Waqitni Muwapiq Bashqurush
 
Erkin Sidiq
2008-yili 4-ayning 6-küni
 
Men aldinqi qétim yazghan "ish ünümi yuqiri kishilerning 7 aditi" dégen yazmamda, dunyagha dangliq kowey ependi yekünlep chiqqan yuqiri ünüm bilen ish qilidighan, öz hayatini nahayiti muweppeqiyetlik ötküzgen kishilerning 7 aditini tonushturup öttüm. Kowey ependi özining "ish ünümi yuqiri kishilerning 7 aditi" dégen kitabini élan qilghandin kéyin, uning dawami teriqiside yene bir kitab élan qilghan bolup, bu 2-kitabining in'glizche ismi "First things first". Buning menisi "muhim ishni aldida qilish" dégen'ge toghra kélidu. Bu eslide yuqiriqi 7 adetning üchinchisi bolup, bizning idaride orunlashturulghan bir séminar mexsus mushu témida boldi. Men ushbu yazmamda "muhim ishni aldida qilish" boyiche, qandaq qilghanda waqittin muwapiq paydilan'ghili bolidighanliqi toghrisida toxtilip otimen.
 
"Igilik bashqurush" dégenni in'gliz tilida "business management" deydu. In'gliz tilida mushu söz bilen oxshash xaraktérdiki yene bir söz bar. U bolsimu "time management". Bu sözning menisi "waqit bashqurush". Uyghur diyarida hazir "waqit bashqurush" dégen söz ishlitilemdu-yoq, uni bilmeymen. Lékin, men uyghur diyarida yashawatqan waqtimda bu sözni anglap baqmaptikenmen. Shunga gerche méning bu yazmida toxtalmaqchi bolghinim "waqit bashqurush" dégen mezmun bolsimu, oqurmenlerge bir az ghelite tuyulup qalmisun, dep maqalining témisini "waqitni muwapiq bashqurush" dep aldim.
 
Amérikida "waqit bashqurush" dégen söz nahayiti keng türde qollinilidu. Ottura we chong tiptiki shirket, idare, mektep we organlar mutexessislerni teklip qilip, muddetlik halda öz shirkitidiki her derijilik bashliqlarni "waqit bashqurush" jehette terbiyilep turidu. Men bügün amérikidiki intérnét arqiliq kitab satidighan dangliq shirket http://www.amazon.com ning tor bétige kirip, "time management" dep kirgüzüp baqsam, jem'iy 73,272 izdesh netijisi chiqti. Buningdin amérikiliqlarning "waqit bashqurush" qa neqeder köngül bölüdighanliqini körüwalghili. Buning eksiche, yéqinqi bir qanche esirning mabeynide mutleq köp sandiki uyghurlarning waqit köz-qarishi intayin ajiz bolup keldi. Mesilen, Yalqun Rozi ependining "biz qandaqlarche naxsha-ussul milliti atilip qalduq" dégen yazmisida mundaq deydu:

Neqil: 1906-yili qeshqerge kelgen finlandiyilik ékspéditsiyichi mannér xéyim (Manner Heim) özining kündilik xatiriside: "uyghurlarning tebiiti bikar telep, keyip-sapa turmushqa adetlen'gen, teyyar tap, kün- künlep laghaylap yüridu, ishley démeydu. Bolupmu qoghun pishshiqida ular topliship olturushup, bir-ikki qoghun tawuzni pichip dastixan'gha qoyuwélip, ettigendin tün yérimghiche neghme-nawa qilishidu", dep xatirilen'gen.
Bu maqalining toluq tékistining tor adrési: http://www.meripet.com/Academy/NaxshaUsulMilliti.htm
 
In'glizchida mundaq bir söz bar: "The good is often the enemy of the best" buning menisi "yaxshi bolush köpinche halda eng yaxshi bolushning dushmini bolidu." uyghurlarning yéri keng, yimekliki mol, öz yurtidin sirtqa chiqmay yashighanda öz-ara riqabetlishishning anche zörüryiti yoq bolghachqa, aldinqi esirning yérimighiche uyghurlarning waqit köz-qarishining ajizliqi özliri üchün anche bilinmigen idi. Eslide burunqigha oxshash bashqilargha béqinda bolmay, bashqilar bilen riqabetleshmey, dawamliq her xil bésimlargha uchrimay, uxlash we yéyish jehettiki maddiy turmush bilenla qanaetlinip, rahet we xushal-xuram yashighili bolghan bolsa, choqum waqit köz-qarishini özgertmisimu boliwéretti. Emma, riaalliq shuki, yéqinqi yérim esirdin bashlap uyghurlarning yashash muhiti shiddetlik derijide özgirip, hazir choqum bashqilar bilen riqabetleshmise öz mewjutliqini yoqitip qoyidighan bir halet shekillendi. Mushuninggha egiship, hazir urumchi qatarliq chong sheherlerdiki uyghurlarning waqit köz- qarishida nahayiti chong özgirishler boliwétiptu. Lékin, öz perizimche uyghurlarda "waqit bashqurush" téxiche bir ilim bolup shekillen'gini yoq. Yuqirida tilgha alghinimdek, "waqit bashqurush" qa ait in'glizche kitabtin 17 mingdin köpreki bar iken. Uyghurchisidin qanchisi bar?
 
