Men ushbu
yazmamda Kangas xanim qatarliq 4 neper dunyagha tonulghan mutexessisler
teyyarlap, 2008-yili 21-apréldin 2-mayghiche échilghan
birleshken döletler
teshkilati (BDT) ning "yerlik mesililer toghrisidiki 7-nöwetlik
daimiy
söhbet yighini" da doklat qilghan 30 betlik in'glizche
"mutexessisler
ilmiy maqalisi" ning mezmunini tonushturushni dawamlashturimen. Bu
yazmining 1-qismi töwendiki tor betliride bar: http://bbs.salkin.cn/read.php?tid-54612-fpage-0-toread--page-2.html 1999-yili
BDT her yili 2-ayning 21-künini "xelq'araliq ana til küni"
qilip
békitken bolup, pütün dunya xelqi 2000-yilidin bashlap
bu künni her yili
xatirilep kéliwatidu. Bu heqte ana-tilim blogbus ning
töwendiki tor bétide bir
qisim uchurlar bar iken: http://anatilim.blogbus.com/logs/35011024.html
Men
oqurmenlerdin bu uchurni bir qétim oqup chiqishni teshebbus
qilimen. Shundaqla Uyghurlar ichidiki yazghuchi we ziyaliylarning ashu
künni
xatirilesh munasiwiti
bilen bir az izdinip, öz bilimlirini ishqa sélip,
Uyghurlarning ana tili
heqqide xelqqe paydiliq maqale we bashqa edebiy eserlerni yézip
élan qilishini
ümid qilimen. Méningche Uyghurlar hazir mushundaq bir
paaliyetke intayin
éhtiyajliq. Yéqindin
buyan méning künlirim intayin tit-titchiliq ichide
ötüwatidu. Bundaq
bolushidiki seweb, men ana tilning yerlik millet maaripidiki roli
heqqide yéngi
matériyallarni körgenséri, ana til mesiliside hazir
Uyghurlar duch kéliwatqan
ehwalning neqeder yamanlighini, neqeder xeterlikligini
barghanséri chongqurlap
hés qiliwatimen. Men mushu xildiki yazmilarni
téz-téz teyyarlap torgha
yollashni arzu qiliwatqan bolsammu, bu yil kirgendin buyan xizmitim
bashqiche
jiddiy haletke kirip qélip, bu maqalilerni téz-téz
teyyarlashqa waqit
chiqirishta qiynilip qéliwatimen. Nurghun tordashlar öz
inkaslirida "biz
qandaq qilishimiz kérek" dep soraptu. Men bu soalgha aldinqi
yazmilirimda
azraq jawab berdim. Yeni Uyghurlar yehudiylarning yolini tutup,
özi duch
kéliwatqan bu bir keskin mesilini qanuniy wastilar arqiliq hel
qilishqa urunup béqishi
kérek. Buning üchün ishni aldi bilen alliqachan
yézilip we maqullinip bolghan,
emma ijra qilinmaywatqan qanunlarni ijra qildurushtin bashlash
kérek. Andin
nachar, Uyghurlar üchün paydisiz qanun - belgilimilerni eng
yuqiri baldaqtin
bashlap özgertish yolida ish élip bérish
kérek. Pütün bir milletning aldigha
qoyulghan bir mesilini bir qisim kishilerning öz aldigha
ayrim-ayrim ish élip
bérishi bilen hel qilip bolghili bolmaydu. Choqum küchni
birleshtürüp, qanuniy
yollar bilen bir tutash ish élip bérish kérek. Men
yuqiriqi soalning bashqa
jawablirini tépish heqqide buningdin kéyinmu dawamliq
oylinimen. Shuning bilen
bille, Uyghur diyari we chet eldiki bashqa barliq
qérindashlarningmu, bolupmu
bashqa barliq bilim ehliliriningmu bu jehette qattiq izdinip
béqishini ümid
qilimen. Uyghur bilim ehliliri üchün "bilimning zakitini
bérish"
rohini tiklesh we uni jari qildurush peyti hazir toluq yétip
keldi. Yene uxlap
yétiwermeyli. Yene qarap olturuwermeyli. Uyghur emel
ehliliridinmu özining
tarixiy mes'uliyitini öz üstige élip, özining
memuriy we milliy burchini ada
qilip, Uyghur tili we medeniyitige ige bölishini ümid
qilimen. Hazir Uyghur
xelqi aldigha qoyulghan resim buningdin kéyin Uyghur millitining
xenzu tili
sawatini chiqirip, shu arqiliq Uyghur millitining iqtisadiy we ijtimaiy
ornini
yuqiri kötürüsh, Uyghur millitini qudret tapquzush.
