Qosh Tilliq Maarip (2):
«Qosh Tilliq Maarip» Qandaq Bolishi Kérek?  

Erkin Sidiq
2008-yili 12-ayning 25-küni

Bu maqalining kona yéziq nusxisi: http://www.orkhun.com/bbs/read.php?tid=2053
Bu maqalini chüshüriwélish üchün teyyarlan'ghan PDF höjjiti: http://www.meripet.com/Sohbet1/Erkinc6_QoshTil2UEY.pdf

(Bu maqalini héchkimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor betliride élan qilsingiz boluwéridu.)
 
Men aldinqi "qosh tilliq maarip: bashlan'ghuchta ana tilni aldida ögitishning ilmiy asasliri" dégen yazmamda "Tove Skutnabb-Kangas" xanimning 800 betlik kitabini oqup, uningda muwapiq matériyal tapalisam, uni qosh tilliq maarip toghrisidiki ikkinchi yazmam qilip teyyarlaydighanliqimni tilgha alghan idim. Men u kitabni intérnét arqiliq sétiwalghan bolup, u kitab qolumgha téxiche tegmidi. Men yéngidin buyan körgen matériyallarda özümning aldinqi yazmamdiki mezmunlarni toluqlaydighan mezmunlar xéli köp bolghanliqi, uning üstige Uyghur diyarida "qosh tilliq maarip" ning néme ikenliki anche ayding emeslikini hés qilghanliqim üchün, men u kitabni saqlimayla, ushbu yazmini yollap turushni muwapiq kördüm.
 
Men aldinqi yazmamda chet eldiki qosh tilliq maarip ehwali we qosh tilliq maarip nezeriyisini qisqiche chüshendürüp öttüm. Men körgen matériyallargha asaslan'ghanda, hazirgha qeder qosh tilliq maarip toghrisidiki tekshürüsh we tetqiqatlarni köprek élip barghan döletlerdin Amérika, Kanada, En'giliye, Gérmaniye, Grétsiye we Shwétsiye qatarliqlar bar bolup, ularning hemmisi köchmen milletlerni eng köp qobul qilghan we hazirmu qobul qiliwatqan döletlerge kiridu. Bu döletler duch kelgen bir ortaq mesile köchmen xelqning maarip sewiyisi yerlik xelqning sewiyisidin köp töwen bolup, bu yéngi döletlerge kélip nechche ewlad yashap bolghan bolsimu, bu köchmen xelqning asasliq nopusi yenila oy tazilash, kocha süpürüsh, ot urush, zawutlarda ishchi bolushtek töwen derijilik xizmet orunliridin qutulalmighan (eger Uyghur diyaridiki hazirqi maarip siyasiti özgertilmise, Uyghurlar qandaq bir aqiwetke yüzlinidighanliqini oylap béqing). Shunglashqa yuqiriqi döletler élip barghan tetqiqatning asasliq meqsiti, bashqa döletlerdin köchmen bolup kelgen balilarning ana til mesilisini qandaq bir terep qilishta bir ilmiy asasqa érishish, shu arqiliq ularning maarip sewiyisini yerlik xelqning sewiyisige yetküzüshtin ibaret bolghan. Men bu yazmining asasliq mezmunini bashlashtin burun, aldi bilen yuqiriqi döletler élip barghan tekshürüsh - tetqiqatlar hazirghiche bayqighan, Uyghur diyaridiki "qosh tilliq maarip" ehwalighimu uyghun kélidighan bir qisim penniy bilimlerni qisqiche xulasilep ötimen.
 
 
1. Chet eldiki qosh tilliq maarip tetqiqat netijiliridin qisqiche xulase
 
[1] Balilarning yat til (yaki ikkinchi til) iqtidari ikki tipqa bölinidu. Uning birsi sözlishishtiki yat til iqtidari. Yene birsi oqushtiki yat til iqtidari. Bu ikkinchi iqtidar köpinche In’glizche matériyallarda "akadémik til iqtidari" (In’glizche "academic language skills") depmu atilidu. Balilarning sözlishishtiki yat til iqtidarini yuqiri pellige yetküzüsh bilen oqushtiki yat til iqtidarini yuqiri pellige yetküzüsh üchün kétidighan waqit perqi intayin zor bolup, balilar sözlishish jehette yerlik balilarning sewiyisige intayin tézla yétishwalalaydu. Lékin, oqushtiki yat til sewiyiside yerlik balilargha yétiwélish üchün kem dégende 5 yil waqit kétidu.
 
[2] Balilarning oqushtiki yat til iqtidarini tereqqiy qildurush tildin bashqa kespiy derslerdiki bilimini tereqqiy qildurush bilen oxshash.
 
[3] Balilarning ana til sewiyisi ularning kéyin öginidighan ikkinchi tildiki sewiyisining qandaq bolidighanliqini belgileydu. Balilargha bir yat til ögetkende, uni bir ayrim chet el tili süpitide ögetmey, u yat tilning ana til bilen bolghan munasiwiti asasida ögitish kérek. Mushundaq qilghanda balilarning oqushtiki yat til iqtidarini östürüsh sür'itini zor derijide tézletkili bolidu.
 
[4] Eger balilar bashlan'ghuchta ana tilni aldida öginip, uningdin toluq sawatini chiqarmay turupla yene bir yat til öginidiken, bu balilar kelgüside ana tildimu we ular ögen'gen ikkinchi tildimu yérim sawatliq bolup qalidu. Bu ehwal xelq'arada "yérim sawatliq qosh tilliq" ("In’glizchida "semibilingualism") dep atilidu.
 