Men bu bir maqalide "waqit bashqurush" ilimining hemme tereplirini toluq tonushturup bolalmaymen. Méning bu yerde tonushturidighinim kowey ependi otturigha qoyghan "muhim ishni aldida qilish" uqumi bolup, uningdin her bir kishi özining kündilik xizmiti we kündilik turmushida paydilansa, choqum yaxshi ünüm qazinalaydu, dep oylaymen. Bu bilimlerning hazir pütün uyghur jem'iyitide mewjud bolup turghan waqit israpchiliqi mesilini toghra tonup yétish, shundaqla pütün uyghur millitining sapasini östürüsh we riqabet küchini ashurush üchünmu nahayiti paydiliq ikenlikige ishinimen.
 
1. Saet bilen Kompas
 
Uyghurlarning ichide "aldirighan yolda qalar" dégen maqalni anglap baqmighanlar asasen bolmisa kérek. Menmu bu sözni ottura mektepke chiqqan waqtimdila anglighan bolup, shuningdin kéyin ésimdin chiqirip baqmidim. Ish qilghanda izchil türde ünümige ehmiyet bérip, sür'et qoghliship ketmigen bolsammu, men burun bu söz toghrisida anche oylinip baqmaptikenmen. Bu qétim ushbu yazmini yézish üchün izdinip matériyal körüsh jeryanida, bu sözning nahayiti chongqur ilmiy asasi barliqini hés qildim. Yeni "aldirash" dégen saet, waqit, we ish qilish sür'iti dégen'ge qaritilghan bolup, "yolda qélish" bolsa bir ishni qilip, eng axirida érishken ünüm yaki netijige qaritilghan. Nurghun kishiler hayatni saetke oxshitidu. Waqitni ish qilish sür'iti asasida qedirleydu. Lékin, waqit bilen ish qilish sür'itige qarighanda eng axirida érishken ünüm we netije téximu muhim. Kompas bir ishni qilip érishken ünümining simwoli bolup, u bir ishni qilishtiki yönilish, meqset, danaliq, toghra höküm, we tengpungluq chüshenchisige wekillik qilidu. Kompasni qedirleydighan adem her qandaq bir ishni qilishtin burun, uning qimmiti toghrisida chongqur oylinidu. Öz-özidin: "men hazir öz waqtimni ehmiyetlik ötküziwatimenmu? Men üchün eng muhim ishlar qaysilar? Bar waqtimni ashu muhim ishlar üchün qanchilik serp qiliwatimen? Hazir qiliwatqan ishimning men közligen nishan'gha yétish üchün qanchilik paydisi bar?" sorap turidu. Ehmiyetsiz ishlar üchün israp qiliwatqan waqtini eng zor derijide azaytip, pütün waqti bilen zéhnini ehmiyetlik ishlargha qaritidu.
 
Yaxshi terbiye asasigha qurulghan ang adem üchün bir ichki közetküchi we yol bashlighuchi sistémisi bolush rolini oynaydu. Shunga kishiler ishni ünümlük qilimen deydiken, choqum "saet" uqumi asasigha qurulghan rohiy dunyadin qutulup, "kompas" asasidiki rohiy dunyani berpa qilishi kérek. Ishni qarighularche tez qilish, yaki "aldirash" usulini qollinidighan kishiler uzun muddetlik nuqtisidin qarighanda, qilghan ishini anche yaxshi ünümge érishtürelmeydu, yaki "yolda qalidu". Sür'et qoghlashmay ünüm qoghlishish özining ishini qilishqimu we bashqilar üchün ishleshkimu qaritilghan bolup, siz özingizning ishini qilghan waqittimu sür'et qoghlashmasliqingiz kérek.
 
2. Waqit Matritsasi ــــ Paaliyetler
 
Kowey ependi kishilerning paaliyetlirini bir waqit matritsasidiki 4 kuadratqa bölgen. Bu yerdiki "matritsa" bilen "kuadrat" dégen sözler matématika atalghuliri bolup, uni anche chüshinip ketmeydighan oqurmenler "bir 4 kuadratliq matritsa" dégen sözni "bir 4 kateklik jedwel", dep chüshensimu boliwéridu. Men bu matritsani 1-resimde chüshendürdüm. Oqurmenlerge qulayliq bolsun üchün, töwende men bu résimdiki her bir kuadratning mezmunini qayta tizip chiqimen:
 
(1) Muhim we jiddiy ishlar
 
(2) Muhim emma jiddiy emes ishlar
 
(3) Muhim emes lékin jiddiy ishlar
 
(4) Muhim emes hemde jiddiy emes ishlar
b9res1 
1-resim: muhim ishlar bilen jiddiy ishlarning munasiwitini chüshenduridighan töt kuadratliq waqit matritsasi.
 
Yuqirida körginimizdek, bu 2x2 ölchemlik matritsa bizge jiddiylik chüshenchisi bilen muhimliq chüshenchisining munasiwitini körsitip béridighan bolup, biz u arqiliq öz waqtimizni qandaq ishlargha serp qiliwatqanliqimizni körüwalalaymiz. Bu matritsani toluq chüshinish we uningdin toghra paydilinish üchün, siz aldi bilen özingiz üchün qaysi ishlarning eng muhim ikenlikini éniqlap chiqishingiz kérek. Yeni siz aldi bilen méning aldinqi yazmamdiki 7 adetning ichidiki 2-adette körsitilgen ishlarni obdan qilishingiz kérek. Eger undaq qilmisingiz, siz özingiz üchün qaysi ishlar muhim ishlar, qaysi ishlar jiddiy ishlar ikenlikini perqlendürelmeysiz.
 