Lékin bu yenila bir parche
resim, bir dane güzel arzu. Men körgen ilmiy
matériyallargha asaslan'ghanda, Uyghurlar hazir öz diyarida
yolgha qoyuluwatqan maarip
tüzümige tayinip turup
yuqiriqidek arzuni emelge ashuralmaydu. Uning eksiche, eger hazirqidek
"qosh tilliq maarip tüzümi" dawamliq yolgha qoyuluwerse,
Uyghurlarning ijtimaiy we iqtisadiy orni téximu töwenlep
kétip, Uyghurlar yérim
qulluq ornigha chüshüp qélishi mumkin. Uningdinmu
yaman yéri, Uyghurlar til we
medeniyet jehette pütünley assimilyatsiye bolup
kétishi mumkin. Buningdin 60
yil ilgiri junggoda 56 millet bar idi. Hazir uningdin qanchisi qaldi?
Qalghanlargha néme boldi? Bolsa jimjit olturup turup,
közingizni yumup turup,
bu mesililer üstide bir oylinip béqing. Hazir
méngiwatqan yolingiz sizni qandaq
bir aqiwetke, qandaq bir teqdirge élip baridighanliqini tesewwur
qilip béqing.
Ushbu yazmida yuqiriqi nuqtilar heqqide bir qisim muhim ilmiy
nezeriyiler bayan
qilin'ghan bolup, men Uyghurning kelgüsige köngül
bolidighan her bir
qérindishimizdin bu yazmini bir qétim estayidil oqup
chiqishini ümid qilimen. Uyghur diyaridiki
bir qisim ata-anilar hazir barliqini ishqa sélip,
bashqilar bilen
qattiq riqabetliship turup, bes-bes bilen kichik balilirini ichkiridiki
ölkilerde oqushqa mangduruwatidu. Eger siz ashundaq ata-anining
birsi
bolsingiz, balingiz kéler qétim sizni yoqlap qaytip
kelgende, uning bilen obdan
parangliship, uning rohiy jehette qandaq ehwallargha duch
kéliwatqanliqini,
uning rohiy dunyasida qandaq özgirishler boluwatqanliqini
inchikilep sorap
béqing. Men bu gepni hazir ichkiride oquwatqan bir qisim Uyghur
oqughuchilardin
kelgen xetlerge asasen dewatimen. Bundaq yolni tallighan ata-anilarning
meqsiti
peqet birla. U bolsimu balisini téximu yaxshiraq jan
béqish pursitige
érishtürüsh, balisini bextlik qilish. Lékin
qilghan ishingizning aqiwiti
balingizning neziride özige ziyankeshlik qilish bolup qalmisun.
Insanlargha
xushalliq, qanaetchanliq we bextlik élip kéleleydighan
ishlar intayin kop.
Sizge bextlik bolup tuyulghan bir ishning bashqilarghimu shundaq bolup
tuyulushi natayin. Bir ademning ijtimaiy we iqtisadiy ornining
qanchilik yuqiri
bölishidin qet'iy nezer, eger u bir wijdanliq we ghururluq adem
bolidiken, u özi
üchün eng söyümlük bolghan, özi eng
qedirleydighan bir nersidin ayrilghanda,
özini dawamliq türde bextlik dep hésabliyalmaydu.
Özide dawamliq türde bextlik
tuyghusi bolmaydu. Mushu nuqtidin élip éytqanda, her bir
ademning teqdiri pütün
milletning teqdiri bilen chemberchas baghlan'ghan bolidu. Ushbu yazmida
öz
ailisidin, özining milliy jem'iyettin ayrilip oquydighan balilar
duch
kélidighan bir qisim yaman aqiwetler bayan qilinidu. Eger siz
ashundaq bir
balining ata-anisi bolsingiz, bu yazmini choqum bir qétim oqup
béqing. Milletning
hali yaxshilanmay turup, uning her bir ezasining hali menggü
yaxshilanmaydu.