[5] Pütün dunya miqyasida élan qilin'ghan ilmiy tetqiqat matériyallirida körsitilishiche, mektepni ikkinchi tilda oqughan balilarning oqush netijisi mektepni ana tilda oqughan balilar bilen sélishturghanda köp nachar bolghan. "bu yerdiki muhim nuqta shuki, yuqiriqidek balilarning ana tili köpinche ehwalda ya mektepte pütünley cheklen'gen, ya peqet bir anche muhim emes til dersi süpitidila ötülgen." ("Skutnabb-Kangas" xanim 1979-élan qilghan, hazir pütün dunyada tarqilip yürüwatqan bir 22 betlik doklattin élindi. Bu doklatni men www.meripet.com gha kirgüzüp qoyghan bolup, uning adrési: http://www.meripet.com/Sohbet1/kangas/.  
Bashlan'ghuch birinchi sinipidin bashlap bir yat tilda oqughan balilar mundaq ikki qiyin ötkelge duch kélidu. Birsi oqushtiki yat til sewiyisini östürüsh. Yene birsi tildin bashqa ötülgen kespiy derslerning mezmunini özleshtürüsh. Bundaq balilarning oqushtiki yat til iqtidari asasen yoq yaki intayin töwen bolghachqa, ularning kespiy mezmunni özleshtürüp mangalishi intayin tes. Shunglashqa, eger balilargha aldi bilen ana til ögitilmey, balilarning ana tili izchil türde tereqqiy qildurulmaydiken, hemde balilar 10 yashqa toshushtin burun kespiy dersler bir yat tilda ötilidiken, ularning ikkinchi tildiki til iqtidari bilen chüshinish, este qaldurush, höküm qilish, xulase chiqirish, we asaslash (yaki sewebini tépish) iqtidarliri (In’glizche "cognitive ability") ning tereqqiyati cheklimige uchraydu. Mana bu Uyghur diyaridiki bashlan'ghuch 1-sinipidin bashlap hemme derslerni xenzu tilida oquwatqan balilar duch kéliwatqan ehwaldur. Grétsiyide mundaq bir ehwal bayqalghan: grétsiyide tughulup yaki grétsiyige kichikidinla köchmen bolup kélip, teyyarliq sinipidin bashlap grétsiyide oqughan chet ellik balilarning toluqsizni püttürgendiki oqush netijisi bilen sélishturghanda, öz dölitide tughulup we öz dölitide bir mezgil oqup, grétsiyige kéyinraq köchmen bolup kelgen chet ellik balilarning oqush netijisi yaxshiraq bolghan. Mushuninggha oxshash ehwal Gérmaniyidimu bayqalghan.
 
[6] ana til we ikkinchi tildiki til sewiyisi töwen balilarning bilim we eqliy tereqqiyatimu nahayiti asta bolidu.
 
[7] balilargha ikkinchi til bashlan'ghuch 4-siniptin 6-sinipqiche bolghan waqittin bashlap ögitilse eng muwapiq bolidu. Eger balilargha bir chet el tili ögitishni ular 10 yashqa toshushtin burun bashlisa, ular ashu yat tilda shu tilni ana til qilghan kishilerningki bilen oxshash derijide sawatliq bolalaydu. Balilarning bir yat tilida toluq sawatliq bolushi üchün 4 yildin 6 yilghiche waqit kétidu.
 
[8] balilargha bilimni ünümlük bérish üchün oqutquchi-oqughuchi otturisida choqum mundaq bir munasiwet bölishi kérek: oqutquchilar balilarning chüshinish, este qaldurush, höküm qilish, xulase chiqirish, we asaslash iqtidarlirini tereqqiy qildurushigha toluq yol qoyush, bu iqtidarlarning tereqqiyatini ilgiri sürüsh, hemde oqughuchilarning milliy kimliki bilen özlüknimu teng tereqqiy qildurush. Eger balilar özliri bilim éliwatqan jem'iyetke tewedek hés qilmaydiken, ularning oqughan bilimlerni özleshtürüwélishi mumkin emes.
 
 
2. "Qosh tilliq maarip" qandaq bolidu?
 
Men hazir oylap baqsam, özümning aldinqi yazmisida qosh tilliq maaripning néme ikenlikige bir éniq éniqlima bermeptimen. Aldinqi yazmamgha chüshken inkaslardin oqurmenler ichidimu qosh tilliq maaripning zadi néme ikenlikini anche chüshinip ketmeydighanlar az emeslikini hés qildim. Shunga mushu qisimda qosh tilliq maaripning néme ikenlikini azraq chüshendürüp otimen. Men bu qisimdiki mezmunni Amérika maarip ministirliqi (In’glizche "U. S. Department of Education") ning tarmiqidiki "maarip bayliq menbesi uchur merkizi" dep atilidighan bir orunning tor bétidiki matériyallargha asasen teyyarlidim. Ularning tor bet adrési: http://www.eric.ed.gov
 
Mektep balilarni ana tilda yuqiri süpetlik oqu-oqutush bilen teminligende, ular balilargha mundaq ikki nersini béridu: bilim we til sawati. Balilar ana tili arqiliq érishken bilim ular anglighan we kitabta oqughan yat tilni yenimu chüshinishlik qilip béridu. Ana tildiki tereqqiyat ikkinchi tilgha yötkilidu. Buning sewebi, biz kitab oqushni peqet kitab oqush arqiliqla öginimiz. Shunglashqa biz özimiz chüshinidighan tilda kitab oqushni asanraq ögineleymiz. Bir tilda kitab oqushni öginiwalsaq, bu xil iqtidarni ikkinchi tilgha asanla yötkiyeleymiz.
 
