Kona yéziq nusxisi: http://www.orkhun.com/bbs/read.php?tid=1974

Men yéqinda uyghur diyaridiki bir tonushum bilen téléfonda paranglishiwétip, mundaq bir ehwalni uqtum: u ürümchidin jenubtiki bir nahiyige bir yilliq xizmetke barghan bolup, emdi 6 yashqa kirgen qizining ana tildin sawatini yaxshiraq chiqirish üchün shu nahiyige özi bilen birge élip bériptu. Hemde shu nahiye baziridiki bir bashlan'ghuch mektepke bériptu. Lékin, kéyin qarisa, u mekteptiki oqutquchilarning hemmisi uyghur, oqughuchilarning hemmisimu uyghur bolsimu, derslerning hemmisi xenzuche iken. Tonushumning qizi kirgen sinipning balilirigha 3-sinipqa chiqimighiche uyghurche élipbemu ötülmeydiken.

Yéqinda melum bir tordishimiz http://meripet.blogbus.com tor bétige mundaq bir inkas yéziptu: "Atalmish qosh tilliq maarip, qosh tilliq oqutushning uyghur ballirigha ekelgen ziyinini, yeni tepekkur tosalghusi, pisxik tosalghu, fiziologiyilik tosalghu... Qatarliqlarni mana men emeliy körüp hés qilghanmen. Pütünley xenzuche chiqirilghan bashlan'ghuch mektepning matématika imtihan soaligha bicharilerche telmürüp olturup, pütün imtihan waqtini toshquziwetken sebiylerning ümidsizlik, bizarliq alametliri chiqip turghan közlirige qarashqa chidiyalmay, qattiq azablan'ghan idim. Hazir uyghur diyaridiki hemme mekteplerde dégüdek qosh til sinipliri bolup, bolupmu bashlan'ghuch mekteptiki qosh til siniplirida oqughuchilarning ana tilidin tüzük sawati chiqmasliq, bir qisim jaylarda hetta uyghur edebiyatinimu xenzu tilida sözleshni telep qilishtek uchigha chiqqan bimenilikler; oqughuchilarning yilliq we mewsumluq netijiside ilgiriki bir sinipta bir qanche oqughuchi layaqetsiz bolidighan haletning del eksiche bir sinipta aran bir qanche oqughuchilar layaqetlik bolalaydighan haletler; bolupmu oqughuchilarning tebiiy penlerni ana tilida öginish hoquqi we pursitidin mehrum bolushi we buning netijiside kélip chiqqan tepekkur kemtüklüki (yeni tebiiy penlerge dair ana tildiki tepekkurning yoq déyerlik bolushi); oqughuchilardiki pisxik we jismaniy saghlamliq mesililiri, yeni mekteptin bizar bolush, mekteptin qéchish, ishtihasizliq, rohsizliq, jughi kichik, bedini ajiz bolush... Qatarliq bir qatar intayin éghir, chidap turghusiz, texirsiz mesililer arqa-arqidin yüz bérishke bashlimaqta! Bu éniqki bir xata yönilish! Qéni dunyada qaysi tereqqiy qilghan, ilghar millet özining tereqqiyatini xeqning tili arqiliq ishqa ashurghan? Biz uyghurlar shunche ajiz, shunche qorqunchaq bolup ketkendimizmu? Néme üchün bu ishta keng jamaet pikri hasil qilalmaymiz? Néme üchün belgilik sandiki ademlirimiz yighilip, birliship ilmi asaslirimiz bilen yolluq teleplirimizni qoyalmaymiz?"

Men uyghur diyaridiki aliy mekteplerde uyghur tilini ishlitishning emeldin qalidighanliqi toghrisidiki xewerni anglighandin tartip, bu ishning milletke élip kélidighan her xil yaman aqiwetliri üstide oylinishtin özümni toxtitalmidim. Qosh tilliq maarip siyasiti uyghur ottura we bashlan'ghuch mekteplirigiche singip kirishke bashlighandin kéyin bolsa, ana tilni öginish-ögenmeslik bilen balilarning til we bilim élish jehettiki tereqqiyati otturisidiki munasiwiti toghrisida élip bérilghan ilmiy tetqiqatlar, we shu arqiliq bayqalghan yéngi ilimler toghrisida izdinishni izchil türde dawamlashturup keldim. Hemde shu arqiliq xéli köp nersilerni biliwaldim. Hazir her qétim qosh tilliq maarip sahesidiki zamaniwi bilimler asasida uyghur diyaridiki ehwallarni közitip, uyghur tili duch kéliwatqan teqdirni oylighinimda, pütün wujudumni bir xil azablinish we ensiresh tuyghusi qapliwalidu. Bundaq bolushtiki seweb, xéli köp uyghur balilirining hazirqidek bashlan'ghuch 1-sinipidin bashlapla ana tilni pütünley qayrip qoyup, peqet xenzu tilinila öginishi, hemde hemme derslernimu xenzu tilida anglishi, hazirghiche amérika qatarliq tereqqiy qilghan gherb döletlerde élip bérilghan uzun muddetlik ilmiy tetqiqatlarning netijiliri boyiche qarighanda pütünley xata bolup, u balilar til öginish we bilim élish jehettiki tereqqiyatta éghir derijide zeximlinish éhtimalliqining barliqidindur. Men ushbu yazmamda özüm hazirghiche qosh tilliq maarip mesilisi üstide igiligen ilmiy bayqashlarni qisqiche bayan qilip ötimen. Men doktur abdureop teklimakaniyning " muhakimetul lugheteyndin meariful lugheteyn'giche" (http://www.meripet.com/Sohbet1/Erkinb2.htm) dégen maqalisini burun bir qétim tepsiliy oqup chiqqan idim. Bu qétim ushbu yazmini teyyarlashtin burun, u maqalini yene bir qétim oqup chiqtim. Meqsitim junggoda élip bérilghan qosh tilliq maarip toghrisidiki ilmiy tetqiqatlar we ularning netijilirini toluqraq biliwélish, hemde mushu sahediki bir qanche soalgha junggoda qandaq ilmiy jawablar tépilghinini uquwelish idi. Lékin, men nahayiti ümidsizlendim. Méning ümidsizlen'ginim doktur abdureop teklimakaniyning maqalisi emes. Men her qétim u maqalini oqughinimda, uningdin nahayiti tesirlendim, hemde doktur abdureop teklimakaniydin nahayiti pexirlendim. Méning ümidsizlen'ginim, junggoda élip bérilghan bu sahediki tetqiqatlarning intayin kemchillikidur. Eger junggoda bu sahede tetqiqat élip bérilghan bolsa, doktur abdureop teklimakaniyning maqalisidin töwendiki soallargha jawab tapalighan bolattim:

• Balilargha ana til bilen yene bir yat tilni ögitish ularning til öginish we bilim élish jehettiki tereqqiyatigha qandaq tesir körsitidu?
• Bu tillarni ögitish usuli qandaq bolushi kérek? Ana tilni aldida, yat tilni keynide ögitish kérekmu, yaki yat tilni aldida, ana tilni keynide ögitish kérekmu, we yaki ikki tilni tengla ötüsh kérekmu? Amérika bu jehette tort xil usulni bayqap, ularning ichidiki eng yaxshisini ishlitishni yolgha qoyuwétiptu.
• Balilar ikkinchi tilni qanche yéshidin bashlap ögense eng muwapiq bolidu?

