyetliri bar. Erler bilen ayallarning her ikkisining bir-birige mes’uliyetliri bar. Eng axirida, ayallargha qarighanda erlerge peqet birla hoquq artuq bérildi», deydu. Yeni, ayallargha qarighanda 20 hoquq yaki bir ming hoquq artuq bérilmigen. Peqet birla hoquq artuq bérilgen. Yani, a’ile ishlirini bashqurushtin ibaret birla hoquq artuq bérilgen. Bu dégenlik ayallarni özlirige boysundurush, ayallarni xarlash, yaki ayallargha xojayin boluwélish, dégenlik emes. Hemmimiz bilimiz, bir mashinini ikki adem teng heydiyelmeydu. Bir paraxotning rolini ikki adem teng bashquralmaydu. Allah intayin siliq halda «ayallargha qarighanda erlerning birla yéri artuq», deydu.

Teqwadarliq jehette erler bilen ayallar oxshash. Bir adem er bolup qélishi sewebidin jennetke kirishte ayallardin üstünrek turup qalmaydu. Erler bilen ayallarning jennetke kirish pursiti opmu-oxshash. Mana bu eng tüp, eng axirqi barawerlik.

(7) Islam Epuchanliq bilen Yuqiri Telep Qoyushta Otturidiki Yolni Tallaydu

Intiqam élish bilen epu qilishqa kelgende, Islam otturidiki yolni tallaydu. Bu jehettimu ikki qutupqa yatidighan pelsepe we idé’ologiyiler bar. Bezi pelsepe we idé’ologiyiler kishilerge kechürüm qilishni ögetmeydu. Bezi dinlar bolsa hemme ishta bashqilargha yol qoyushni, her qétim düshmenlirini epu qilishni ögitidu. Emeliyette bolsa insanlar üchün her qétim epu qiliwérish mumkin emes. Eger bir adem ashundaq qilidiken, jem’iyet u ademdin dawamliq paydilinip, uni yashiyalmas qilip qoyidu. Hemme u ademge yalghanchiliq qilidu. Hemme adem u ademning nersilirini gollap éliwalidu. Shunglashqa biz insanlar tarixida mewjut bolup baqqan, özige eskilik qilghanlarni her qétim kechürüwétish heqqide telim béridighan jem’iyettin birerni tapalmaymiz. Undaq qilish mumkin emes. Bashqilarni her qétim epu qilish indiwidu’allar da’irisidimu mumkin emes, jem’iyet da’irisidimu mumkin emes. Bashqilarni her qétim epu qilishni ögitidighan étiqadlar emeliyette undaq ishni hergizmu emelge ashuralmaydu. Chünki, dunya undaq emes.

Shunglashqa Qur’anda bundaq ishlarda ottura yolni tutush heqqide xéli köp ayetler bar. Qur’anda, eger birsi sizge xata ish qilghan bolsa, siz uninggha oxshash miqdardiki zexmet yaki ziyanni yandurup qilsingiz bolidu, déyilgen. Elwette, siz bu ishni sotqa bérip qilisiz. Sheri’et qanunida bundaq ishlarni öz aldingizgha qilsingiz boluwéridu, yaki adaletlikni öz qolingizgha alsingiz boluwéridu, deydighan mezmun yoq. Islam dini sizge eger birsi sizge xata ish qilghan bolsa, siz sotqa bérip uning üstidin erz qilsingiz bolidu, deydu. Eger birsi sizge ziyan salghan bolsa, siz uni her bir tiyin’ghiche tölitiwalsingiz bolidu.

Emma Allah deyduki, eger bir kim bashqilarni epu qilsa, bashqilargha yol qoysa, yaki ikki ademni yarashturup qoysa, Allah undaq ademlerning yaxshiliqlirini hessilep qayturup béridu.