Eng yaxshi qosh tilliq maarip programmisi mundaq üch xil xaraktérni öz ichige alidu: derslerning hemmisi ana tilda ötilidu, bir yat til chet el tili dersi qilip sinipta ötilidu, hemde oqughuchilar ikkinchi tilda bir otturahal sewiyige yetkendin kéyin, matématika we bashqa bezi tebiiy pen dersliri biwasite ikkinchi tilda, héch qandaq riqabiti yoq teriqide ötilidu. Bu yerdiki "héch qandaq riqabiti yoq teriqide" dégenning menisi, eger bu ikkinchi til Uyghurlargha ötilidighan xenzu tili bolup qalsa, yuqiriqi kespiy dersler peqet Uyghur balilardin terkib tapqan sinipqila ötülüp, Uyghur oqughuchilar bilen xenzu oqughuchilarni birleshtürüp ötülmeydu, dégendin ibarettur. Oqughuchilar mushu teriqide tedrijiy halda asasiy oqu-oqutush siniplirigha qoshulidu. Shundaq bolghachqa, ikkinchi tilda ötülgen riqabetsiz kespiy dersler ana tilda ötülidighan dersler bilen ikkinchi tilda ötülidighan normal dersler otturisida bir köwrüklük rolini öteydu. Oqush baldiqining yuqiri pellisige chiqqanda bolsa, peqet ana tilning til-edebiyat dersi bilen ijtimaiy pen dersliri qatarliq tilni abstrakt shekilde qollinishni telep qilidighan derslerla ana tilda ötülidu. Oqughuchilar ikkinchi tildiki oqu-oqutush sistémisigha toluq köchüp bolghandimu, yuqiri sewiyilik ana til dersi "mejburi dersler" qatarida emes, "ixtiyariy dersler" qatarida ötilidighan bolup, xalighan oqughuchilar bu dersni tallap oqup, öz ana tilini dawamliq tereqqiy qildursa boluwéridu. Mushundaq oqu-oqutush usulini qollan'ghanda, balilar ana tilgha eng éhtiyajliq waqtida ularni ana tilda oqughili qoyup, ularning öz ana tilidin bek baldur, ikkinchi tilda ders anglash sewiyisige yetmey turupla ayrilip qélishining aldini alghili bolidu. Shundaqla bu programma balilarni öz ana tilda eng yuqiri sewiyigiche oqush pursiti bilen temin étidu. Mana bular Amérika hökümiti "qosh tilliq maarip programmisi" gha bergen éniqlima bolup, men uninggha héch qandaq shexsiy köz-qarashlirimni arilashturmidim. Roshenki, yuqirida teswirlen'gen "qosh tilliq maarip" programmisi, bir millet oqughuchilirigha til we tebiiy pen bilen sanaet penliri saheside yene bir yat tilni nahayiti yuqiri pelligiche ögitishning eng yaxshi ilmiy usulidur.
 
Undaqta Uyghur diyaridiki qosh tilliq maaripning éniqlimisi néme? Men hazirghiche tapalighan hökümetning bu heqtiki resmiy chüshendürüshidin peqet bersila bar. U bolsimu, Uyghur tor betliride élan qilin'ghan, "Shinjangning qosh tilda oqutush xizmiti toghrisida 8 soal" (http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=20694) dégen yazmidiki "Shinjang maarip nazaritining alaqidar erbabliri" bergen chüshendürüshtin ibaret. Töwende men bu matériyalning ismini yighinchaqlap "8 soal", dep alimen. Ashu yazmidiki "Qosh tilda oqutush dégen néme?" dégen 1-soalgha bérilgen jawabta mundaq déyilgen: " Shinjang Uyghur aptonom rayonining qosh tilda oqutushi – az sanliq millet mekteplirining az sanliq millet tili we xenzu tili arqiliq oqutushni teshkilleshtiki bir xil oqutush sheklini körsitidu. Iqtisadiy tereqqiyat, maarip asasiy we muhit jehettiki perqler shinjangning qosh tilda oqutush endizisining köp xil bolushini belgilidi. U asasen töwendiki üch tipqa ayrilidu: birinchi, ana tilida ders ötüsh, uninggha xenzu tilida ders ötüshni qoshup oqutush endizisi; ikkinchi, xenzu tilida ders ötüsh, uninggha ana tilida ders ötüshni qoshup oqutush endizisi; üchinchi, bir qisim derslerni ana tilida ötüsh, bir qisim derslerni xenzu tilida ötüsh, jümlidin, az sanliq millet ottura, bashlan'ghuch mekteplirining matématika, fizika, ximiye qatarliq derslerni xenzu tilida ötüsh, bashqa derslerni ana tilida ötüshtin ibaret oqutush endizisi köprek." Lékin, Uyghur diyaridiki bir qisim mekteplerde hazir yolgha qoyuluwatqan, bashlan'ghuch 1-sinipidin bashlap hemme derslerni xenzu tilida ötüp, Uyghur balilirigha 3- yaki 4-sinipqa chiqmighuche Uyghur tili élipbesi ögetmeslik endizisi yuqirida chüshendürülgen 3 xil endizining héch qaysisigha chüshmeydighan bolup, méningche uni "yekke yat tilliq maarip" déyish bir qeder muwapiq bölishi mumkin. Undaqta bu endize nedin kelgen? Uni töwendikiler özliri qanunsiz halda yolgha quyuwalghanmu?
 