Uyghur diyarining nurghun jaylirida hazir "qosh tilliq maarip" siyasitining "yekke tilliq maarip" qa özgirip qalghanliqi hemmeylen'ge melum. Eslide bu "yekke tilliq maarip" siyasitini tüzgen we uni ijra qiliwatqan emel ehliliri bir qisim ziyaliylarni teshkillep, mexsus ilmiy tetqiqat élip bérip, yaki bolmisa tereqqiy qilghan gherb elliri alliqachan élip bérip bolghan ilmiy tetqiqatlarning netijilirini yighip we toluq öginip, shu asasta aldi bilen yuqiriqi soallargha mukemmel jawab tépip chiqqan bolsa, ilmiy usulda ish qilghan bolatti. Lékin, méning hazirghiche bolghan chüshenchemge asaslan'ghanda, uyghur diyarida undaq ishlar bolup baqmighan. Ushbu yazmida yuqiriqidek soallarning men hazirghiche izdinip tapqan jawablirini teswirlep ötimen.
 

1. Qosh tilliq maaripni yolgha qoyuwatqan jem'iyetlerning tipliri

Qosh tilliq maaripni yolgha qoyushtiki éhtiyaj we meqsetke asasen, dunyadiki dölet we jem'iyetlerni mundaq üch tipqa ayrish mumkin:

 [1] Dunyawilishishning éhtiyajigha maslishish üchün qosh tilliq maaripni yolgha qoyghan jem'iyet. Yéqinqi bir qanche on yil mabeynide, insanlarning dunyawilishish sewiyiside téz tereqqiyatlar yüz bérip, kishilerning bir dölettin yene bir döletke köchüshi künsayin küchiyip mangdi. Bundaq köchüshni keltürüp chiqarghan seweblerdin töwendikiler bar: yaxshiraq iqtisadiy shert-sharaitni qoghlishish, tughush nisbiti töwenlep ketken döletler tashqi emgek küchige éhtiyajliq bolush, oxshimighan guruppilar otturisidiki toqununushlar tüpeylidin panahlan'ghuchilar toxtimay sirtqa échish, bir guruppa yene bir guruppini ézish, we ékologiyilik balayiapetler yüz bérish. Yawropa birlikige eza bolup kirgen döletler otturisidiki iqtisadiy hemkarliqmu ashu döletlerdiki emgekchiler we ularning aile tewelirining döletler ara erkin yötkilip yorushini zor derijide ilgiri sürdi. Mushundaq ehwal astida shekillen'gen jem'iyet bir qisim az sanliq millet xelqining bir köp sanliq millet rayonigha yaki bashqa bir döletke köchüp bérishidin shekillen'gen jem'iyet bolup, men ushbu yazmamda undaq jem'iyetni 1-tiptiki jem'iyet, dep ataymen. Amérika, kanada we junggodiki xenzular yötkilip barghan az sanliq millet rayonliri mana mushundaq jem'iyiti bar dölet we rayonlarning misali bolalaydu. Chet eldiki qosh tilliq maarip toghrisidiki tetqiqatlarning bir qismi mana mushundaq jem'iyettiki köchmen bolup kelgen xelqining ana tili we sahipxan millet tilini öginishi üstide élip bérilghan.

 [2] Bir chet el tili öginish ösmürlerning til öginish we bilim élish jehettiki tereqqiyatigha paydiliq bolghanliqi üchün chet el tili oqutushni yolgha qoyghan jem'iyet. Amérika we yawropadiki tereqqiy tapqan döletlerning, shundaqla junggodiki xenzular rayonlirining bashlan'ghuch we toluqsiz ottura mektepliri asasida shekillen'gen jem'iyet mana mushundaq jem'iyetning misali bolalaydu. Men bu xil jem'iyetni 2-tiptiki jem'iyet, dep ataymen.

 [3] Eger biz insanlar tarixini obdan tekshürüp köridighan bolsaq, uning pütün jeryanida siyasiy jehette üstünlükni igilep turghan millet az sanliq milletlerning tilini basturup yaki cheklep kelgenlikini bayqaymiz. Bundaq ishlar dunyada hazirmu dawamlishiwatidu. Buni "til jehettiki irqiy qirghinchiliq" dep atashqa bolidu. Bundaq qirghinchiliqni emelge ashurushning asasiy qorali maarip boluwatidu. Bir az libéralist guruppilar maariptin paydilinip, az sanliq milletlerni chong milletning ichige assimilyatsiye qilish siyasitini yolgha qoyuwatidu. Natsist-fashistlargha oxshash guruppilar bolsa köchmen bolup kelgen az sanliq millet xelqini öz rayoni yaki dölitidin qoghlap chiqirish yaki bolmisa asasiy éqimni teshkil qilghuchi jem'iyetning ichige kirgüzmeslik usulini teshebbus qiliwatidu. Men mushundaq ishlar mewjut bolup turuwatqan jem'iyetni 3-tiptiki jem'iyet, dep ataymen. Bundaq jem'iyette üstünlükni igiligen millet bashqa milletlerning til, medeniyet, irq we din jehetlerdiki özi bilen bolghan perqni özining milliy kimlikige bolghan tehdit, dep qarap, bu "mesililer" ni her xil maarip siyaset - tüzümliri arqiliq "hel qilish" qa tirishidu. Bundaq jem'iyetning bir alahidiliki shuki, ashu jem'iyette üstünlükni igiligen millet yolgha qoyghan "assimilyatsiye qilish" siyasiti bilen "qoghlap chiqirish" siyasiti mahiyette oxshash nerse bolup, her ikkisi yuqirida tilgha élin'ghan "mesile" ni "hel qilish" ni meqset qilghan bolidu. Mushundaq ikki xil siyasetlerning astida yashawatqan tili bilen medeniyiti her xil bolghan milletler özlirining awazini sahipxan jem'iyetke anglitalmaydighan, özlirining mewjutluqini sahipxan jem'iyetke körsitelmeydighan bir halette yashashqa mejburi bolidu. Maariptiki assimilyatsiye siyasiti oqughuchilarning öz ana tilini saqlap qélishigha tosqunluq qilidu. Özining ana tili bilen ana medeniyitini saqlap qalghan kishilerge bolsa "iqtidari töwen kishiler", dep qaraydu.

Qosh tilliq maaripni yolgha qoyghan jem'iyetni yuqiriqidek üch tipqa ayrish usulini men birer matériyalda körgen emes. Uni men özüm otturigha qoydum. Eger yuqiridiki üch xil jem'iyetni birleshtürüp bir xerite tüzsek, uyghurlar u xeritining qaysi qismigha toghra kélidu? Méningche, qosh tilliq maaripni yolgha qoyushtiki meqset boyiche qarighanda, uyghurlar bu xeritining hemme jaylirigha tarqalghan, déyishke bolidu. Lékin, bu qosh tilliq maaripning nishani bolghan xelq we u xelq yashawatqan makan nuqtisidin qarighanda, uyghurlar bu xeritining héch qandaq yérige toghra kelmeydu. Chünki, 1-tiptiki jem'iyet chet eldin köchüp kelgen az sanliq millet xelqining ana tilini saqlap qélishigha we yéngidin köchüp kelgen döletning asasiy tilini öginiwélishigha yardem qilish üchün qosh tilliq maaripni yolgha qoyidu. Ikkinchi xildiki jem'iyette yerlik xelqning ana tilini asasliq til qilip ishlitip, ulargha bir chet el tili qoshumche ögitilidu. Üchinchi xildiki jem'iyette bashqa rayon yaki chet eldin köchmen bolup kelgen xelqni assimilyatsiye qilish meqsitide köchmen milletlerni til jehette chekleydu, yaki bolmisa ularni sahipxan dölettin qoghlap chiqiridu. Shundaq bolghachqa, hazir uyghurlar duch kelgen ehwal yuqiriqi 3 xil ehwalning héch qaysisigha oxshimaydighan bolup, uyghur jem'iyiti yerlik milletning ana tili öz makanida cheklimige üchrawatwan bir jem'iyet bolup turuwatidu. Men bu mesile üstide maqalining kéyinki qisimlirida yene azraq toxtilimen.
 