Démek, Islam dini bizge ottura yolni ögitidu. Mana bu heqiqiy hayat, ré’alliqqa uyghun hayat. Bashqilarning sizge salghan ziyinini tolduruwalmaqchi bolsingiz, siz ashundaq qilishqa hoquqluq. Emma, siz aldi bilen qarshi terepni kechürüwétishke, ziyanni tolduruwélishtin özingizni tartishqimu urunup béqing. Siz Muhemmed peyghembirimizning siyer (Seerah, terjimihal) lirining köp yerliride uning intayin keng qorsaq ikenliki, bashqilarni dawamliq epu qilidighanliqi, nahayiti sewrchan ikenlikini oquysiz. Siyerlerining bezi yerliride peyghembirimiz nahayiti telepchan bolup, bezi ademlerni epu qilmaydighanliqinimu oquymiz. Mana bu Siyer(Seerah) lerning mukemmellikining bir namayendisi. Yeni u bizge Allaning elchisimu bezide bizge achchiqlinidighan, uning bezi jinayetlerni nahayiti qattiq jazalaydighan ishlarmu yüz béridighanliqini körsitip béridu.

(8) Barliq Islam Guruppilirining Ichide, Ehli Sünnet Ottura Yolni Tutquchilar

Islam elliri bashqa barliq ellerge qarighanda ottura yolni tutquchi el bolup hésablinidu. Xuddi shuninggha oxshash, ehli sünnet (heqiqiy Sünni) ning té’ologiyisi (eqidisi) bashqa barliq Islam té’ologiyiliri bilen sélishturghanda ottura yolni tutidighan bir eqididur. Bezi eqidiler ish-heriket (action) lerni imanning bir qismi, dep hésablaydu. Yene beziliri bolsa iman ish-heriketni öz ichige almaydu, dep qaraydu. Ehli sünnet bularning otturisida turidu. Bezi eqidiler teqdirni, beziliri bolsa arzuni étirap qilmaydu. Biz bolsaq otturida turimiz. Beziler «sahabiler eyiblinishke tégishlik», deydu. Yene beziler bolsa «sahabiler hergiz xataliq ötküzmeydu», deydu. Biz bolsaq otturida turimiz. Sahabiler barliq ewladlar ichidiki eng yaxshi ewladlar, emma ularmu insanlar, shunga ular bezide xataliq ötküzidu. Emma Allah ularning xataliqlirini epu qiliwetken.

(9) Ehli Beytqa Baha Bérishte, Ehli Sünnet Ottura Yolni Tutquchilar

Sünni Islamda, Muhemmed Eleyhissalamning qizi Fatime, ikki newrisi Hesen bilen Hüseyin, küy’oghli Eli, Elining bir tughqan qérindashliri qatarliq a’ile tawabi’atliri «Ehli Beyt» dep atilidu. Beziler Ehli Beytlarni bek üstün orun’gha qoyidu. Beziler bolsa bek töwen orun’gha qoyidu. Biz bolsaq ularni otturahal orun’gha, Allah békitip bergen orun’gha qoyimiz. U bolsimu, biz ularni bir xil alahide muhebbet bilen söyimiz, ular Muhemmed Eleyhissalamning a’ile-tawabi’atliri bolghachqa, Allaning ulargha béridighan mukapati bashqilargha béridighan mukapatidin yaxshiraq, dep qaraymiz. Emma, biz ularni ilahlashturmaymiz. Démek, biz bir otturidiki jama’et. Mushuninggha oxshash, eqidining her bir saheside biz ottura yolni tutimiz.

(10) Siyaset we Hökümranliq Qilghuchilargha Qandaq Mu’amile Qilishta, Ehli Sünnet Ottura Yolni Tutquchilar

Bu bir asanla ziddiyet peyda qilidighan téma, emma, méning meqsitim ziddiyet peyda qilish emes. Silermu bilisiler, biz hazir dunyani pitniler qaplighan, Musulmanlar intayin qattiq sinaqlargha duch kelgen bir dewrde yashawatimiz. Biz dunyaning hemme yéride radikal idé’ologiyilerni uchritimiz. Bir qisim kishiler intayin hamaqetlik ishlarni qilidu, we dawamliq bashqilar bilen qarshilishish yolini tutidu. Bundaq qilishni öz dinining bir qismi, dep qaraydu. Bezide hetta yolgha qoyuluwatqan qa’ide-tüzümlerge qarshi qoralliq küresh élip bérishni teshebbus qilidu. Bu hergiz ottura yol tutush emes.