Amérikining qosh tilliq maaripi toghrisidiki yuqiridiki éniqlimida biz alahide diqqet qilishqa tégishlik bir nerse shuki, uningda balilar ana tildiki oqushtin ikkinchi tildiki oqushqa qanchinchi yilliqta köchüshi kérekliki zadila körsitilip bérilmigen. Méningche bu eqilge intayin muwapiq. Az sanliq millet oqughuchilirining oqushtiki yat til iqtidarining qachan toluq yétilip bolidighanliqi milletke, yashawatqan rayon'gha, yashawatqan muhitqa, we mektepning oqush süpitige qarap oxshash bolmaydu. Shunga bu ishni her bir mektep öz ehwaligha qarap békitini yaxshi. Eger uni maaripqa mes'ul tarmaqlar belgilep bérishke toghra kelgendimu, eger Uyghur diyarimu Amérikiningki bilen oxshash "qosh tilliq maarip" tüzümini yolgha qoydi, dep perez qilsaq, ana til oqushidin xenzu tili oqushigha köchüsh waqti ürümchi, wilayet, nahiye we yéza mektepliri üchün oxshash bolmasliqi kérek.
 
 
3. Uyghur diyaridiki "qosh tilliq maarip" ning "nezeriyiwi asasi" toghrisida qisqiche mulahize
 
Yuqiriqi "8 soal" heqqidiki yazmining "kichikidin bashlap tutush" ni asasiy mezmun qilghan 7-soalgha bérilgen jawabta mundaq déyilgen: «Qosh tilda oqutush xizmitini ilgiri sürüsh – bir sistéma qurulush bolup, hem qosh tilda oqutush xizmitini ilgiri sürüshning uzun muddetliki, musheqqetliki we murekkeplikini toluq tonup, "bashqa kelgende batur bolush" rohini tiklesh; hem muhim nuqtilarni gewdilendürüshke mahir bolush, yéngi bösüsh hasil qilishta izdinish lazim. Yéqinqi yillardin buyanqi jaylarning qosh tilda oqutush xizmiti tejribilirini yekünliginimizde, biz barghanséri shuni segeklik bilen tonup yettuqki, qosh tilda oqutush xizmitini choqum "kichikidin bashlap tutush", til öginidighan altun dewridin bashlap tutush kérek. Köpligen jaylarning tejribiliri oqushtin ilgiriki maaripni rawajlandurush - "toqquz yilliq mejburiyet maaripini omumlashturush" sewiyisini mustehkemlep östürüsh, her xil maaripni tereqqiy qildurush, ömürlük maarip sistémisini berpa qilishta, asasiy xaraktérlik, omumiyliq we yétekchilik roligha ige ikenlikini ispatlidi. 60 - yillardin buyan, ménge péni, psixologiye, maarip ilmi, jem'iyetshunasliq qatarliq jehetlerdiki tetqiqat netijiliri deslepki mezgilde terbiyileshning adem hayatidiki muhim roli shundaqla u zor iqtisadiy we ijtimaiy ünüm hasil qilidighanliqini jakarlidi. Ilmiy bolghan deslepki mezgillik terbiyilesh balilarning öginishtiki yoshurun iqtidarini jari qildurushqa paydiliq bolupla qalmastin, belki serge toshmighan balilarning bashlan'ghuch mekteptin kéyinki oqushqa bir qeder yaxshi maslishishini ilgiri sürüp, oqushtin qélish nisbitining chüshüshi, ishqa orunlishish nisbitining yuqirilishigha, jem'iyette namratliqni tügitishke paydiliq.»
 
Men yuqiridiki qurlarni oqughandin kéyin, Uyghur bashlan'ghuch mekteplirining 1-sinipidin bashlapla hemme derslerning xenzu tilida ötilishi, hemde Uyghur tilining peqetla ötülmesliki, "bashqa kelgende batur bolush" rohi bilen "yéngi bösüsh hasil qilish" üchün yolgha qoyulghan bir programma oxshaydu, dégen tonushqa keldim. Hemde ya yighlashni, ya külüshni bilmey qaldim. "Uyghur diyaridiki "qosh tilliq maarip" siyasitini otturigha qoyghuchilar mushundaq kishilermidu?" dep öz-özümdin sorudum. Könglümdiki tuyghuni ipadileydighan söz tapalmay, özining néme dewatqanliqni özimu chüshenmey, qalaymiqan sözleydighan ademlerning qilidighan geplirini köz aldimgha ekeldim. Perishan boldum. Hesretlendim. Nepretlendim. Balilarning méngisi kompyutérining uchur qachilaydighan qattiq détalgha oxshimaydu. Uninggha néme uchur qachilisa boluwermeydu. Uninggha uchurni qandaq qachilisa boluwermeydu. Balilargha bilim bérishte insan méngisining biologiyilik, pisxologiyilik we bashqa bir qisim qanuniyetliri boyiche ish élip bérish kérek. Undaq qilmighanda balilar ögetken bilimni qobul qilalmayla qalmastin, ularning bashqa eqliy iqtidarlirimu ajizliship kétidu. "bashqa kelgende batur bolush" ni qilghili bolidighan ishlar bar. "yéngi bösüsh hasil qilish" ni qilghili bolidighan ishlarmu bar. Lékin, méningche u ishlar emdi mektep yéshigha toshqan kichik balilargha bilim bérish jeryanini öz ichige almaydu. Roshenki, junggoda érishken "ménge péni, psixologiye, maarip ilmi, jem'iyetshunasliq qatarliq jehetlerdiki tetqiqat netijiliri" bilen dunyadiki bashqa tereqqiy qilghan döletler érishken oxshash sahediki tetqiqat netijiliri otturisida zor perqler bar iken. Bezi jehetlerde ular bir-birige qarimu-qarshi iken. Shu wejidin bichare, teleysiz Uyghur baliliri jismaniy ishlar bilen shughullinishta emes, bilim élip, eqilni tereqqiy qilduridighan ishlardimu "bashqa kelgende batur bolush" rohi bilen "yéngi bösüsh hasil qilish" tejribisining, mushundaq bir héch qandaq ilmiy asasiy yoq tewekkülchilik bilen élip bérilidighan ishning obyéktigha aylinip qaptu. Eslide junggoda élip bérilghan ashu tetqiqatlar toghrisida bir qeder mukemmel melumatqa érisheligen bolsaq yaxshi bolatti. Lékin, kem dégende uninggha méning imkaniyitim yoq.
 