2. Amérikida yolgha qoyulghan qosh-tilliq maarip programmiliri

Yuqirida chüshendürgen birinchi we ikkinchi jem'iyettiki qosh tilliq maaripni ishqa ashurush usulining ilmiy asasi üstide toxtilishtin burun, men aldi bilen amérikidiki qosh tilliq maarip usullirini qisqiche tonushturup ötey. Amérika hökümiti maarip sahesidiki mes'ul kadirlar, maaripshunaslar we balilar psixologiyisi mutexessisliri qatarliqlardin teshkil tapqan mexsus tetqiqat guruppisi teshkillep, nechche on yil tekshürüsh we tetqiq qilish élip bérip, 1968-yili tunji qétim "qosh tilliq maarip qanuni" ni tüzüp chiqqan. Bu qanunda ana tili in'gliz tili bolmighan oqughuchilarning oqushta alahide éhtiyaji barliqi etrap qilin'ghan. Bu qanun maqullan'ghandin kéyin, amérikidiki her qaysi mekteplerning mes'ulliri we nezeriyichiler qandaq qilip ana tili in'gliz tili emes oqughuchilarni in'gliz tilida ders angliyalaydighan derijige yetküzüsh usullirini tépip chiqqan. Ular tapqan asasliq usullardin mundaq tört xili bar:

 (1) ötkünchi basquch teriqiside ögitish usuli (In'glizche "transitional bilingual education"). Bu usulda ana tili in'glizche bolmighan, chet eldin amérikigha köchmen bolup kelgen oqughuchilar bashlan'ghuch mektep oqushini deslepte in'gliz tilida emes, öz ana tilida bashlaydu, hemde in'glizchini birinchi chet el tili süpitide öginidu. Shu arqiliq tedrijiy halda asasiy maarip éqimigha qoshulidu.

 (2) Chöktürüp ögitish usuli (in'glizche "immersion bilingual program"). Bu usulni bir misal arqiliq chüshendürey. Mushu usul boyiche bolghanda, ichkiri ölkilerning xenzu rayonidiki bir qisim xenzu balilirigha yeslidin bashlap hemme dersler uyghur tilida ötilidighan bolup, ulargha uyghur tili bir ayrim ders süpitide ötülmeydu.

 (3) Gherq qilip ögitish usuli (in'glizche "submersion bilingual program"). Bu usulnimu bir misal arqiliq chüshendürey. Bu usul boyiche bolghanda, mektep yéshidin burun ichkiri ölkilerge köchüp barghan uyghur baliliri normal sinipta xenzu balilar bilen birlikte oquydighan bolup, bu uyghur oqughuchilargha ayrim xenzu tilidin ders bérilmeydu. Amérikining bezi shtatliridiki xelq bu usul üstidin erz qilip, bezi shtatlar bu usulni "qanunsiz usul" dep chekligen ishlarmu bar iken.

 (4) In'gliz tilini ikkinchi chet el tili qilip ögitish usuli (in'glizche "English as a Second Language program" bolup, uni qisqartip "ESL program" dep ataydu). Bu usul yuqiriqi "gherq qilip ögitish usuli" bilen oxshiship kétidighan bolup, birla oxshimaydighan yéri, ana tili in'gliz tili emes oqughuchilar bir mezgil kündüzdiki dersning melum bir qismida mexsus in'gliz tili öginidu. Méning qizim dilnare 6 yashqa kirgende, oghlum dilshat bolsa 4- 5 yashqa kirgende amérikigha kelgen bolup, ularning her ikkisi mushu "ESL" programmisida bashlan'ghuchning 2-yilliqini tügetküche oqughan.

Aldinqi bir qanche yilning mabeynide, men uyghur diyarida yürgüzülüwatqan "qosh tilliq maarip" siyasiti we uning ilmiy asasini chüshinip béqish meqsitide xéli izdinip kelgen bolsammu, uyghurlarning ehwaligha uyghun kélidighan birer matériyalni tapalmighan idim. Yéqinda mushu sahediki mesililer üstide yézilghan, xelq'arada eng yuqiri nopuzgha ige üch dane kitab, hemde ashu 3 kitabning mezmunini xulasilesh asasida yézilghan bir maqalinimu taptim. Hemde xuddi bir göher tépiwalghandek xosh bolup kettim. Bu maqalini yazghan kishining ismi "Jim Cummins" bolup, u yuqiriqi 3 kitabning ichidiki birsining aptori iken (men bu 3 kitabning uchurini mushu maqalining axirigha tepsiliy yézip qoydum. Qiziqquchilar u kitablarning üchilisini www.amazon.com <http://www.amazon.com> din sétip alalaydu.). U hazir kanadaning "toronto uniwérsitéti" ning proféssori iken. Qalghan ikki kitabning aptorining birsining ismi "Colin Baker" bolup, u en'gliyediki "Uniwersity of Wales" ning maaripshunasliq proféssori, en'gliye psixologiye jem'iyitining aliy derijilik ezasi iken. Yene birsining ismi bolsa " Tove Skutnabb-Kangas" bolup (http://www.neiu.edu/~duo/skutnabb.htm), u finlandiyidiki " University of Roskilde" ning proféssori iken. Amérikining qosh tilliq maaripni "otkunchi basquch teriqiside élip bérish usuli" (yeni yuqiriqi 1-usul) boyiche yolgha qoyush qarari ashu proféssor "Jim Cummins" otturigha qoyghan nezeriye asasida barliqqa kelgen iken. Hazir ésingizge élip béqing: bu 1-usul yuqiriqi qanchinchi jem'iyetke mas kélidu? Birinchi jem'iyetke. Uyghur jem'iyiti yuqiriqi 1-jem'iyetke kirmisimu, mushu 1-usulni yolgha qoyushqa 1-jem'iyetke qarighandimu bekrek mas kéletti. Lékin, hazir undaq sharaitqa érishishtin barghanséri yiraqliship kétiwatidu. Shundaq bolsimu, men kéyinki qisimda mushu 1-usulning ilmiy asaslirini proféssor " Jim Cummins" ning maqalisining mezmuni asasida qisqiche bayan qilip ötimen. Öz perzentlirining normalni ösüp yétilishige, öz millitining sapasining töwenlep ketmeslikige köngül bolidighan her bir uyghur ata-anisi, her bir uyghur puqrasi, we her bir uyghur emel ehlining töwenki qisimdiki mezmunni obdan hezim qiliwélishini ümid qilimen.

Men uyghur jem'iyitidiki qosh tilliq maarip ehwaligha mas kélidighan ehwal üstide élip bérilghan tetqiqatqa ait matériyallarni tépish üchünmu xéli izden'gen bolsammu, hazirghiche undaq matériyaldin birerini uchritalmidim. Méningche undaq bolushining mundaq 3 türlük éhtimalliqi bar. (1) bundaq ehwalgha duch kelgen milletlerdin uyghurlardin bashqisi yoq. (2) uyghurlargha oxshash milletler maddiy we penniy jehette ajiz bolup, öz makanidiki bashlan'ghuch mekteplerde til öginishni ana tildin bashlimasliqning yaman aqiwiti toghrisida tetqiqat élip bérish imkaniyiti yoq. (3) méning izdinishim yéterlik emes (bu bir pakit). Oqurmenlerning bahasigha asaslan'ghanda, yuqirida tilgha alghan uch kitabning ichidiki 3-kitab (bu kitab jem'iy 800 bet iken) az sanliq milletlerning tilini ana til qilghan xelqlerning exlaqiy, qanuniy we siyasiy hoquqi, hemde til jehettiki insan hoquqi toghrisidiki xelq'ara siyaset we yolgha qoyulghan tüzümler toghrisidimu tepsiliy toxtilidiken. Men kéyinche ashu kitabni körüp chiqip, eger uningda uyghurlargha paydiliq mezmun tapalisam, mushu yazmamning ikkinchi qismi qilip yene bir parche yazma teyyarlashni oylawatimen.
 