Shunga öz ailisining halini yaxshilash üchün yol
tallighanda, milletning halini
yaxshilash üchün bir yol tépishning uningdinmu muhim,
hetta eng muhim
ikenlikini untulup qalmasliq kérek. Mana bu Yehudiylar
yekünlep chiqqan
tejribe-sawaqlarning birsi. Men yéqinda özige "tarim722"
dep texellus
qoyuwalghan bir ukimizning "qope éshek, oyghan, quyash
kötürüldi"
dégen mawzuluq bir yazmisini oqup chiqtim. Uningda ilgiri
sürülgen idiyiler we
otturigha qoyulghan chaqiriqlar nahayiti ehmiyetlik iken. Uyghurlarning
nöwettiki ehwaligha nahayiti mas kélidiken. Men
oqurmenlerge u yazmini bir
qétim oqup béqishni teshebbus qilimen. U yazmining
biliktiki tor bet adrési: http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=21148 Men emdi bu
yazmining resmiy mezmunini bashlaymen. 2.
Hökümran tilda élip bérilidighan maaripning
mahiyiti we
tesiri—ijtimaiy we telim-terbiye jehettiki körgen- bilgenlirimiz (1)
Tilning Muhimliqi Biz
(eslidiki maqalining 4 aptorini démekchi) maqalimizning bu
qismini yerlik
millet we az sanliq milletler öz ana tili, medeniyiti, milliy
kimliki we
millitining yoqitilghinini qandaq chüshen'genliki, hemde jismaniy
jehettiki
yoqilish bilen til we medeniyet jehettiki yoqilishni qandaq
chüshen'genliki
toghrisidiki bir qanche misaldin bashlaymiz. Kanada
Ontario ölkisi zehersizlendürüsh merkizi (in'glizche
"detoxification
center") ning diréktori "Randy Councillor" özining
"zéminning awazi bizning tilimizda" dégen ilmiy
maqaliside mundaq
deydu: "bizning tilimiz yoqap kétiwatidu. Mana bu
nacharlishishning
birinchi alamiti. Bizning milliy hayatimiz mundaq töt
éléméntning asasida
mewjut bölishi kérek: en'ene, medeniyet, qimmet
köz-qarishi, we til. Eger siz bu
töt asasning birsini yoqitip qoysingiz, bizning milliy hayatimiz
chuwulushqa
bashlaydu. Shuning bilen biz mushundaq chuwulushning alamiti bolghan
haraqkeshlik we bashqa nachar ehwallargha duch kélimiz." Biz qanuniy
jehette muhakime yürgüzüshtin burun, kémeytme
maaripta zorluq küchi ishlitish
usulliri, hemde ashundaq qilishtin kélip chiqidighan oqu-oqutush
we
jem'iyetshunasliq jehettiki yaman aqiwetler üstide toxtilip
otimiz. Kémeytme
maarip déginimiz, balilargha ularning ana tilini ögetmey,
uning ornigha hökümdar
tilni ögitish, shu arqiliq balilarning ana tilini ularning til
bilimi ichidin
chiqirwétishke qaritilghan. Bu bir asmilatsiyichilik bolup,
undaq qilish
biwasite ten zexmilirini keltürüp chiqiridu. Shundaqla
nahayiti éghir rohiy
zexmilerni, we nahayiti éghir pisxologiyilik, til,
chüshinish, este qaldurush,
höküm qilish, xulase chiqirish, we asaslash (yaki sewebini
tépish) iqtidarliri
(in'glizche "cognitive ability") jehettiki, hemde nahayiti éghir
maarip, ten-salametlik bilen munasiwetlik ijtimaiy we iqtisadiy
zexmilerni
keltürüp chiqiridu. Bundaq zexmiler menggülük
bolidu: yerlik millet xelqliri
bundaq zexmilerning tesiridin bir ömür xali bolalmaydu. (2)
Yerlik millet maaripida qollinilidighan zorawanliq küchler:
"tayaq",
"sewze" we "idiye" Jem'iyetshunasliq
we maaripshunasliq nuqtisida turup, biz tinchliq tetqiqatchisi "Johan
Galtung" 1980-yili otturigha qoyghan zorawanliq küchining mundaq 3
xil
sheklini teswirleymiz: hökümdarlar bir ortaq meqsetke
yétish üchün
"tayaq", "sewze" we "idiye" din ibaret 3 xil
küchtin paydilinidu. "tayaq"
ishlitishning misalliridin mundaqliri bar: jismaniy zorawanliq
küchi ishlitish
arqiliq balilarni ata-anisidin ayrip ekétish, balilargha öz
ana-tilini
ishletkenliki sewebi bilen ten jazasi bérish, yaki ulargha tamaq
bermeslik. 1851-yilidin
1920-yilighiche bolghan ariliqta, norwégiyidiki oqutquchilar
Saami we Kven
millitidin bolghan balilargha norwégiye tili ögitishte
yaxshi netije qazan'ghan
bolsa, ulargha mukapat teriqiside qoshumche maash bérilgen.