Bezi tordashlarning inkasigha asaslan'ghanda, Uyghur balilirigha bashlan'ghuch 1-sinipidin bashlap hemme derslerni xenzuche ötüshni qarar qilishta muhim rol oynighan bir nerse, 60-yillardin bashlap bir qisim Uyghur ata-anilirining balilirini xenzu mektepke bérip, yaxshi ünüm hasil qilghanliqi iken. Özümning közitishige asaslan'ghanda, 60-yillardin 2000-yillarghiche bolghan ariliqta Uyghur balilirining xenzu mektepte oqushining mundaq bir qanche alahidiliki bar bolghan:
(1) Undaq qilghanlarning sani intayin az bolup, oxshash yashtiki Uyghur baliliri bilen bolghan nisbiti intayin töwen bolghan.
(2) Xenzu mektepte oqughan u balilar asasen ürümchi we wilayetlik sheherlerge merkezleshken bolup, nahiye, yéza we uningdin töwen derijilik xenzu mekteplerde oqughan Uyghur balilar asasen yoq déyerlik bolghan.
(3) Balilirini xenzu mektepke bergen ata-anilarning medeniyet sewiyisi bir qeder yuqiri we iqtisadiy ehwali bir qeder yaxshi bolup, balilirining oqushigha sirttin yardem qilish imkaniyiti bir qeder küchlük bolghan.
(4) Bu balilar yashighan muhit xenzu tilining ishlitilishi xéli köp yaki xéli omumliship qalghan muhit bolup, u balilar mektepke kirishtin burun we mektepke kirgendin kéyin xenzu tilining tesirige xéli uchrap turghan.
 
Qisqartip éytqanda, bu balilarning ehwali pütün Uyghur balilirining ehwaligha zadila wekillik qilalmaydu. Bolupmu nahiye we uningdin töwen jaylarda yashaydighan Uyghur baliliri uchun téximu shundaq. Hazir nahiye we uningdin töwen derijilik bashlan'ghuch mekteplerde 1-siniptin bashlap hemme derslerni xenzuchida oqushqa mejburi boluwatqan Uyghur baliliri mektepke kirgendin kéyin tunji qétim xenzu tili muhiti bilen uchrashqanlardur. Ularning ichide pütün ömride birer xenzu kishini körüp baqmighan yaki birer xenzu kishisi bilen sözliship baqmighan balilarmu bar bölishi mumkin. Shunglashqa ular oqushta hergizmu wilayetlik sheherler we ürümchidiki xenzu mekteplerde oqughan Uyghur balilardek bolalmaydu. Hergiz ulardek yétiship oquyalmaydu. Mana bu nurghun tordashlar inkas sheklide yazghan Uyghur baliliri toghrisidiki échinishliq hékayilerning kélip chiqish sewebidur. Men oqughan bezi In’glizche matériyallarda, Amérikidiki bir qisim az sanliq millet balilirining biwasite In’glizche mektepte oqup yaxshi ünüm qazan'ghanliqining sewebi, ularning kichikidinla In’gliz tili keng dairide ishlitilidighan muhitta chong bolghanliqidin ikenliki éniq bayan qilin'ghan. Yat tilning tesiri küchlük bolghan jaylarda tughulup, ashu yat tilni ana til qilghan kishiler bilen ariliship chong bolghan balilar ashu yat til mektipide biwasite oqusa yétiship kételeydighanliqi, eger undaq bolmisa qalghan az sanliq millet baliliri duch kelgen éghir aqiwetke qalidighanliqi éniq körsitilgen. Men bu nuqtini wetendiki her bir Uyghur qérindashlar hergiz ésidin chiqirip qoymasliqini, mumkin bolsa Uyghur maaripchiliri bilen Uyghur emel ehlilirini bu ehwaldin xewerdar qilip qoyushini ötünimen.
 