Birinchi resimdiki matritsa siz waqit serp qilishqa tégishlik ishlarni 4 katégoriyige ayrip béridu. Birinchi kuadrattiki ishlar hem jiddiy hem muhim ishlar bolup, ular siz choqum qilmisingiz bolmaydighan ishlardur. Bu ishlarni qilish arqiliq siz közligen nishan'gha yéqinlishalaysiz yaki uninggha yételeysiz. Shunga ular muhim ishlar. Siz bu ishlarni melum bir waqit ichide qilip bolmisingiz bolmaydu. Shunga ular jiddiy ishlar. Mesilen, bu yil yazda aliy mektepke imtihan bérish.
 
Siz özingizning waqtini qalghan 3 kuadratqa qandaq teqsim qilish mesiliside obdan oylanmisingiz bolmaydu. Köp sandiki kishiler "jiddiy" dégen uqumning mejburlishi bilen 3-kuadratqa asanla kirip qalidu. Lékin, bu kuadrattiki ishlar sizning waqtingizni yégen bilen sizning közligen nishaningizgha yétishingizge héch bir töhpe qoshmaydu. Ishni yuqiri ünüm bilen qilidighan kishiler özliri üchün eng paydiliq ishlarning 2-kuadratta ikenlikini obdan bilidu. Pilanlash, teyyarliq qilish, aldini élish, munasiwet ornitish, kitab oqush, kespiy bilimini kéngeytish, we jismaniy jehettin chéniqish qatarliqlar mushu kuadrattiki ishlarning bir qisim misalliridur.
 
Siz özingizning köngül tuyghusi asasidila 2-kuadrattiki ishlarning körünerlik netije qazinishta halqiliq rol oynaydighan ishlar ikenlikini bilisiz. Lékin, bu kuadrattiki ishlardin heqiqiy türde paydilinish üchün, siz aldi bilen özingizde 1- we 2-adetni obdan yétildurishingiz kérek. Yeni, aldi bilen özingizde 3- we 4-kuadrattiki ishlargha "yaq" deydighan bir küchlük kishilik xarektérni yétildürishingiz, hemde özingiz üchün eng muhim ishlarni toluq we toghra bayqap chiqishingiz kérek. Undaq qilmisingiz yuqiriqi 4 kuadrat mewjud bolmaydu.
 
Men özüm üchün eng muhim ishlarning bir qismini 70-yillarda ottura mektepte oquwatqan waqtimdila oylap chiqqan bolup, ular: (1) dunyada qanchilik oqush bolsa ularning hemmisini oqush, (2) özümning iqtisadiy teqdirini tüptin özgertish, (3) bir bextlik aile qurushtin ibaret 3 ish idi. Bu qétim mushu maqalini yéziwétip, 1986-yili men abdushükür muhemmet'imin ependi bilen yaponiyide birge bolghanda u kishi manga dégen mundaq bir söz ésimge kélip qaldi: "bir er kishi üchün muhim nersidin uchi bar: birinchisi bilim, ikkinchisi pul, üchinchisi bir yaxshi xotun." yeni, men özüm üchün oylap tapqan muhim ishlar bilen texminen 15 yildin kéyin abdushükür muhemmet'imin ependidin anglighan muhim ishlar bir-birsige yéqin chiqiptu. Men bu ishlarni oylap öz-özümdin hayajanlinip, shu küni axshimi bir qanche saet waqit uxliyalmay qaldim.
 
Bizge séminar bergen mutexessning éytishiche, ishni yuqiri ünüm bilen qilidighan kishiler 75% waqtini 2-kuadratqa, 20% waqtini 1-kuadratqa, peqet 5% waqtinila 3-kuadratqa serp qilidighan bolup, 4-kuadratqa asasen waqit serp qilmaydiken.
 
3. Waqit Matritsasi ــــ Netije
 
Yuqiriqi 4 kuadrattiki ishlar keltürüp chiqarghan netijimu oxshash bolmaydu. Men 2-resimde her bir kuadratqa mas kélidighan netijilerning misallirini tizip chiqtim. Oqurmenlerge asan bolsun üchün, töwende men 2-resimdiki nersilerni yene bir qétim tizip chiqimen.
 
(1) Muhim we jiddiy ishlar
 
(2) Muhim emma jiddiy emes ishlar
 
(3) Muhim emes lékin jiddiy ishlar
 
(4) Muhim emes hemde jiddiy emes ishlar

 b9res2
2-resim: muhim ishlar bilen jiddiy ishlarni qilishtin kélip chiqidighan netijilerni chüshendüridighan töt kuadratliq waqit matritsasi.
Eger yuqiriqi tizimlikni obdan tehlil qilidighan bolsaq, mundaq bir xulasige kélimiz: 1-kuadrattikisi zörür ishlar. 2-kuadrattikisi ünüm béridighan ishlar. 3-kuadrattikisi adem gollaydighan, ademni qurban qilidighan ishlar. 4-kuadrattikisi bolsa israpchiliq hésablinidighan artuqche ishlar.
 