3. Ana tilning tereqqiyati heqqide hazirghiche bayqalghan penniy bilimler

Hazir shimaliy amérika we yawropa elliride mewjut bolup turghan 1-tiptiki jem'iyette az sanliq milletlerdin kélip chiqqan oqughuchilar mektep ichide özining ana tilida sözleshse ten jazasigha uchrimaydu. Lékin, hazir ularning quliqigha quyuluwatqan bir küchlük signal shuki, eger siz özingizni oqutquchingiz we jem'iyet öz ichige alsun désingiz, siz choqum özingizning ana tili we milliy medeniyitidin yiraqlishishingiz shert. Lékin, bundaq qilish balilargha we ularning ailisige nahayiti zor balayiapetlerni élip kélidu. Bundaq qilish balilarning normal halda bilim élishigha, hemde perzent bilen ata-ana otturisidiki alaqige zor derijide yaman tesir körsitidu. Dunya etrap qilghan maaripshunaslarning bir ortaq köz-qarishi shuki, bir sinipta ötülgen dersler shu siniptiki oqughuchilarning qabiliyiti bilen talantini östüridighan bolushi kérek. Meyli siz meqsetlik qiling yaki chüshenmesliktin qiling, eger siz balilarning tilini we ularning ata-anisi we bowa-momisi bilen bolghan munasiwitini buzup tashlaydikensiz, siz maaripning esli meqsitidin pütünley chetnep ketken bolisiz.

Bir balining ana tili ashu balining kishilik tereqqiyati bilen oqushtiki tereqqiyatida qandaq rol oynaydighanliqi toghrisida élip bérilghan ilmiy tetqiqatlar we shu arqiliq bayqalghan ilmiy chüshenchiler men yuqirida tilgha alghan üch kitabta tepsiliy bayan qilin'ghan. U üch kitabtin bashqa, men bir qanche künning aldida los anjélis nahiyilik kutupxanidin yene bir 22 betlik kitab taptim (mushu maqalining eng astidiki 4-kitab). Bu kitabnimu yuqiriqi üch kitabning birsining aptori " Tove Skutnabb-Kangas " xanim 1979-yili neshr qildurghan bolup, uningda shwétsiyige köchmen bolup kelgen finlandiyilik balilarning oqu-oqutushtiki netijiliri üstide élip bérilghan tetqiqatlar doklat qilin'ghan iken. Bu doklatta shwétsiye mektepliride élip bérilghan qosh tilliq maarip ustidiki tejribiler we bu tejribilerning netijiliri tepsiliy bayan qiliniptu. Méningche bu doklatni uyghurchigha terjime qilip, uni Uyghur diyaridiki birer maarip jurnilida élan qilishqa nahayitimu erziydiken. Eger mushundaq qilishni xalaydighanlar bar bolup, men bilen alaqileshse, men héliqi doklatni kopiye qilip mangdurup bérimen. Bu doklatta töwendiki penniy bayqashlar otturigha qoyulghan:

• Dersler finlandiye tilida qanche uzun ötülse, balilarning shwétsiye tilida ötülgen derslerdiki oqush netijisimu shunche yaxshi bolghan.
• Finlandiye tilida ders élip baqmighan balilarning ana til sewiyisi zor derijide chékin'gen, hemde shwétsiye tilidimu ashu tilni ana til qilghan milletning sewiyisige yételmigen. Bu "kémeytilgen qosh tilliq" yaki "yérim qosh tilliq" (in'glizche " subtractive bilingualism, semibilingualism") dep atilidu.
• "Tove Skutnabb-Kangas" xanimning periziche, az sanliq millet balilirini 10 yashqa toshushtin burun ana tilda ders élishtin mehrum qilsa, ularning tonush iqtidari (In'glizche "cognitive ability") ning tereqqiy qilishi nahayiti tosqunluqqa uchraydu.

Töwende men ana tilni tereqqiy qildurushning zörürlüki toghrisida hazirghiche bayqalghan, yuqiriqi üch kitabta bayan qilin'ghan bashqa penniy chüshenchilerni qisqiche teswirlep ötimen. U kitablarda bu mezmunlar 1-xildiki jem'iyetke qarita yézilghan bolup, méningche ular Uyghur jem'iyitige téximu bekrek mas kélidu.

 [1] Qosh tilliq bolush balilarning til we oqush jehettiki tereqqiyatida ijabiy rol oynaydu. Eger balilar bashlan'ghuch mektep mezgilide öz iqtidarlirini 2-3 tilda tereqqiy qildursa, ular til we uni qandaq qilip ünümlük ishlitish toghrisida téximu chongqur chüshenchige ige bolalaydu. Eger ikki tilda sawatini chiqarsa, ular tilni bir terep qilishta téximu köp praktika qilish pursitige érishidu. Shuning bilen ular ashu ikki tilda réalliqni qandaq ipade qilidighanliqini sélishturup chüshineleydu. Aldinqi 35 yil mabeynide élip bérilghan 150 tin köp tetqiqat témisi gérmaniyilik peylasop Goethe dégen mundaq bir gepni nahayiti toluq ispatlap berdi: peqet birla tilni bilidighan kishi u tilni heqiqiy türde bilmeydu. Hazirghiche bolghan tetqiqat netijiliri ispatlighan yene bir nerse shuki, qosh tilliq balilar uchurlarni oxshash bolmighan ikki xil tilda bir terep qilidighanliqi üchün, ularning tepekkur qilish iqtidari téximu janliq bolup yétiship chiqidu. Mushundaq bolushning bir ipadisi, qosh tilliq oqughuchilar imtihanlarda bir tilliq oqughuchilargha qarighanda köp yaxshi bolidu.

Junggo, yaponiye we yawropa elliri qatarliq nurghun döletlerning puqraliri hazir dunya tili süpitide ishlitiliwatqan in'gliz tilini öginishke mohtaj. Amérikining dölet tili in'gliz tili bolup, bu til dunyaning hemme yéride ishleydu. Shunglashqa eslide amérikiliqlar bashqa bir tilni ögenmisimu bolar idi. Lékin, yuqiriqi tetqiqat netijining türtkisi bilen amérikidiki bashlan'ghuch we ottura mekteplerning hemmisi ispanche, fransuzche, italyanche, gérmanche we xenzuche qatarliq tillarni ders süpitide ötüp, oqughuchilardin kem dégende ashu tildin birni tallap öginishni telep qilidu. Méning qizim bilen oghlumning her ikkisi mektepte ispaniye tilini ögen'gen.

 [2] Balilarning ana til sewiyisi ularning kéyin öginidighan ikkinchi tildiki sewiyisining qandaq bolidighanliqini belgileydu. Ana tili bilen mektep tili oxshimaydighan balilargha nisbeten éytqanda, mektepke kirishtin burun ana tilda küchlük asas yaratqan balilarning mektep tilini puxta igilesh iqtidarimu küchlük bolidu. Ata-anilar kichik balisi üchün yéterlik waqit serp qilip, balisi mektep yéshigha toshushtin burun ularda ana til söz ibariliri we chüshenchilirini obdan yétildürse, balilar mektepke kirgendin kéyin mektep tilini asanraq öginip, bashqa oqushtimu muweppeqiyetlik bolalaydu. Balilar öyde ana til arqiliq igiligen bilim bilen iqtidar mektepke kirgendin kéyin mektep tilidiki bilim bilen iqtidargha özgiridu. Balilarning uqum we tepekkur iqtidarini tereqqiy qildurush nuqtisidin élip éytqanda, ana til bilen mektep tili öz-ara béqinidighan bolidu. Uqum bilen tepekkur iqtidarining bir tildin yene bir tilgha köchüshi qosh-yönilishlik bolidu. Yeni, mektepte birer qosh tilliq programmisi arqiliq ana til tereqqiy qildurulsa, balilar mektep tili toghrisida igiligen uqum bilen til-sawat iqtidari ana tilgha yötkilidu. Qisqisi, eger maarip muhiti her ikki tilning teng tereqqiy qilishigha yol qoysa, bu ikki til oqushta bir-birige yardem qilidu.