 
4. Axirqi söz
 
Men aldi bilen méning aldinqi yazmamgha chüshken inkaslardin bir qanchisini oqurmenlerge sunimen:
 
1-neqil: "Qosh tilliq oqutush balilarning tebiiy pende algha ilgirilishige nahayiti éghir tosalghu bolidiken. Men ötkende sheherlik tejribe ottura mektep qosh tilliq sinipidiki singlimning ata-anilar yighinigha qatnashqili bérip, sinipidiki 54 neper balining chareklik imtihandin chiqirilghan yekke penler netijisini körüp, bekmu epsuslandim. Chünki, balilarning omumiy pen netijisi yuqiridek qilsimu, emma tebiiy pen netijisi bekla töwen, ximiyidin aran 7 bala ötüptu. Eng yuqirisining netijisimu 80 din yuqiri emes."
 
2-neqil: "Toluq otturidiki sinip mes'ulum kichik oghlini mejburi xenzu mektepke berdi. Balisi mektepte oqutquchining sözini chüshenmey, "bir sungluq resiminglarni chaplap kélinglar" dése, "muellim resim sizip kélinglar dédi", dep kelgen. Oqutquchim etisi balisining esli tapshuruqni xata chüshinip kelgenlikini bilip, balisini eyiblep kétiptiken, oghli: "eger sen méni xenzu qilip tughup qoyghan bolsang, hemmini bilettim!" dep yighlap kétiptu. Oqutquchimning balisigha ichi aghrip, uni shu künila Uyghurche mektepke yötkiwetti."
 
3-neqil: "Méni bir küni balam oquydighan ikkinchi yilliq siniptin ata-anilarning yighinigha chaqirtiptu. Barsam sinip mudiri söz bashlap, "silerni chaqirtishtiki asasiy meqset bu siniptiki oqughuchi balilar xenzuchini peqet öginelmidi. Shuning üchün biz ata-anilarning yighini échishni qarar qilduq" dédi. Ata-anilar bir munche talash-tartish pikirlerni bergendin kéyin, arimizdin birsi qopup, "xenzu til til oqutquchi Uyghurmu ya xenzumu?" dep soridi. Sinip mudiri "xenzu" dédi. Héliqi kishi "undaqta u Uyghurchini yaxshi bilemdu?" dep soridi. Sinip mudiri xanim "yaq. Uyghurchini peqet bilmeydu" dédi. Undaqta oqutquchi Uyghurchini bilmise xenzuchini terjime qilip chüshendürmise qandaq ögitidu oqughuchilarmu qandaq öginidu oqutquchmu bir gacha oqughuchilarmu bir gacha ikki gacha bir-birige sheret qilsa xenzuchini qandaq öginidu dédi shuning bilen ata anilar ichide ghulghula gep bashlandi eng axirda ata-anilarning telep pikri oqughuchilargha heqiqiy til ögiter bolsa xenzuchinimu Uyghurchinimu yaxshi bilidighan qosh tilliq oqutquchi belgilep bérishni mektep rehberlirige telep qoydi, kéyin uqsaq bu xenzu tili oqutquchini yingidin ichkiridin yötkep ekelgen oqutquchiken shunga Uyghurchini peqet bilmeydiken oqughuchilargha xenzuche sözlewériptu shunga oqughuchilar héchnémini bilelmeptu."
 
Men Uyghur diyaridiki "qosh tilliq maarip" siyasitidin kélip chiqqan ehwallarni bayan qilidighan yene bir qisim inkaslarni yighip, ularni http://www.meripet.com/Sohbet1/Erkinc6_QoshTil2.pdf ge qoyup qoydum. Xalighininglar ularni körüp béqinglar.
 
Men Uyghur diyaridiki Uyghur xelqining öz emel ehlilirige we öz maaripchilirigha töwendikidek telep-tekliplerni bérishini ümid qilimen:
 
[1] hazirqi bashlan'ghuch 1-sinipidin bashlap hemme derslerni xenzuchida ötidighan, Uyghur tili élipbesini 3- yaki 4-yilliqqa chiqimighiche ötmeydighan tuzumni pütünley emeldin qaldurup, Uyghur balilirigha 4-sinipqa köchkiche hemme derslerni peqet Uyghur tilidila ötüp, xenzu tili dersni 4-siniptin bashlap ötidighan tuzumni yolgha qoyush. Eger Uyghur diyaridiki "qosh tilliq maarip" ning meqsiti, til bilen tebiiy-pen we sanaet penliride Uyghur oqughuchilarning xenzuche sawatini toluq chiqirish bolidiken, u halda Uyghur diyarigha Amérikining qosh tilliq maarip programmisi eng muwapiq kélidu. Tereqqiy qilish üchün tereqqiy qilghan dölet we milletning tejribisini öginish kérek. Tereqqiyat jehette dunyada Amérikining aldigha ötidighan dölet yoq. Uning üstige Amérika uzun muddetlik tetqiqat we sinaq netijiside bir mukemmel "qosh tilliq maarip" qurulmisini berpa qilip chiqqan. Shunga Amérikining qosh tilliq maarip programmisi Uyghur diyarigha eng muwapiq kélidu.
 