Bu jehettiki ishlarning yene bir qutupimu bar. Bu bolsimu hökümranliq qilghuchilargha qaritilghan her qandaq tenqid we eyibleshlerni «haram» dep hésablashtin ibaret. Ular xelqlerning hökümdarlargha qarshi birer éghiz gep qilishighimu yol qoymaydu. Hökümdarlarni derijidin tashqiri insanlar we derijidin tashqiri dindarlar, dep hésablaydu.

Selefler dewridiki bir dangliq ziyaliy Imam Mehmed mundaq dégen: Sen hökümdarlarning aldidimu heqiqetni sözle. Hökümdarlarning amma aldida sadir qilghan xataliqini amma aldida tüzitisen, ayrim kishiler aldida sadir qilghan xataliqini senmu ayrim kishiler aldida tüzitisen. Sen tenqidligüchilerning tenqididin qorqmaysen, emma sen hamaqet ishlarni qilmaysen, hemde qopalliq qilmaysen. Xelipe bar chaghda, sen ichki urush qozghimaysen (bu söz selef dewridiki ehwalgha qaritilghan). Emma xelipe amma aldida xataliq ötküzse, sen uni amma aldida tüzitisen.

Islamda hazirqi zaman’ghimu mas kélidighan ottura yol bar. Ular sheri’et, iqtisadiy sistéma, edliye sistémisi qatarliqlar bolup, bu nersiler meschitlerning ichigimu uyghun kélidu, meschitlerning sirtighimu mas kélidu. Islamda «dinning hemmisi meschitning ichide» deydighan gep yoq.

Hazirqi dewrde bizning yüzde-yüz ottura yolda mangalishimiz mumkin emes. Biz bezide xataliq ötküzimiz. Emma biz Allahning toghra yéteklishini qolgha keltürüp, Ümmetler birlikte tirishsaq, biz hergiz ottura yoldin chiqip ketmeymiz. Bu jehette Allah bizge wede bergen. Muhemmed Eleyhissalam mundaq deydu: «Méning Ümmitimge Allah méhribanliq ata qilghan. Ümmetlerning mutleq köp qismi zaman axiri bolghuche heq yolda mangidu. »

Biz otturahal Ümmetlermiz. Biz özimizning otturahal ümmetlerdin bolghinimizdin pexirlinimiz. Bizni otturahal ümmetlerdin qilip yaratqanliqi üchün Allahqa rehmet éytimiz. Hemde bizni dawamliq toghra yolda mangghuzushi, dawamliq ottura yolda mangghuzushi üchün Allahqa du’a qilimiz.

Yasir Qazining mezkur léksiyisining mezmuni mushu yerde axirlashti.

3. Bashqa Dinni Tashlap, Iman Éytqanlar Heqqide

Uyghur tor betlirige turup-turup birer gherblik dangliq ademning Islamgha kirgenliki heqqidiki xewer chiqip, uninggha oqurmenler xosh bolup, shu heqte qizghin paranglar bashlinip kétidiken. Mesilen, téxi yéqindila chet eldiki bir torgha NASA ning bir alem uchquchisining Islamgha kirgenliki heqqidiki xewer chiqti (u xewer kéyin yalghan bolup chiqti). Bu xil ehwalni qandaq chüshinish kérek?