4. Töt Nachar Adet we 3 Muhim Ish
 
Méning bu yazmini teyyarlishimgha, bu yilning béshida bir tordishimiz bilik munbiride sorighan mundaq soallar turtke boldi: "men qandaq qilimen?", "biz qandaq qilimiz?". Bu tordishimizning sorawatqini "biz uyghur mesilisini qandaq hel qilimiz?" dégendin ibaret idi. Men burunmu éytip ötkendek, bir mesilini hel qilish üchün, aldi bilen u mesilining néme ikenlikini, we uni néme keltürüp chiqarghanliqini aydinglashturiwélishqa toghra kélidu. Yuqiriqi soalni körgendin kéyin, mende hazirqi uyghur mesilisini bir formulalashturup béqish istiki tughuldi. Men chet elge chiqqandin buyan, özüm körgen, anglighan, we oqughan nersiler asasida uyghurlarning hazirqidek bir qisim nachar psixika, rohiy halet, mijez we örp-adetlirining uyghur millitide qachandin bashlap shekillinishke bashlighanliqini, hemde uninggha néme seweb bolghanliqini chüshinishke tiriship keldim. Hemde yéqinda bu mesililer toghrisida özüm razi bolghudek bezi chüshenchilerge ige bolup, ularni aldinqi yazmamda azraq bayan qildim. Shunga uni bu yerde qayta tekrarlimaymen. Eger biz hazirqi uyghur jem'iyitini estayidil közitip baqidighan bolsaq, bashqilar emes özimiz keltürüp chiqarghan, hazir uyghurlargha nahayiti éghir ziyan yetküziwatqan chong nachar adetlerdin mundaq tötni bayqiyalaymiz:
    1) kitab oqumasliq
    2) bala terbiyileshke ehmiyet bermeslik
    3) öz-ara uyushalmasliq
    4) pul-waqit bayliqining köp qismini méhmandarchiliq bilen israp qilish
töwende men bu 4 adetning her birsi üstide qisqiche toxtilip otimen.
 
1) Kitab oqumasliq. Bu ish toghrisida köp sözlimisemmu, u hemmeylen'ge ayan. Hazir uyghur diyarida birsi bir kitab yézip élan qilsa, uningdin aran 3 mingdin 5 ming danighiche sétilidiken. On milyon'gha yéqin nopusqa ige bir medeniyetlik millet üchün bu bir nomus qilidighan ish. Men bu mesile toghrisida ikki qétimliq yazma "söhbet" timu bir az toxtalghan. Bu qétim buningdin köp toxtalmaymen.
 
2) Bala terbiyileshke ehmiyet bermeslik. Uyghur millitining naxsha-ussulgha mahir we amraq, hemde oyunxumar we méhmandost millet ikenliki hemmige ayan. Men burunmu éytip ötkendek, eger uyghurlar yoqap kétish tehditige duchar bolmay, dunyada bir az yuz-abroygha ige halda yashawatqan bir millet bolghan bolsa, yuqiriqi ehwal hergizmu bir eyipleshke tégishlik ish bolalmaytti. Lékin, hazirqi réalliq undaq emes. Uyghurlar duch kéliwatqan teqdirning qaysi derijide nachar ikenlikini bu yerde dep olturushning hajiti yoq. Naxsha-ussul we sorun paaliyitining hazir uyghur jem'iyitide tutqan intayin namuwapiq orni we oynawatqan ziyanliq roli toghrisida yalqun rözi ependi özining "biz qandaqlarche naxsha-ussul milliti atilip qalduq?" dégen maqaliside etrapliq tehlil élip bériptu. Bu maqale
http://www.meripet.com/Academy
dégen tor bétide bar bolup, men oqurmenlerge uni bir qétim oqup chiqishni teshebbus qilimen. Hazir meyli uyghur diyarida bolsun yaki chet elde bolsun, nurghun ata-anilar öz perzentlirining ayighi chiqmastila ussul oynashni dorashni bashlighanliqidin intayin xushallinidu, hemde nahayiti pexirlinidu. Shundaq, balingizning eng köp körüdighini sizning we bashqa uyghurlarning ussul oynishi bolghandikin, balingizning eng köp anglaydighini sizning "oynang balam oynang" dégen dewitingiz bolghandikin, balingizning birinchi bolup öginidighini uyghur ussuli bolidu. Aq tenlikler uyghur ata-anilarning ornida balilirigha ashundaq kichik yéshidila qaysi ishni ögitidu, bilemsiz? Kitab oqushni! Bezi anilar qorsiqidiki téxi tughulmighan balilirigha ünlük awaz bilen kitab oqup béridu. Amérikidiki her bir kichik sheherlerge sélin'ghan sheher kutupxanilirigha barsingiz, nurghun aq tenlik anilarning 5 yashtin kichik balilirini shu yerde béqiwatqanliqini körisiz. Beziliri balilirigha kitabni özi oqup béridu. Beziliri bolsa kitabni balisigha oqutup, özi yénida chüshendürüp yaki xata ketken yerlirini tüzitip bérip qarap olturidu. Yaponluq anilarning asasliq wezipisi peqet ikki: bala terbiyilesh we érini kütüsh. Ularda uyghurlarningkidek olturush asasen yoq bolup, u anilar ömür boyi olturush we méhmandarchiliqqa asasen bérip baqmaydu. Yaponluqlarning hazirqi sapasi bilen milliy rohiy mana mushundaq barliqqa kelgen. Siz balingizgha kichik waqtidin bashlapla ussul oynashni ögetsingiz balingiz ussulgha we bashqa oyun'gha amraq, ulardin intayin hozurlinidighan bolup chong bolidu. Top oynashni ögetsingiz topqa amraq we uningdin huzurlinidighan bolup chong bolidu. Kitab oqushni ögetsingiz bir kün kitab oqumisa turalmaydighan, bir az kitab oqumisa axshimi uxlimaydighan bolup chong bolidu. Oylap béqing: axirida qaysi xilda chong bolghan bala utup chiqidu? Men 2006-yili we 2007-yili yurtqa tughqan yoqlashqa barghanda, téléwizorda kichik balilarning ussul oynash we naxsha éytish musabiqisini köp qétim körüp qaldim. Ashuninggha oxshash bilim musabiqisimu barmu? Bu balilarning uyghur jem'iyitide öginiwatqan ussul bilen naxshiliri yétishmemdiken? 19-esirning otturilirida bashlan'ghan bir dewrni xelq'arada "sanaet dewri" dep ataytti. Hazirqi dewrni bolsa "bilim ishchiliri dewri" (in'glizche "knowledge worker age") dep ataydu. Uyghurlar qaysi dewerde yashawatidu? "méhmandarchiliq sorun dewri" de dések toghra bolamdu? Omumlashturup éytqanda, hazir mutleq köp sandiki ata-anilarning olturush-méhmandarchiliq üchün serp qilidighan waqti kishini chöchütidighan derijide köp bolup, bu hadisini muwapiq teswirlesh üchün men hazir "qalaqliq" dégen sözdin bashqa söz tapalmidim. Uning eksiche, özlirining bosh waqitlirining mutleq köp qismini bala terbiyisi üchün serp qilidighan ata-anilar intayin az.
 