Shundaqla, eger
kembeghel balilar we ata-anilar öz ana tilini tashliwétish
bedilige norwégiye
tilini öginish we ishlitishke nisbeten aktip pozitsiye tutqan
bolsa, ular tamaq
we kiyim-kéchek mukapatigha érishken. Bu xil usul "sewze"
ishlitish,
dep atalghan. "Idiye"
din paydilinish mesilisi üstide mushu maqalining 3-qismida ayrim
toxtilimiz. Öz tili,
medeniyiti we milliy özlükidin psixologiye jehettin ayrilish,
hemde bashqa bir
til, medeniyet we kimliktiki ademge aylinish köpinche ehwalda
öz millitidin
jismaniy jehette ayrilish netijiside wujudqa kélidu. Bir
dölet hakimiyitining
mektepte yétip-qopup oquydighan mektep we shuninggha oxshash
orunlarni mejburi
yolgha qoyushi, yerlik millet balilirini öz oyidin we öz
jem'iyitidin
ayriwétish, öz oyi bilen öz jem'iyitidin nahayiti
yiraqtiki orun'gha
yötkiwétish, bezide hetta hökümran millet
jem'iyitidiki aililerde turghuzushini
keltürüp chiqardi. "gherq qilip ögitish
tüzümi" (in'glizche "
submersion education") diki balilarning dem élish künliri
we oqush
axirlashqanda öz jem'iyitige jismaniy jehettin qaytip
kélishige köpinche
ehwalda yol qoyuldi. Lékin, hökümet bundaq ishlargha
shertlik yol qoyidighan,
bezide bolsa bundaq ishlarni menggü chekleydighan ehwallarmu bar.
Balilarni öz
ata-anisining tesiridin ayriwétishke urunidighan ishlar
téxi axirlashqini
yoq—bu jehettiki hazirmu mewjut bolup turuwatqan misallar intayin kop. (3)
"Gherq qilip ögitish tüzümi" ning maaripshunasliq,
jem'iyetshunasliq,
jismaniy we pisxologiyilik jehetlerdiki yaman aqiwetliri Erkin Sidiqning
izahati: "gherq qilip ögitish tüzümi" mundaq bolidu:
mektep yéshidin
burun bashqa bir millet rayonigha köchüp barghan balilar ashu
yat millet
balilirigha qoshulup oquydighan bolup, bu balilargha yat millet tilidin
ayrim
ders bérilmeydu. (izahat tamam) Jismaniy
jehettiki ayriwétish we bashqa asmilatsiyéichilik "tayaq"
lirini
ishlitishning psixologiye, chüshinish, este qaldurush,
höküm qilish, xulase
chiqirish, we asaslash iqtidarliri jehette, hemde til we maarip jehette
intayin
ziyanliq tesiri bar bolup, bir milletning til we medeniyet jehettiki
weyranchiliqini keltürüp chiqiridu. Töwende biz mundaq
bir qanche nuqtilar
heqqidiki misallarni teswirlep otimiz: [1]
kémeytme maariptin kélip chiqqan oqu-oqutush netijisi
jehettiki yaman
aqiwetler. [2]
jem'iyet, iqtisad we bashqa ijtimaiy yaman aqiwetler, mesilen, yerlik
millettiki yuqiri nisbetlik ishsizliq, töwen kirim, iqtisadiy we
ijtimaiy
ornining töwenlishishi, milliy xasliqtin yatlishishi we rohiy
késellikke
giriptar bolushi. [3]
yuqiriqi ikkinchi aqiwettin kélip chiqqan yaman jismaniy
aqiwetler, mesilen,
haraqkeshlik, zinaxorluq, özini
öltürüwélish, zorawanliq küchi ishlitishtin
kélip chiqqan adem olturush, we bashqilar. [4] yaman
pisxologiyilik aqiwetler, bolupmu mektepte yétip-qopup
oquydighan mekteplerde
yüz bergen échinishliq ehwallar. Erkin
sidiqning izahati: Uyghur jem'iyiti we Uyghur hayatida yuqiriqi bir
qanche
jehetlerde yüz bergen we yüz bériwatqan misallar
intayin kop. Shunglashqa,
waqit we maqalining hejmini közde tutup, eslidiki maqalida
bérilgen misallarni
bu yerde tepsiliy bayan qilmaymen. (bu izahat tamam) Nurghun
balilar kündüzlük mektepler we mektepte
yétip-qopup oquydighan (yaki yataqliq)