Yasir Qazi 2014-yili 28-Mart küni özining «Facebook» témigha ikki Amérikiliqning eslidiki dinini tashlap, özi imamliq qiliwatqan meschitte iman éytqanliqi heqqidiki bir uchurni chiqirip qoydi. Bu mezmun mezkur téma bilen munasiwetlik bolghachqa, men uning mezmunini bu yerge kirgüzüp qoyimen.

Töwendikisi Yasir Qazi yazghan uchur:

Aldinqi 24 sa’et ichide öz-ara munasiwiti yoq bir aq tenlik er bilen bir aq tenlik ayal bizning meschitte iman éytti. Ularning iman éytish resmiyitini ötep bérishni Allah manga nésip qilghan bolup, men uningdin nahayiti xushal boldum. Bu hergizmu men élip barghan dawaning netijisidin bolghan emes. U ikki kishi Islamni kitab we tor betler arqiliq tetqiq qilip, shuning bilen bizning meschitte iman éytishni qarar qiliptu. Heqiqetenmu Allah özi xalighan kishilerni yétekleydu.

Emma, méni ensiritidighan ish shuki, biz bir jama’et bolush süpitimiz bilen ashundaq iman éytidighanlargha bir muwapiq qurulma yaritip bérelmiduq. Ular bilen héchkim dost bolmaydu. Ular intayin köp ichki tosqunluqlargha duch kélidu . Mesilen, Islamdiki oxshimighan guruppilar, oxshimighan Islam nezeriye-qanunliri, oxshimighan tillar, oxshimighan medeniyet we exlaqlar. Bir tipik ehwalda, ularni a’ilisi we jem’iyet ichige almaydu, yaki héch bolmighanda ularning turmushini qiyinlashturuwétidu. Bu jehette biz nurghun ishlarni qilmisaq bolmaydu. Undaq qilmaydikenmiz, iman éytqanlarning xéli zor qismi kéyinche Islamdin chiqip kétidu. Men yuqiridiki ikki kishining ashundaq ademlerdin bolup chiqmasliqi üchün du’a qilimen. Bu xil emeliyetni gherbtiki Musulmanlarning köpinchisi uzundin béri chüshinip kéliwatidu.

Men rahetsizlinidighan yene bir ish, her qétim bir adem öz dinini tashlap iman éytqanda, bizning tekbir (takbeers) ni ünlük oqup, xushal bolup kétishimiz. Men mushundaq xushalliqni wujudqa keltürgen nerse néme, dégenni oylaymen.

Siz yügürüp kélip, manga qarshi isyan kötürüshtin burun, méning sözümni anglap béqing. Men bu ishni töwendikidek chüshensek, xatalashmaymiz, dep oylaymen: Biz özimiz yaxshi Musulmanlardin bolalmiduq, shunga bashqilar eslidiki dinini tashlap, Islamgha kirse biz xushal bolup kétimiz. Undaq bolushtiki seweb, biz «Gerche men uni özüm hés qilalmighan bolsammu, bashqilar Islamning bir ulugh din ikenlikini bayqap, Islamgha kirgini, Islamning heqiqetenmu bir ulugh din ikenlikini körsitip béridu» , dep oylaymiz. Bu dégenlik yéngidin Islamgha kirgenlerning Islamgha bir ulugh din qatarida mu’amile qilghanliqi yalghan, dégenlik emes. Sahabiler bilen eng deslepki Musulmanlar yéngidin Islamgha kiriwatqan kishilerni körgende, «ular toghra yétekchini tapti», dep, Islamgha yéngidin kirgenler üchün xushal bolghan. Hergizmu yéngidin Islamgha kirgenlerning özlirining tutqan yolining toghriliqini mu’eyyenleshtürüp bergenliki üchün xushal bolghan emes. Yeni, ular «bashqilar» üchün xushal bolghan, «özliri» üchün emes.