Naxsha-ussul insanlarning meniwi turmushini béyitidighan bir nerse, lékin u insanlarning öz mewjutliqini saqlap qélishini kapaletke ige qilidighan bir nerse emes. Shundaq bolghachqa, uyghurlardin naxsha-ussul cholpanliri köplep chiqsa, hemde bu cholpanlar pütün dunyagha yüzlense, ular uyghurni dunyagha tonutalishi heqiqeten mumkin. Hemde nöwette uyghurni dunyagha tonutushmu nahayiti muhim. Lékin u uyghurlarning dunyadiki qimmiti we ornini östürüp bérelmeydu. Köpinche ehwalda bir milletni pütün dunya tonughan bilen, uning bashqilar aldida étibargha ige bolushi, yaki bashqilar teripidin qedirlinishi natayin. Mesilen, siganlarni pütün dunya tonuydu, lékin ularni héch kim közge ilmaydu. Erep döletliri ichide dunya boyiche eng bayliridin bir qanchisi bolghini bilen, ularnimu gherb elliri anche közge ilmaydu. Sewebi ularda pul bolghini bilen, nöwettiki insanlar jem'iyitining tereqqiyatigha körünerlik töhpe qoshqudek qudret yoq. Yaponluqlar nurghun yaxshi nersilerni ishlep chiqiridu. Shunga dunya ularning izzet-hörmitini qilidu. Yehudiylar bir kichik millet bolghini bilen, ularning ichide hazir insanlar jem'iyitining tereqqiyatigha zor töhpe qoshuwatqanlar nahayiti köp. Shunga gherb elliri ularni xéli etiwarlaydu (yehudiylarning intayin nachar terepliri, hetta insanlargha qilghan jinayi ishlirimu xéli köp, lékin ular men bu yerde ilgiri sürmekchi bolghan idiye bilen munasiwetsiz bolghachqa, ular üstide toxtalmaymen). Nöwettiki weziyet astida, uyghur yash-ösmürlirining naxsha-usul we sorun paaliyitige bolghan qiziqishining derijisi töwenlitip, uning ornigha ularning kitabqa bolghan qiziqish derijisini östürüsh, uyghurlarni dunyagha tonutush we uning dunyadiki qimmitini östürüshke qarighanda, oz mewjudluqini saqlap qélish uchun téximu bekrek zorurdur.
 
Men uyghur olturushi mesilisi üstide burunmu azraq toxtalghan. Qiziqidighanlar uni töwendiki tor bétidin körse bolidu (yazma söhbet 2-qisim 12-soalning jawabi):
http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=2916&extra=&page=5
 
3) Uyushalmasliq. Men aldi bilen oqurmenlerni memet'éli zunun ependining "qosh meschit" dégen esirini bir oqup béqishqa chaqirimen. U maqalining tor adrési:
http://www.bilik.cn/dpindex.php?pagetype-bbsthread-a-tid-17004.html
 