[2] bashlan'ghuch mekteptiki Uyghur balilirining til, bilim we eqil jehettiki tereqqiyatini ishqa ashurushta, "bashqa kelgende batur bolush" rohi bilen "yéngi bösüsh hasil qilish" usuli héch qandaq ilmiy asasi bolmighan usullar bolup, ularni pütünley emeldin qaldurush. Méningche hazir mushundaq ilmiy asasi yoq idiyilerning Uyghur balilirigha élip kéliwatqan eqliy tereqqiyat jehettiki ziyini intayin chong boluwatidu. Amérikidiki mutexessislerning körsitishiche (http://www.parenthood.com/article-topics/whats_the_right_amount_of_homework.html ge qarang), bashlan'ghuch mektep oqughuchilirigha qerellik halda tapshuruq ishlitishning ularning oqush netijisi üchün anche chong paydisi yoq bolup, ular üchün eng muwapiq tapshuruq miqdari, 1-sinipta her küni 10 minut, 2-sinipta 20-minut, 3-sinipta 30 minut iken. Uningdin kéyinmu mushuninggha oxshash her yili 10 minuttin qoshup mangsa bolidiken. Bashlan'ghuchta oquwatqan Uyghur baliliri hazir her küni qanchilik waqit tapshuruq ishleydu? Men burunqi yazmilirimdimu teswirlep ötkinimdek, omumlashturup éytqanda, Amérikidiki aq tenlik oqughuchilarning ichide mekteptiki derstin chüshkendin kéyin sirtta oynaydighanliri köp. Asiyaliqlarning bolsa öyide yaki kutupxanida öginish qilidighanliri köp. Emma, men uchratqan Amérikidiki aq tenlik kespiy xadimlarning öz aldigha musteqil ish qilish iqtidari, özi musteqil tepekkur qilish iqtidari, özi musteqil mesile hel qilish iqtidari, özining quli bilen emili ishlarni qilish iqtidari asiyaliq, jümlidin xenzu kespiy xadimlarningkidin köp yaxshi. Tepekkur we ijadchanliq jehette hazir Amérika dunyagha bashlamchi ikenliki hemmige ayan. Oqughuchilarni kelgüsidiki yaxshiraq yashash iqtidarini östürüshke paydisi yoq ashundaq tapshuruqlar bilen kömüwetkenning néme paydisi? Amérikiliqlarning "balilarni balilardek yashighili qoyush kérek" dégendek bir gépi bar. Uyghur baliliriningmu balidek yashash hoquqi bar. Eger ularning balidek yashap chong bolushigha yol qoyulmisa, ular saghlam ösüp yétilelmeydu. Men maaripchilarning bu nuqtini toluq chüshinishi we estin chiqirip qoymasliqini soraymen.
 
[3] Uyghur tilida oqushtin xenzu tilida oqushqa köchüshtiki ötkünchi dewrde til we tebiiy-pen derslirini béridighan oqutquchilarning hemmisi qosh tilliq bolush. Amérika del mana mushundaq qilidighan bolup, ular qosh tilliq oqutquchilarni terbiyilep yétildürüsh, imtihan arqiliq oxshimighan derije boyiche "qosh tilliq oqutquchisi" kinishkisi bérish, hemde mekteplerde riqabet asasida tallap xizmet bérish jehette bir muntizim qaide-tüzümlerni békitip chiqqan. Amérikining mushu sahediki ishlirigha qiziqidighan hem In’glizche bilidighanlar mawu tor bétini körüp baqsa bolidu:
http://www.isbe.state.il.us/bilingual/htmls/biteacert.htm.
yuqirida teswirlen'gen bir tordishimizning inkasigha asaslan'ghanda, Uyghur diyaridiki bashlan'ghuch mekteplerde xenzu tilida ders béridighan bir qisim oqutquchilar héch qandaq Uyghurche bilmeydighan xenzu milliti kishiliri iken. Amérikining ölchimi we ilmiyliq nuqtisidin qarighanda bu pütünley xata bolup, bu xil ehwalni özgertishning neqeder muhimliqini men her qanche tekitlisemmu azliq qilidu.
 
Men yuqiridimu chüshendürüp ötkinimdek, Amérika, Kanada, En'giliye, Gérmaniye, Grétsiye we Shwétsiye qatarliq eller "qosh tilliq maarip" ishlirida uzun muddet tekshürüsh, tetqiqat we sinaq élip bérip, bir muntizim "qosh tilliq maarip" programmisini tereqqiy qildurup yolgha qoyuwatqili xéli uzun boluptu. Ularning mushundaq qilishidiki seweb, bu döletlerge köchmen bolup bashqa döletlerdin kelgen az millet yash - ösmürlirining maarip sewiyisi bir qanche ewlatqichimu ösmey, shu sewebtin bu milletlerning jem'iyettiki ornimu nahayiti töwen bolup, ularning asasliq qismi ömür buyi qara we töwen derijilik xizmet bilen shughullinip kelgen. Shunglashqa bu döletler men mushu yazmamning 2-qismida teswirlep ötken "qosh tilliq maarip" programmisini wujudqa keltürgen. Biz yuqirida körginimizdek, hazir Uyghur diyarida yolgha qoyuluwatqan "qosh tilliq maarip" siyasiti bilen tereqqiy tapqan döletlerning oxshash siyasiti otturisida asman-zémin perq bar. Eger bu perqler tügitilmise, Uyghur balilirini Uyghur diyari, junggo we dunyaning tereqqiyat éhtiyajigha maslishalaydighan ixtisasliq kishilerdin qilip terbiyilep yétishtürüshning mumkin emesliki turghanla gep. Uning eksiche, Uyghur balilirining mutleq köp qismi ana til bilen xenzu tili, bilim we eqliy iqtidar jehettiki sewiyisi intayin töwen, peqetla qara xizmet we töwen derijilik xizmetkila yaraydighan ademlerdin bolup yétiship chiqish éhtimalliqimu intayin yuqiri. Shunglashqa men her bir Uyghur ata-anilarning, her bir Uyghur maaripchilirining, her bir Uyghur emel ehlilirining, jümlidin her bir özini Uyghur sanaydighan kishilerning bu ishqa 1-derijilik muhim ish qatarida muamile qilip, hazirqi ehwalni özgertish üchün bir ish qilip béqishini ümid qilimen.
 