Yuqiridiki méni rahetsizlendüridighan ikki ish emeliyette öz-ara baghlan’ghan. Hazir 2-mesile tüpeylidin 1-mesile mewjut bolup turuwatidu. Eger biz heqiqetenmu yéngidin iman éytqan kishiler üchün xushal bolghan bolsaq, biz bir jama’et süpitide u kishilerning rohiy we ijtima’iy éhtiyajlirini qandurghan bolattuq. Biz bashqa kishilerning iman éytishidin shexsiyetchilik qilip özimizning ichide we özimiz üchün xushal bolidighan bolghachqa, biz yéngi iman éytqanlargha anche ish qilip bermeymiz, hemde peqet Allahtinla panahliq tileymiz.

4. Axirqi Söz

Men Islam dini heqqide bir qanche parche yazma teyyarlap, torlargha yollighandin kéyin, dunyaning her qaysi jayliridiki bir qisim milletsöyer qérindashlar manga xet yézip, méning körüp béqishim üchün xéli köp matériyal we tor bet ulinishlirini ewetip berdi. Bularning ichide hazir Islam dunyasida xéli étirap qilin’ghan bir qisim diniy alimlarning léksiyiliri bar bolup, manga tewsiye qilin’ghanliridin sheyx Xalid Yasin, Mustafa Islam’oghlu, Bilgin Erdoghan, we Noman Elixan (Nouman Ali Khan, bayyinahtv.com) lar bar (beziliri chüshüp qalghan bolushi mumkin bolup, men ularni kéyinche tépiwalimen). Men bu qérindashlargha chin könglümdin rehmet éytimen.

Uningdin bashqa, nahayiti köp sandiki qérindashlar méni qollap we manga medet bérip, torlarda intayin köp semimiy inkaslarni yazdi, manga uchur yollidi, we beziler manga téléfon qildi. Men yétishelmey qélip, manga inkas yazghan qérindashlarning köpinchisining inkasini jawabsiz qaldurushqa mejbur boldum. Men mushu pursettin paydilinip, yuqiridiki qérindashlarning hemmisige chin könglümdin köptin-köp rehmet éytimen, hemde ularning méni toghra chüshinishini soraymen.

Yasir Qazining mezkur maqalida mezmun qilin’ghan témilargha oxshash témilarda bérilgen léksiyiliri xéli köp. Gerche qérindashlar yuqirida tonushturghan diniy alimlarning nutuqlirimu nahayiti qimmetlik we ehmiyetlik bolsimu, maqalilerning sistémiliq bolushi, öz-ara baghlinishliq bolushi, we oxshash mezmunning tekrarlinip qalmasliqi nuqtisidin élip éytqanda, men aldi bilen Yasir Qazining ilmiy emgeklirini toluq tonushturup bolup, andin bashqilarningkige ötkünüm yaxshi. Yeni, men bashqa diniy alimlarning ilmiy emgeklirini kéyinche choqum körüp chiqip, özüm muwapiq körgenlirini wetendashlargha tonushturimen. Hazirche birsi waqtimning qisliqi, yene birsi Yasir Qazining ilmiy emgeklirini tonushturush ishimning téxi axirlashmighanliqi sewebidin, kéyinki bir mezgil waqit ichide men yenila Yasir Qazining léksiyisi boyiche yazma teyyarlaymen. Shunglashqa qérindashlarning bu ishni toghra chüshinishini soraymen.

Manga tewsiye qilidighan bashqa matériyallar bolsa, siler manga ularni yollawersenglar boluwéridu. Men ularni obdan saqlap qoyup, kéyinche choqum körüp chiqimen. Méni qollap, manga medet bériwatqan barliq qérindashlargha yene bir qétim rehmet!

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup.

Paydilinish materiyalliri:

[1] Mehdi Hasan | Islam Is A Peaceful Religion | Oxford Union

https://www.youtube.com/watch?v=Jy9tNyp03M0

[2] In Pursuit of the Middle Path, Dr. Yasir Qadhi | 23rd March 2014 - London, UK

https://www.youtube.com/watch?v=S1Yrq5JqdhU

Wheelchair