Men buningdin 6-7 yil ilgiri, bir gherplik tarixshunas yazghan in'gliz tilidiki tarix kitabini oqughan idim. Bu kitabta uyghur diyarining 1912-yilidin 1949-yilighiche bolghan ariliqtiki tarixi yézilghan iken. Méning shu kitabni oqup ésimde qélishiche, ashu mezgilde uyghur diyarida muqim turghan gomindang eskerlirining sani 30 mingdin ashmaydikenduq (eger méning ésimde qalghini xata bolghan bolsa, toghrisini bilidighanlar mushu yazmining axirisida eskertip qoyghan bolsa). Men kitabni oqup mushu yerge kelgende intayin heyran bolghan idim: 30 ming esker qandaq qilip nechche milyon uyghur xelqini shunche uzaq bésip turalighandu? Méning kéyin chüshinishimche, gomindang eskerlirining ashundaq qilalishidiki asasliq seweblerning birsi, yuqiriqi "qosh meschit" dégen eserde bayan qilin'ghan, birliship düshmen'ge qarshi turmay, uning ornigha "u sémiz, men oruq" dep öz-ara pash qiliship, öz-ara ora koliship, öz-ara qestliship, eng axirida hemmisi teng halak bolghanliqi iken. Uyghurlardiki öz-ara uyushalmasliq, birliship bir ishni wujudqa chiqiralmasliq ehwali hazirmu intayin éghir. Bu ehwal uyghur diyaridimu, chet eldimu oxshashla mewjud, bu nachar adet üchün uyghurlar hazirmu intayin éghir bedel tölewatidu.
 
4) Pul-waqit bayliqini méhmandarchiliq bilen israp qilish. Bu nachar adet toghrisida shebnem munbiridiki "toyungni chong qilghiche, ghémingni chong qil" dégen maqale bilen yuqiriqi "biz qandaqlarche naxsha-ussul milliti atilip qalduq?" dégen maqalida yéterlik mezmunlar bar iken. Aldinqi maqalining tor adrési: http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-49315.html
 
Shunga men bu mesilide köp toxtalmaymen. Méningche uyghurlarning pul bilen waqitni sorun paaliyitige hazirqidek serp qilishi, "nachar adet" derijisidin alliqachan éship, "yuqiri derijilik qalaqliq" derijisige bérip yetti, désimu artuqchiliq qilmaydu. Ata-anilarning puli bilen waqti asasen sorun paaliyetliri bilen tügigenliktin, balisini yaxshi terbiyileshke waqti bilen puli yoq, özi kitab élip oquydighan'ghimu waqit bilen puli yoq, balilirimu yaxshi terbiye körelmey, özlirimu "herini bilep turush" ishi bilen shughullinalmaywatidu. Bu bir yaman süpetlik aylinish jeryanigha aylinip, uyghurlarning öz mewjutliqini saqlap qélishigha mölcherligüsiz ziyanlarni élip kéliwatidu. Tereqqiy tapqan milletlerde hemmidin bek omumlashqan adet kitab oqush aditidur. Sorun medeniyiti emes. Amérikining prézidénti, parlamént ezaliri, bill gaytiske oxshash karxana cholpanliri, sport cholpanliri, kino cholpanliri, we sen'et cholpanlirining köpliri muddetlik halda yesli, bashlan'ghuch we ottura mekteplerge bérip, yash-osmürlerge kitab oqup bérip, öz xizmiti we kespi toghrisida sözlep bérip, ularni kitabni köp oqup, ilim-penni yaxshi öginip, kelgüside özliridek adem bolup chiqishqa qiziqturidu. Bizning idarimu her ayda nechche qétim etraptiki bashlan'ghuch we ottura mekteplerdin kelgen ékiskursiyechilerni qobul qilip, ulargha kainat bilimliri we kainatni tekshürüsh téxnikisi toghrisida bilim sözlep, ularni kichik waqtidin bashlapla tebiiy - pen we énjénirlik kesiplirige qiziqidighan qilishqa yétekleydu. Men emdi buningdin köp gep qilmay. Uyghurlarning bu jehettiki ehwaligha özingiz qarap béqing.
 
Eger biz bashqilar keltürüp chiqarghan tesir we özgirishlerni bir yaqqa qayrip qoyup, peqet uyghurlar özliri keltürüp chiqarghan nöwettiki ehwalni obdan küzitidighan bolsaq, yuqiri süpetlik lidérlarning kemliki we sapaning töwenlikidin, uyghurlar milliy rohning bashqa nurghun nersilerdin muhim ikenlikini tonup yételmeywatqanliqini, shu sewebtin milliy medeniyet, milliy örp-adet, exlaq,, til we din qatarliqlarni öz ichige alghan milliy kimlikning nahayiti éghir derijide tehditge duch kélishige bilip-bilmey yol qoyup bériwatqanliqini hés qilalaymiz. Shunga men uyghurlarning yuqirida tilgha élin'ghan 4 nachar adetni yoqitip, buningdin kéyin qudret tépishi üchün qilishigha tégishlik ishlardin töwendiki 3 ishni hés qildim:
 
Milliy sapani östürüsh, milliy rohni urghutush, we milliy kimlikni saqlap qélish
 
Bu ishlar "biz qandaq qilimiz" dégen soalgha jawab bolidighan, yuqiriqi waqit matritsasining 2-kuadratigha tewe bolghan muhim ishlardur. Men her bir oqurmenlerdin yuqiriqi 4 nachar adet bilen 3 muhim ishni her waqit ésidin chiqarmasliqini soraymen. Men eslide yuqiriqi 3 muhim ishqa "zaman'gha maslashqan aliy süpetlik lidérlarni yitildurush" dégen 4-ishni qoshushni pilanlighan idim. Kéyin oylap baqsam, milletning sapasi ösüp, milliy rohi urghisa, hemde lidér we dahiy yétiship chiqish uchun zörür bolghan shert-sharait piship yétilse, uningdin tebiiy halda bir qisim aliy süpetlik lidérlarmu chiqidiken. Shuning bilen uni bir ayrim ish qatarigha kirgüzmidim.
 