 [3] Mektepte balilarning ana til ishlitishini kücheytish yalghuz ularning ana tilini tereqqiy qildurushqa paydiliq bolupla qalmastin, balilarning mektep tilidiki her xil iqtidarini tereqqiy qildurushqimu paydiliq. Yuqiridiki bayqashlarda körsitip ötkendek, qosh tilliq bolush balilarni til jehettiki yéngi ewzellik bilen teminleydu. Shundaqla ikki xil tildiki iqtidarlar bir-birige nahayiti béqinidighan bolidu. Eger mektep ana til ögitishni ünümlük halda yolgha qoyidiken, hemde shert-sharait yar bergende balilarning ana tilidiki sawatini toluq chiqiridiken, qosh tilliq oqughuchilar mektep oqushida téximu yaxshi netijige érishidu. Uning eksiche, eger balilar ana tilini tashlashqa righbetlendürülidiken, hemde shu arqiliq ularning ana tildiki tereqqiyati keynige chékindürülidiken, ularning bilim élishtiki kishilik we idiyiwi asasi ajizlashturulidu.

Nurghun tordashlar hazir Uyghur diyaridiki bashlan'ghuch mektepning 1-yilliqidin bashlap köp miqdardiki dersler xenzu tilida ötilishke bashlighandin kéyin, yaki bolmisa Uyghur tili zadila ötülmigendin kéyin, Uyghur balilirining oqush ehwalida ademni échinduridighan derijide chékinish peyda boluwatqanliqini éytiptu. Méningche mushu abzasta otturigha qoyulghan ilmiy bayqashlar ashundaq bolushning bir qisim seweblirini roshen halda körsitip béreleydu.

 [4] Mekteptiki derslerni balilarning ana tilida ötüsh ularning mektep tilidiki akadémik tereqqiyatigha hergizmu yaman tesir körsetmeydu. Dunyadiki nurghun döletler maarip saheside élip bérilghan tetqiqatlar arqiliq bayqighan bir küchlük höküm shu boldiki, bir yaxshi ijra qilin'ghan qosh til programmisi oqughuchilarning mektep tilidiki tereqqiyatigha héch qandaq selbiy tesir körsetmeyla qalmastin, ularning ana tilidiki sawati bilen ana tilidiki kespiy bilimlirinimu zor derijide östüridu. Bélgiyining bashlan'ghuch mektepliride yolgha qoyulghan ana til, Gollandiye tili we Fransuz tilidin ibaret üch tilda oqughuchilarning sawatini chiqirish programmisi buning bir misali bolalaydu. Buning ilmiy asasi mundaq. Balilar ana tilda bilim alghanda, ular bir tar sézim dairisidiki ashu bir tilnila öginip qalmay, ularning mektep tili muhitidimu jari qilduridighan iqtidarliri bilen munasiwetlik uqum we eqliy maharetlernimu teng öginidu. Ana tilida waqitni dep béreleydighan balilar waqit uqumini toluq chüshinidu. Ikkinchi bir tilda waqitni dep béreleydighan bolush üchün ular waqit uqumini qayta öginishning hajiti yoq. Ular peqetla özliri alliqachan öginip bolghan bir eqliy iqtidargha bir yéngi belge tapsila kupaye. Bu xil ehwal bilim élish jeryanining yuqiri basquchliridimu oxshashla dawam étidu. Yeni, bir mezmun yaki hékayidiki asasiy idiye bilen qoshumche idiyilerni perqlendürüsh, seweb bilen netijini ayrish, pakit bilen pikirni perq étish, bir hékaye yaki tarixtiki weqelerning waqit tertipini toghra tizip chiqishqa oxshash akadémik we til sawati iqtidari jehette oxshimighan tillar otturisida dawamliq almishish yüz bérip turidu.

 [5] Balilarning ana tili nazuk bolup, mektep hayatining deslepki mezgilidila asanla yoqap kétidu. Mektep tili ana tili emes balilar mektep tili bilen ana tili oxshash balilargha qarighanda mektep tilida sözlishishni nahayiti tézla öginiwalidu. Lékin, shuning bilen birlikte, mektep tili ana tili emes balilar ana tilini nahayiti tézla yoqitip qoyidu. Yalghuz mekteptila emes, oyidimu hem shundaq. Eger ana til mektep sirtidiki muhitta köp ishlitilse, kichik balilarning ana tilni yoqitip qoyush derijisimu töwenrek bolidu. Emma, eger öz millitidin bolghan kishiler mektep etrapidiki rayonda topliship yashimighan bolsa, balilar öz ana tilda sözlishishni mektepke kirip 2-3 yil ötkendin kéyinla untulup kétidu. Uningdin kéyin balilar ana tilini chüshinish iqtidaridin pütünley qalmisimu, sawaqdash we qérindashliri bilen mektep tilida sözlishidighan, ata-anisigha mektep tilida jawab qayturidighan bolup qalidu. Bundaq balilar chong bolghanda bolsa, ata-ana bilen bala otturisidiki til jehettiki perq bir héssiy azgalgha aylinip qalidu. Shundaqla balilar özining milliy medeniyitini chetke qaqidighan bolup qalidu.

Balilarning ana tilni yoqitip qoyush derijisini töwenlitish üchün, ata-anilar choqum bir küchlük aile til programmisini yolgha qoyup, perzentlirining ana tilni ishlitish pursetlirini eng zor derijide köpeytip bérishi kérek. Mesilen, öy ichide pütünley ana tilda sözlishish, ana tilda kitab oqush, ana tilda maqale yézish, we esli yurtigha bérip tughqan yoqlash qatarliqlar. Bu jehette oqutquchilarmu nahayiti chong rol oyniyalaydu. Mesilen, oqutquchilar balilargha bir tilni artuq bilishning intayin paydiliq ish ikenlikini, qosh tilliq bolush til we eqil jehettiki bir chong netije hésablinidighanliqini chongqur teshwiq qilsa bolidu.

 [6] Mektepte balilarning ana tilini tashliwétish balilarni tashliwetkenlik bilen barawer. Eger mektep ashkara yaki yoshurun halda balilargha "öz tiling bilen öz medeniyitingni mektep ichige ekirme" dégendek signaldin birni béridiken, ular özlirining kimlikining merkiziy qisminimu mektep ichige ekirmeydu. Ularda mushuninggha oxshash tashliwétilish héssiyati peyda bolsa, ularning ders anglashtiki aktipliqi bilen ishenchimu zor derijide ajizlishidu. Oqutquchilar balilarning til we medeniyet jehettiki kimlikini passip halda qobul qilsa yéterlik emes. Ular choqum teshebbuskar bolup, balilarning til jehettiki kimlikini etrap qilishi kérek. Mesilen, mektep ichi we mektep etrapigha balilarning ana tilida yézilghan teshwiqat qeghezlirini chaplash, ularni bir qisim maqalilerni ana tilida yézishqa righbetlendürüsh, hemde oqughuchilarning öz ana tili we milliy medeniyiti jehettiki alahidilikini aktipliq bilen qobul qilidighan we mueyyenleshtüridighan sinip muhitini berpa qilish qatarliqlar.

Qisqisi, balilarning oy ichide toplighan ana til we milliy medeniyet jehettiki tejribiliri ularning kelgüsidiki bilim igilesh paaliyitining asasi bolup, biz u asaslarni hergizmu ajizlashturmasliqimiz, eksiche ularni yenimu kücheytishimiz kérek. Shundaqla her bir balining mektep ichide öz talantini tonutush we tereqqiy qildurush hoquqi bar bolup, mektep ichide bundaq hoquq chongqur hörmet qilinishi kérek.
 