Men mushu yazmamning aldinqi qisimlirida tilgha alghan "8 soal" gha jawab bergen emeldar 2-soalgha bergen jawabida mundaq dégen: "Shunga, az sanliq millet maarip ishlirini tereqqiy qildurushta, her qaysi milletlerning güllep tereqqiy qilishigha paydiliq bolush, az sanliq millet maarip süpitini östürüshke paydiliq bolush, her qaysi milletlerning medeniyet almashturushigha paydiliq bolush prinsipi boyiche, xelq ammisining arzusigha toluq hörmet qilip, oqutush tilini békitish kérek." Oqurmenlerning méning aldinqi qétimliq yazmamgha qarita yazghan bezi inkaslirida, hazir Uyghur diyaridiki "xelq ammisi" özining "arzusi" ni qanunluq yollar bilen ipadilise, özining xizmitidin, özining birdin-bir jan béqish wasitisidin ayrilip qélish tehditige uchraydighanliqini bildürüptu. Jénini saqlap yashash insanlar üchün eng töwen derijilik telep. Xizmet tépish heddidin tashqiri derijide qiyinliship ketken Uyghurlar üchün öz xizmitini yoqitip qoyush heqiqetenmu eng éghir tehditlerning birsi bolup, mushundaq tehdit astida yashash "qorsiqini ach qoyup köndürüsh" ke duch kelgen haywanlarning küni bilen anche perq qilmasliqi mumkin. Lékin, men Uyghurlarning ümidwar bölishini ümid qilimen. Junggoning éksport sanaiti 2-3 yilning mabeynide duch kéliwatqan éghir derijidiki chékinishlerdin oqurmenlerning hemmisining xewiri bar. Men junggodiki yalghan mallarning künsayin köpiyip kétiwatqanliqigha qarap, mushundaq bir ehwalning yüz béridighanliqini 10 nechche yilning aldidila perez qilghan idim. Dunyadiki eng tereqqiy qilghan döletlerning hemmisi döletni qanun boyiche bashquridighan döletler bolup, ularning hemmisi nurghun egri-toqay musapilerni bashtin kechürüp, eng axiri tereqqiy qilishning birdin-bir yoli "qanunluq dölet bolush" ikenlikini yekünlep chiqqan. Qanunluq döletlerde qanun bir yerde bir xil, yene bir yerde yene bir xil bolmaydu. Bir milletke bir xil, yene bir milletke bir xil bolmaydu. Bir guruppa ademge bir xil, yene bir guruppa ademge bir xil bolmaydu. Qanun aldida hemme adem hemme yerde barawer bolidu. Junggo hazirqidinmu bek tereqqiy qilish üchün, choqum ashundaq bir muntizim qanuniy tuzumni ornitishi we yolgha qoyushi kérek. Uningdin bashqa yol yoq. Junggoda ashundaq bir muntizim qanuniy tuzum yolgha qoyulghanda, qanuniy yollar bilen öz arzusini ipadiligen, qanun-tuzum boyiche yuqirigha özining pikir-teleplirini yetküzgen Uyghurlar jazagha uchrimaydu. Uning eksiche ular qoghdilidu. Eger undaq künlerning kélishidin anche ümid bolmisa, qiyin bolsimu, Uyghurlar hazir Uyghur diyarida mewjut bolup turghan, héch qandaq ilmiy asasi bolmighan bezi "qosh tilliq maarip" siyasetlirini özgertish üchün tiriship baqqini yaxshi. Eger junggoning ehwalida hazirqidin yaxshiraq terepke qarap ilgirilesh bolmaydiken, milletning mewjutluqini saqlap qélishta qet'iy qilmisa bolmaydighan ishlarning birsi ene shudur.

 
Tehrirligüchi: Orxun Uyghur tarixi tor béti (http://www.orkhun.com) din Yawuz.

Mushu yazmida tilgha elin’ghan tor betlerning tizimligi:

Kangas xanimning 22-betlik dokladining JPEG shekildiki höjjiti: http://www.meripet.com/Sohbet1/kangas/

Amérika «maarip bayliq menbesi uchur merkizi» ning tor bet adrisi: http://www.eric.ed.gov

«Shinjangning qosh tilda oqutush xizmiti toghrisida 8 soal»: http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=20694

«Bashlan'ghuchta Ana Tilni Aldida Ögitish Zörürligining Ilmiy Asasliri » dégen maqaligha chüshken bir qisim inkaslar: http://www.meripet.com/Sohbet1/Erkinc6_QoshTil2.pdf

Amérikining qosh tilliq oqutquchilarni tallash we ulargha kénishke bérish resmiyetliri: http://www.isbe.state.il.us/bilingual/htmls/biteacert.htm

Amérika: Qanchilik tapshuruq eng muwapiq?  http://www.parenthood.com/article-topics/whats_the_right_amount_of_homework.html


© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbeti  

Wheelchairs
Wheelchairs