5. Uyghur Yashlirigha Teklip
 
Hindistanning hemde hindistan musteqilliq herikitining dunyagha meshhur dahiysi mahatma gendi mundaq deydu: "biz qiliwatqan ishlar bilen biz qilalaydighan ishlar otturisidiki perq dunya mesililirining mutleq köp qismini hel qiliwételeydu." bu söz manga nisbeten xuddi uyghurlar üchün diyilgendekla tuyuldi. Yeni, eger biz hazir qiliwatqan ishlar bilen qilalaydighan ishlar otturisidiki perqni tépip chiqip, shu tépip chiqqan ishlarning hemmisini qilsaq, bizning hemme mesililirimiz hel bolup ketken bolatti. Bu yazmida hazirghiche bayan qilghan nersilerni ikki éghiz sözge yighinchaqlash mumkin: merkezleshtürüsh we ijra qilish. Merkezleshtürüsh déginimiz barliq diqqitimizni "muhim ishlar" gha merkezleshtürüsh bolup, "ijra qilish" déginimiz ashu muhim ishlarni emelge ashurushtin ibaret. Men yuqirida uyghurlarning hazirqi 4 chong nachar aditi bilen 3 chong muhim ishini körsitip öttüm. Bu nachar adetlerni tügitip, muhim ishlarni tedrijiy halda emelge ashurush uyghurlarning buningdin kéyinki stratégiyisi bolushi kérek. Lékin, éniq stratégiyening bolushi bir ish, uni emeliyette ijra qilish we emelge ashurush yene bir ish. Yuqiriqi nersilerni men démisemmu bilidighanlar nahayiti köp. Bizning burun otken danishmenlirimiz ichide bundaq stratégiyini tepsiliy oylap chiqqan we otturigha qoyghanlardinmu kürming tola. Hazirqi gep, "bir ishni bilip uni qilmasliq, uni bilmigenlik bilen barawer" din ibaret bolup qéliwatidu.
 
Yuqiriqi nachar adetlerni tashlap, muhim ishlarni emelge ashurush üchün xéli uzun bir mezgil waqit kétidu. Bu nishanni emelge ashurush üchün, uyghur yashliri bashlamchi bolushi kérek. Hemde ishni hazir emdi tughuluwatqan we yéshi kichik balilardin bashlash kérek. Men her bir kishining öz-özidin mundaq bir soalni sorap béqishini soraymen: "hazirdin bashlap men sorun paaliyitimning yérimi tashlap, uningdin iqtisad qilghan waqitni bala terbiyileshke we kitab oqushqa ishliteleymenmu?" men bu yerde teklip teriqiside otturigha qoyghan telep anche yuqiri emes. Men peqet bosh waqtingizning ichidiki sorun paaliyetlirige ishlitiwatqan waqtingizning yériminila bala terbiyisi we kitab oqushqa ishlitip sinap béqing, dédim. Aldi bilen mushuni ölchem qilip turup ish bashlisingiz, méningche choqum yaxshi ünümge érisheleysiz. Uzun muddet nuqtisidin élip éytqanda, biz buningdin kéyinki balilarni sorun'gha amraq emes, kitabqa amraq qilip yétildürishimiz kérek. Shundaq qilalisaq, biz hazirqi uyghur mesililirining nurghunlirini hel qilalaymiz.
 
Méning her bir uyghur yashlirigha béridighan teklipim mundaq: aldinqi yazmamda tonushturghan, ishni yuqiri ünüm bilen qilidighan kishilerning 7 aditini we insan tebiitining 4 qismini bir qeghezge yézip, uni öyingizdiki tonglatquning ishikige chaplap qoyung. Eger mumkin bolsa ashu 11 nersining her birsining astigha birdin siz buningdin kéyin qilip méngishni arzu qilghan ishni yézip qoyung. Uningdin bashqa, yuqirida bayan qilin'ghan 4 nachar adet bilen 3 muhim ishni, hemde mushu 3 muhim ish dairiside siz qilalaydighan ishlarnimu yene bir waraq qeghezge yézip, tonglatquning ishikige chaplap qoyung. Shundaq qilsingiz, her qétim siz tonglatquni achqanda, bu 7 adet, 4 ölchem we siz arzu qilghan ishlarni eslep turisiz. Shu arqiliq siz nahayiti yaxshi ünümge érisheleysiz.
 