Men körgen matériyallargha asaslan'ghanda, amérika hökümiti mexsus tetqiqat guruppisi teshkillep, nechche on yil waqit serp qilip, qosh tilliq maarip toghrisidiki penniy nezeriyilerni toplighandin kéyin, bu nezeriyiwi matériyallarni her bir sheherning maaripni bashqurush orunlirigha tarqitip bergen. Balilargha qaysi tilni ikkinchi til qilip ötüsh, ikkinchi tilni qanche yashtin bashlap ötüsh, we uni qandaq usul bilen ötüshni her bir sheherdiki balilarning ata-aniliri bilen mektep birliship qarar qilghan.

Men körgen matériyallargha asaslan'ghanda, Amérikining balilargha chet el tili ögitishtiki ehwali mundaq iken:

• Köpinche ehwalda, balilargha bir chet el tilini ögitishni bashlan'ghuch 4-siniptin bashlaydiken. Ikkinchi til ögitishni 6-sinipta bashlighan mekteplermu bar iken. Bezi mektepler chet el tili, bolupmu Ispaniye tili ögitishni bashlan'ghuch 1-siniptin bashlighan bolsimu, ders miqdari intayin az, mesilen, her heptisi 15 minuttin 30 minutqiche iken. Amérikida méksikiliqlarning nopus sani intayin köp bolup, ularning Kaliforniyidiki nopus nisbiti 50 pirsenttin ashidu. Shunglashqa Amérikidiki nurghun mektepler Ispaniye tilini birinchi chet el tili qilip tallaydu.
• Méksikidin köchmen bolup kelgen balilargha achqan mexsus siniplar bar bolup, ular bashlan'ghuch 4-sinipigha kirgiche hemme derslerni Ispaniye tilida öginidiken.
• Hazirghiche bayqalghan ilmiy nezeriyilerge asaslan'ghanda, eger bir bala 10 yashqa kirishtin burun bir chet el tilini öginishni bashlisa, ashu tilda shu tilni ana til qilghan millet ademliridek sewiyige yételeydiken.
• Amérika hökümitining bir höjjitide körsitilishiche, balilarning bir chet el tilida toluq sawat chiqirishigha 4 yildin 6 yilghiche waqit kétidiken. Démek, eger balilar bashlan'ghuch 4-siniptin (yeni 9 yashqa kirgendin) bashlap ikkinchi tilni öginishni bashlisa, eng uzun bolghandimu toluqsizni püttürgüche u tildin toluq sawatini chiqirip bolalaydiken.

Démek, eger Uyghur diyaridimu Amérikidiki bilen oxshash ish tutsa, Uyghur baliliri ana tilda oqup, toluqsizni püttürüp bolghuche xenzuchide sawatliq bolup, toluq otturini püttürüp bolghuche In'gliz tilidiki sawatinimu xéli bir yerge apiralishi pütünley mumkin.
 

5. Ana tilning teqdiri özingizning qolida

Amérikigha 1953-yilidin 61-yilighiche prézidént bolghan Dwight Eisenhower ependi mundaq deydu: "erkin ademlerning tarixi hergizmu tasadipiy yézilip qalghan emes, belki u ular özliri tallighan yol arqiliq ashundaq yézilghan."

"Ish ünümi yuqiri kishilerning 7 aditi" dégen kitabni yazghan stewen kowey ("Stephen Covey") ependi u kitabtin kéyin "sekkizinchi adet: ünümliktin ulughluqqiche" dégen mawzuda yene bir kitab yazghan bolup, ashu kitabning 4-babida mundaq deydu: "yérim esirning mabeynide, men pütün dunyada mushu kitabning mezmuni bilen oxshash mezmundiki nersilerni nurghun oxshimighan shekilde uchrattim. Eger siz mendin kishilerge eng zor tesir körsitidighan bir asasiy idiye, bir asasiy téma, bir asasiy nuqta néme, dep sorisingiz, siz mendin kishilerning qelbining chongqur yéride yangraydighan bir ulugh ideal néme, dep sorisingiz, siz mendin eng emili, eng qimmiti bar, dewrge eng muwapiq, sharait bilen eng munasiwetsiz bolghan bir ideal néme, dep sorisingiz, men qilche ikkilenmey, könglüm bilen qelbimde chongqur qayil bolghan halda, we nahayiti tézla mundaq dep jawab bérimen: bizning tallash erkinlikimiz bar. Sizning tallash qabiliyitingiz sizning peqet jéningizdinla kéyin turidighan eng ulugh tughma talantingiz bolup hésablinidu. Bu qabiliyet bilen erkinlik hazirqi jem'iyette omumyüzlük mewjut bolup turghan bashqilarning qurbani bolush tuyghusi bilen bashqilargha dönggesh medeniyitige roshen sélishturma bolghan halda qed kötürüp turidu. Tüp nuqtidin élip éytqanda, biz tallashning mehsulati bolup, tebiiy küch (gén) yaki terbiyilesh (béqip chong qilish, muhit) ning mehsulati emes. Elwette, gén bilen medeniyet kishilerning qandaq ösüp yétilishige zor derijide tesir körsitidu, lékin kishilerning qandaq ösüp yétilishini belgilimeydu. Insanlarning bir tüp alahidiliki shuki, ular öz hayatini qaysi terepke élip méngishni özi belgiliyeleydu. Insanlar öz aldigha ish élip baralaydu, emma haywanlar bilen mashina ademler peqet inkas qayturush teriqisidila ish élip baralaydu. Insanlar özining qimmet köz-qarishi asasida öz yolini özi talliyalaydu. Siz öz hayatingizning yönilishini tallash qabiliyitingiz arqiliq bashqidin bir yéngi adem bolup chiqalaysiz, kelgüsingizni özgerteleysiz, hemde bashqa ademlerge küchlük derijide tesir körsiteleysiz. Siz mushu bir tughma talantingiz arqiliq bashqa barliq talantliringizdin paydilinalaysiz. Siz mushu bir tughma talantingiz arqiliq öz hayatingizni barghanséri yuqiri pellige kötüreleysiz."

Ana tilni qoghdash ishida her bir adem öyning sirtida néme ish qilip béreleydighanliqi toghrisida men ushbu yazmining bashqa qisimlirida oxshimighan derijide toxtaldim. Shunga bu yerde men her bir adem öz ailisi dairiside néme ish qilip béreleydighanliqi toghrisida qisqiche toxtilip ötimen. Amérika kaliforniye shtati los anjélis sheher rayonidiki diamétiri 250 kilométir kélidighan daire ichide jem'iy 18 aile Uyghur bar. Buningdin texminen ikki yil burun, ularning ichidiki kichik baliliri bar töt aile birliship, 7-8 oqughuchisi bar bir Uyghur tili sinipi teshkillidi. Bu töt aile olturaqlashqan rayonning diamétiri texminen 45 kilométir kélidu. Ular her yekshenbe küni chüshtin burun saet 10 din 12 giche nöwetliship birsining öyige yighilip, balilargha Uyghur tilidin ders ötidu. Bu dersning ishqa éshish nisbiti méning perizimche 95 pirsenttin yuqiri bolup kéliwatidu. Ular buningliq bilenla qalmay, balilargha pat-pat her xil medeniyet paaliyitimu orunlashturuwatidu. Hemde ularning ichidiki bir qanche ata-anilar balilirining tilini buzup qoymasliq üchün, öyige simliq téléwizor ornatmay, balilirigha Uyghur diyaridin ekeldürgen Uyghurche VCD larnila qoyup bériwatidu. Mushundaq qilip bu siniptiki balilarning Uyghur tili nahayiti yaxshi chiqti. Bu sinip hazirmu dawamlishiwatidu.

Amérikidiki Uyghurlar balisining tilini Uyghurche chiqiralighan yerde, Uyghur diyaridiki Uyghurlar téximu shundaq qilalaydu. Bu yerdiki gep ashu balilarning ata-anisining qandaq yolni tallishida. Men özümning aldinqi yazmisida her bir ademning roli bilen nishani üstide azraq toxtaldim. Men uni bu yerde yene bir qétim eskertip qoyay: sizning ata-ana bolush we Uyghur bolushtiki eng muhim rolingiz we nishaningiz néme? Siz özingizning bir Uyghurluq rolini jari qildurushta, pütün Uyghur diyari miqyasida néme ish qilip béreleysiz? Siz turuwatqan sheher dairiside néme ish qilip béreleysiz? Siz turuwatqan yéza dairiside néme ish qilip béreleysiz? Siz ishlewatqan mektep yaki idare dairisi ichide néme ish qilip béreleysiz? Özingizning ailisi dairiside néme ish qilip béreleysiz? Uyghur tilining teqdiri Uyghurlarning qolida. Uyghur tilining buningdin kéyin qaysi terepke yüzlinishini her bir Uyghur tallighan yol belgileydu. Eger ana tilimiz saqlinip qalsun désingiz, siz hazirdin bashlap bashqilargha dönggesh yaki milletni eyiblesh aditingizni tashlap, ana tilimizni qoghdap qélish we rawajlandurush yolida özingiz qilalaydighan ishlarning hemmisini qilishqa tiriship yashang. Bezi ishlarni özingiz qiling. Bezi ishlarni bolsa Uyghurlar ichidin chiqqan emel ehlilirige qildurushqa tirishing. Méningche bolghanda Uyghur diyarida hazirghiche yolgha qoyulghan qosh tilliq maarip ehwalini hazir derhal bir qétim tekshürüp bahalap chiqish kérek. Hemde kéyinki qedemni qandaq bésish toghrisida bir qarar élishtin burun, Uyghur diyarida ziyaliylar we emel ehliliridin teshkil tapqan bir wekiller ömiki teshkillep, ularni shwétsiye bilen Amérikigha mangdurup, ashu ikki döletning bu jehettiki tejribilirini, hemde qosh tilliq maarip toghrisidiki hazirqi zaman nezeriyiwi bilimlirini öginip kélishi kérek. Qararlarni shuningdin kéyin chiqirish, siyasetlerni shuningdin kéyin tüzüsh kérek. Mana bu heqiqiy tereqqiyatni közleydighan kishiler tutidighan yollarning biri. Ilmiy usullarning biri.
 

6. Axirqi söz

Men ushbu yazmamning eng beshide teswirligen, bir nahiye derijilik Uyghur bashlan'ghuch mektep oqughuchilirigha 3- yaki 4-yilliqqa chiqmighuche Uyghur élipbesi ötülmeydighanliqi toghrisidiki xewerni hazir boluwatqan rast ish, dep oylaymen. Lékin, u hazir qanchilik omumlashti, unisi manga éniq emes. Buni bilidighanlar bolsa Bilik.cn diki ushbu yazmining axirigha inkas sheklide yézip qoyghan bolsanglar. Omumlishish ehwalining qandaq bolushidin qet'iy nezer, bundaq maarip programmisi pütünley xata. Proféssor "Jim Cummins" bir kitab qilip yézip chiqqan, Amérika hökümiti we Amérikidiki köp sanliq bashlan'ghuch mektepler qobul qilghan qosh tilliq maarip nezeriyisi buyiche qarighanda, bundaq program pütünley xata. Méning perizimche, mushundaq siyasetni Uyghur diyaridiki emel igilirini asas qilghan bir guruppa kishiler bir yerge yighilip tüzüp chiqqan. Ularning ichide Uyghurlarningmu barliqi muqerrer. Bu ishlarni éniqraq bilidighan tordashlarningmu bilidighinini bizge dep bérishini ümid qilimen. Emdi Uyghurlarning buningdin kéyinki teqdirige köngül bolidighan we uninggha köyünidighan, özining wijdani qerzi bilen tarixiy burchini etrap qilidighan her bir adem öz-özidin, öz bashliqliridin, hemde bashliqining bashliqidin mundaq soallarni sorap béqishi kérek:

• Bu siyaset qandaq meydan'gha kelgen?
• Uning meqsiti néme?
• Eger meqset tereqqiyat bolsa, tereqqiy qilish üchün ilmiy usulda ish körüsh kérektighu?
• Uyghur diyaridiki bu siyasetning ilmiy asasi néme? U ilmiy asaslarni kim teminligen?
• Uyghurlar ichide maaripshunaslar we balilar psixologiye mutexessisliridin qanchisi bar? (hekime ershidin hedimiz en'gliyide maaripshunasliq ilmi boyiche doktorluq unwani élip qaytip kelgende, uninggha aptonom rayonluq maarip komitéti tashqi ishlar bashqarmisining mes'ulluq wezipisi bériliptiken.) Ularning ichide Junggoda tonulghan we dunyada tonulghanliridin qanchisi bar?

Sizning perzentingizning qandaq ösüp yétilishige héch kim siz köngül bölgendek köngül bölmeydu. Millitingizning teqdirige bashqa milletler hergizmu özingizdek köngül bölmeydu. Men özümning "ong ménge bilen sol ménge" dégen yazmisida dunyada adettin tashqiri chong ishlarni qilidighan kishilerning hemmisi yiraqni toghra köreleydighan, kelgüsini toghra mölcherliyeleydighan iqtidargha ige kishiler ikenlikini, yiraqni toghra köreligenler yaxshi netije yaritidighanliqini, yiraqni xata körgenler yaman aqiwetke élip baridighanliqini tilgha alghan idim. Yiraqni toghra körüsh üchün choqum bir égiz pellige chiqish kérek. Bu qandaq égiz pelle bilemsiz? U ilim-penning égiz pellisidin ibarettur. Junggodiki nurghun kishiler üchün emel ehli bolush bilim ehli bolushtin jiq asan. Uyghur jem'iyitide bilim ehlining emel ehli bolalishi, hemde shundaq bolalighandimu öz emilini uzun muddet saqlap qalalishi anche asan ish emes. Shunglashqa Uyghurlarning ana tilining buningdin kéyin qandaq bolidighanliqi toghrisida siyaset tüzüshke oxshash chong ishlargha hemme Uyghur köngül bolushi kérek. Bundaq siyasetke ilmiy asas bolidighan nersiler Uyghur diyarida yaki Junggoda tépilmisa, ularni chet eldin kirgüzüshni telep qilish kérek. Men ushbu yazmamda ashundaq ilmiy asaslardin bir qismini qisqiche tonushturup öttüm. Eger siz shundaq qilmisingiz, ashundaq ilmiy usulda ish körmisingiz, siz choqum zawalliqqa yol tutisiz. Choqum meghlup bolisiz. Bu insan tarixi tekrar-tekrarlap ispatlap chiqqan bir heqiqet. Bu ishlarni qilish üchün méningche birer chong bedel tölesh ketmeydu. Döletlik we yerlik qanun-tüzümlerning ichide turupmu qilghili bolidighan nurghun ishlar bar. Bu yerdiki gep sizning ashundaq ishlarni qilip sinap béqishni xalash-xalimasliqingizda. Sizning ashundaq bir yolni tallash-tallimasliqingizda. Yawash ademni tapqanda uni hemme ademning bozek qilghusi kélidu. Bu ehwal dunyaning hemme yéride oxshash. Men kichik waqtimda dawamliq türde maw zédungning "qeyerde zulum bolsa shu yerde qarshiliq bolidu" dégen sözini anglayttim. Uyghurlarda "öz teqdiringni öz aliqininggha al" dégen'ge oxshash bir gepmu bar. Bu sözler normal insandek yashaydighan ademlerge qaritilghan. Méningche hazir Uyghurlargha normal insandek yashaydighan, héch bolmighanda qanun siziqining sirtigha chiqmay turup normal insandek yashashqa urunup baqidighan waqit keldi. Men burunmu éytip etkendek, eger siz bir ishni qilishqa urunup baqmisingiz, u ishning wujudqa chiqish éhtimalliqi nöl bolidu. Bu gepni hergiz isingizdin chiqarmang. Hazir Uyghurlar ichide ashundaq qilishqa jür'et qiliwatqanlarning sani bir qeder az, uning eksiche bashqilargha yaxshi-yaman adem bolushidin qet'iy nezer xushametchilik, texsikeshlik qilip yashaydighanlarning sani bir qeder köp bolghachqa, toghra yolni tutqanlar, qanun boyiche ish qilghanlar yalghuz qélip, asanla zerbe bérish obyékti bolup qéliwatidu. Xata yolni tutqanlar bolsa qanat astigha éliniwatidu. Bumu bir pütünley xata yüzlinish bolup, bundaq yüzlinishni pütünley tosush kérek. Yaman illetlerni yoqatmighuche, yaxshi illetler bash kötürelmeydu. Shunglashqa milletning ehwalida tüptin özgirish peyda qilimiz deydikenmiz, choqum aldi bilen qanun boyiche toghra ish qilghanlarni himaye qilidighan we righbetlendüridighan, qanun'gha xilap halda texsikeshlik qilip jan baqidighanlargha zerbe we jaza béridighan bir weziyetni shekillendürüshimiz kérek.