6. Axirqi Söz
 
Men biliwal tor béti bilen ötküzgen yazma söhbetning bir yéride, dunyagha dangliq bir erbabning mundaq bir jümle sözini tilgha alghan idim: "waqitni sékont boyiche hésablaydighan ademning waqti, waqitni minut boyiche hésablaydighan ademning waqtigha qarighanda 60 hesse köp bolidu." bu söz paydilinishqa bolidighan waqitlarning hemmisidin paydilinishqa qaritilghan. Men ashu sohbetning yene bir yéride, adem bir ishni qilip charchighanda, u ish bilen munasiwetsiz bashqa bir ishni qilsa, yenila ünümge érishkili bolidighanliqini, shu arqiliq waqit israpchiliqining aldini alghili bolidighanliqini tilgha alghan idim. Men bilen élxet arqiliq alaqilashqanlarning xéli köp qismi mushu usuldin paydilinip nahayiti yaxshi ünüm hasil qiliwatqanliqini éytiptu. Men ushbu yazmamda bolsa, ashu waqitlardin qandaq paydilan'ghanda qilghan ishini yuqiri ünümge érishtürgili bolidighanliqi üstide toxtaldim. Yeni, men hazirghiche waqit toghrisida toxtalghan mesililer munulardin ibaret: 1) paydilinishqa bolidighan waqit miqdarini eng yuqiri derijide köpeytish usuli. 2) tapqan waqitning hemmisidin paydilinish usuli. 3) u waqitlarni yuqiri ünümge érishtürüsh usuli. Bu axirqi mesilige birleshtürüp, men yene adem bir ish qilghanda saetni oylimay, kompasni oylashning nahayiti paydiliq ikenlikini otturigha qoydum.
 
In'gliz tilida nahayiti köp ishlitilidighan "priority" dégen bir söz bar. Uning men eng köp uchritidighan ikki menisi bar bolup, uning birsi "ishning muhimliq derijisi, muhimliq tertipi", yene birsi bolsa "qilidighan muhim ishlar". Mesilen, bezide manga bizning idaridiki 3-4 bashliqtin tengla oxshimighan wezipiler chüshidu. Men héch ishni bashlimay turup, öz bashliqimgha bir élxet yézip, uningdin "bu ishlarning muhimliq tertipi qandaq?" dep soraymen. Bu déginim emeliyette qaysi ishni eng aldida qilimen, uningdin kéyin qaysini qilimen, ... Dégendin ibarettur. Ishni shu boyiche qilsam, méni bashqa bashliqlar aware qilalmaydu. Ulardin birersi méni izdep kélip, "méning ishim puttimu?" dep sorisa, men uninggha "yaq. Méning tizimimda séning ishing 3-orunda turidu. Shunga eger aldirisang, bashliqimni izde. U séning ishingning muhimliq tertipini aldigha surup bersun." dep jawab bérimen. Bu yuqiriqi sözning 1-menada ishlitilishidur. Uningdin bashqa, her küni etigende ish bashlashtin burun, men özümdin: "men bügün qilishqa tégishlik ishlar qaysilar? Ularning ichidiki méning 1-, 2- we 3-muhim ishlirim qaysilar?" dep soraymen. Dem élish künlirimu hem shundaq. "méning 1-muhim ishim" dégenni in'glizchida "my first priority" dep ataydu. Men yashawatqan muhitta, yeni idaremde, öyümde, men köridighan kinolarda, men anglaydighan radioda we men oquydighan matériyallarda bu "priority" dégen söz bek köp uchraydu. Bu sözning ashundaq köp ishlitishi men bu qétim toxtalghan waqittin muwapiq paydilinish bilen zich munasiwetlik bolup, adem qilmaqchi bolghan ishlirini ashundaq muhimliq tertipige ayrish arqiliq, jiddiy haletke kirip qélishtin saqlinip, qilghan ishlirini yuqiri ünümge érishtüreleydu. Shunga men bu yazmini oqughan her bir oqurmenning bu usulni sinap béqishini soraymen. Eger burunqi uyghurlar millet sapasi, rohi we mewjutliqi qatarliqlarni waqit matritsasining 2-kuadratigha kirgüzüp muamile qilghan bolsa, öz mewjudluqimizni qoghdash wezipisi hazir 1-kuadratqa kirip qalmaytti.
 
Miladidin burunqi 384-yilidin 322-yilighiche yashighan dunyagha meshhur peylasop "aristotél" (http://en.wikipedia.org/wiki/Aristotle) mundaq dégen: eger siz öz hayatingizda közligen meqsetke yetmekchi bolsingiz, mundaq 3 asasiy qedemni choqum bésishingiz kérek:
    (1) Muwappeqiyetlik bolalaydighanlighingizgha ishining
    (2) Siz üchün "muweppeqiyet" ning néme ikenlikige toghra éniqlima bérip chiqing
    (3) Öz turmushingizni uning utuqi etrapigha orunlashturung
Bu qedem-basquchlar her bir ademning öz-özige heydekchilik qilish, öz-özini qozghitalishining siridur. Biz hemmimiz öz-özimizge heydekchilik qilidighan kishiler bolup, birer ishni wujudqa chiqirishtiki qozghatquchi küch özimizning ichki dunyasidin kélishi kérek. Peqet shundaq qilish arqiliqla biz özimiz üchün eng muhim bolghan ishni, hayatimizdiki eng muhim arzuni emelge ashuralaymiz.
 
Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa torbetlerde élan qilsingiz boluwéridu.
 
Tehrirligüchi: yawuz (orxun uyghur tarixi tor béti http://www.orkhun.com/ din)
 
Bu yazma eslide "http://www.bilik.cn" tor bétige chiqirilghan. 
Esli ulinishi: http://www.bilik.cn/bbs/forumdisplay.php?fid=18

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbeti  

Wheelchairs
Wheelchairs