Otken ayda, yeni 2008-yili 11-ayning 29-küni, méning on nechche yilliq yehudiy tonushum aléks özi hazir turuwatqan florida shtatidin los anjélisqa kelgende, bir dostini bashlap bizning oyni yoqlap keldi. Shu chaghda men paranglar ara uningdin mundaq bir soal sorudum: "siler yehudiylar bu dunyadiki eng qiyin ehwallargha duchar bolghan bir qanche ming yil jeryanida özünglarning milliy mewjutluqini saqlap qalalidinglar. Bügünki künde bolsa dunyadiki eng küchlük milletlerning birsi bolup chiqtinglar. Eger Uyghurlar silerning tejribenglarni ögenmekchi bolsa, séningche qandaq tejribenglarni öginishi kérek?" aléks manga mundaq dep jawab berdi (uning sözini eynen xatiriliwalmighan bolghachqa, peqet asasi mezmunila yazimen): "Yehudiyning erliri yüzde-yüz pirsent sawatliq bolghili üch ming yildin ashti. Bu ish bilen yehudiylarning tirishchanliqi ularning özini saqlap qélishi we özini tereqqiy qildurushida asasliq rol oynidi. Maaripni ching tutqanliqi, hemde qattiq tirishchan bolghanliqi üchün, hazirghiche bérilgen barliq nobél mukapatining ichidiki üchtin bir qismini yehudiylar aldi. Bir balining kelgüside qaysi derijide muweppeqiyetlik bolalishi 60 pirsenttin 70 pirsentkiche bolghan waqitta ashu balining anisigha baghliq. Yehudiy anilarning eng chong we eng muhim wezipisi öz perzentlirini yaxshi terbiyilesh bolup, yehudiylarning bügünki kün'giche saqlinip turalishi we bügünki kündikidek tereqqiy qilalishida yehudiy anilarning oynighan roli intayin chong. Shunglashqa Uyghurlar bizdin doraymiz deydiken, ishni choqum maariptin bashlishi, maaripni yaxshi tereqqiy qildurushi kérek." démek, aléks ning jawabigha asaslan'ghanda, milliy mewjutluqni saqlap qélish we bir milletni tereqqiy qildurushta maarip bilen tirishchanliqtin ibaret ikki nersige tayinish kérek iken. Men yuqirida chüshendürüp ötkinimdek, bir milletning maarip süpitining qandaq bolushida ashu milletning ana tili nahayiti zor rol oynaydu. Mektep yéshidiki balilar üchün ana tilni öginidighan ikki orun bar. Uning birsi mektep, yene birsi öy we öyning etrapidiki makan. Balilargha ana tilni ögitishte mektep qandaq yol tutsa toghra bolidighanliqi toghrisida yuqirida jiq toxtaldim. Baligha öyde ana tilni ögitish jehette ana oynaydighan rol eng chong. Uningdin qalsa dada, qérindashlar, uruq-tughqan we xolum-xoshnilar qatarliqlarmu bar. Bu ishta her bir ademning özige chushluq burchi bar. Shunga u burchingizni hergiz untulup qalmang. Eger siz bir balining apisi yaki dadisi bolsingiz, sizning balingizgha ajratqan waqtingiz sizning balingiz üchün salghan meblighingiz bolup hésablinidu. Eger mebleghni köprek salsingiz, mol-husulnimu köprek alisiz. Eger héch qandaq meblegh salmisingiz, héch némige érishelmeysiz. Siz balingizgha ana tilni ögitishte mektep ichide bezibir cheklimilerge uchrishingiz mumkin. Lékin öy ichide undaq cheklimige uchrimaysiz. Oy ichide balingizni qandaq terbiyilisingiz boluwéridu. Shunglashqa men yuqirida otturigha qoyghan, bashlan'ghuchta balilargha ana tilni aldida ötüsh ishini emelge ashurush üchün bir kishilik töhpe qoshush bilen birge, balingizning oy ichidiki we oy etrapidiki ana til terbiyisinimu ching tutung. Buni siz hem balingiz üchün qilisiz, hem millet üchün qilisiz.

Men bu yazmamni doktur abdureop teklimakaniyning töwendiki bir abzas sözi bilen axirlashturimen: "Bizningche, Uyghur millitining bir millet bolup turush salahiyitila bolidiken, Uyghur tili özining Uyghur turmushidiki muqeddes ornidin ayrilip qélishqa hergizmu yüzlenmeydu, bu bir terep, yene bir tereptin, siz-biz özimizni "men Uyghurmen" dep meydimizge mushtlap yürgenikenmiz, tirikla bolsaq Uyghur tilini turmushimizdiki muqeddes ornidin ayrilip qélishqa hergizmu yüzlendürmeymiz: bizche Uyghur tilini qoghdash démek Uyghur millitini qoghdash démektur, eng muhimi, Uyghurni, Uyghur tilini mewjutluq kapalitige ige qilish bizning eng iptidaiy heqqimizdurki, bu heqqimizni qoghdash üchün, gézi kelse héch ikkilenmey jénimizni pida qilimiz!"

Tehrirligüchi: orxun Uyghur tarixi tor béti (http://www.orkhun.com) din yawuz.

Eskertish:

[1] Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor betliride élan qilsingiz boluwéridu.

[2] Eger bu yazmidiki tor bet ulanmiliri ishlimey qalsa, siz meripet tor béti www.meripet.com http://www.meripet.com ning eng üstidiki "Erkin Sidiq Yazmiliri" dégen sehipige kirip, méning mushu yazmamning latin yéziqi nusxisini achsingiz, uningdiki tor bet ulanmilirining hemmisi toghra ishleydu.

Mushu yazmida tilgha élin'ghan kitablarning In'glizche tizimliki:

1. Baker, C. (2000). A parents' and teachers' guide to bilingualism. 2nd Edition. Clevedon, England: Multilingual Matters.
2. Cummins, J. (2000). Language, power, and pedagogy. Bilingual children in the crossfire. Clevedon, England: Multilingual Matters.
3. Skutnabb-Kangas, T. (2000). Linguistic genocide in education-or worldwide diversity and human rights? Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
4. Tove Skutnabb-Kangas (1979), Language in the process of cultural assimilation and structural incorporation of linguistic minorities. Rosslyn, VA. National Clearinghouse for Bilingual Education.
   

• http://filebox.vt.edu/c/cmarshal/exploring_bilingual_education.htm
• http://www.umich.edu/~ac213/student_projects05/be/alternatives.html

 

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbeti  

Cell Phone Accessories