mekteplerdiki oqu-oqutush jeryanida yaki ashundaq oqu-oqutushning
sewebi bilen
öz ana tilining bir qismini yaki hemmisini yoqitip qoyidu. Bundaq
ishlar bezide
bir ewlad dewri ichidila yüz béridu. Bu jehette dunyada
minglighan misallar
bar. Bu yerdiki mesile balilar oqughan mektepning qandaq mektep
ikenlikide
emes. Bu yerdiki asasliq mesile mektepning oqu-oqutush nishani
balilargha ana
til asasida bashqa tilnimu ögitishmu yaki ana tilni ularning til
iqtidari
qataridin kémeytishmu, dégen nuqtida. Balilarning öz
ana tilini saqlash we
mustehkem tereqqiy qildurushni bir éniq nishan qilghan asasta
ularni yuqiri
sewiyilik qosh tilliq kishilerdin qilip terbiyilep
chiqish-chiqmasliqta. Lékin,
asmilatsiyichilik kémeytme maarip tüzümi hazirghiche
we hazirmu yerlik we az
sanliq milletlerdin kélip chiqqan gas we quliqi yaxshi
anglimaydighan
oqughuchilarning eng asasliq oqu-oqutush usuli bolup turmaqta. En'eniwi
mektepler, hemde balilar bashlan'ghuchni öz ana tilida bashlap,
hökümran
tildiki sewiyisi yuqiri kötürülgende ashu
hökümran til sinipigha yötkilidighan
"ötkünchi oqutush programmisi" ni yolgha qoyghan
mekteplerdimu yerlik
millet balilirining öz ana tilidiki sewiyisi intayin nachar
halette turmaqta.
Shunglashqa ular ana tilini öz öyide ishlitelmeydu, yaki
bolmisa ana tilini
özining balilirigha ötküzüp bérelmeydu.
Maarip tüzümi keltürüp chiqarghan til
jehettiki asmilatsiyichilik déginimiz, mushundaq asmilatsiyge
uchrighan
kishilerning baliliri yaki newriliri ana tilni ögenmeydu,
dégenni körsitidu.
Bundaq kishiler til jehette bashqa bir milletke mejburi
özgertilidu. Kémeytme
hökümran tildiki oqu-oqutushni öz beshidin
ötküzgen yerlik balilar bilim élish
we bashqa rohiy jehetlerde nahayiti éghir ziyanlargha uchridi.
Bundaq
ziyanlarni keltürüp chiqarghan nerse del ashundaq maarip
tüzümining özidur.
Yerlik balilar köpinche ehwalda mektep ichi we sirtida keng
dairidiki nachar
muamilige duch kélidu. Maaripshunasliq, tilshunasliq,
psixologiye we
jem'iyetshunasliq saheliride élip bérilghan tetqiqatlar
bu nuqtini küchlük
derijide ispatlidi. Maffi tehrirligen 2001-yilidiki bir kitabtiki
nurghun
maqalilerde körsitilishiche, tilning yoqilishigha sewebchi bolghan
bir nerse
köchmen bolush, yene bir nerse bolsa mekteptiki oqu-oqutushtin
ibaret. Tsui
bilen Tollefson tehrirligen 2004-yildiki bir kitabta pütün
dunya miqyasida élip
bérilghan ilmiy tetqiqatlar asasida mundaq bir yekün
xulasilep chiqilghan: bir
yat tildiki asasiy ipadilerni téxi toluq öginip bolalmighan
balilargha ashu yat
tilda ders ötülse, yalghuz bu balilarning oqush netijisi
bilen chüshinish, este
qaldurush, höküm qilish, xulase chiqirish, we asaslash
iqtidarlirining toluq
yétilishige dexli yétipla qalmay, ularning
öz-özige bolghan tonushi, ghururi,
rohiy jehettiki tinchliqi we oqu-oqutush jeryanigha
ünümlük qatnishish
qabiliyitigimu dexli yétidu. Nurghun
tetqiqat netijiliridin shu nerse intayin éniq boldiki, qosh
tilliq balilarning
akadémiyilik muweppeqiyitini aldin mölcherleshte, bashqa
her qandaq amillargha
qarighanda, ularning deslepte dersler öz ana tilida otilidighan
mektepte qanche
uzun oqughanliqi eng muhim rol oynaydu. Bu amil yerlik milletning
ijtimaiy we
iqtisadiy ornidinmu muhim bolup, hökümran qilin'ghan yaki
ézilgen yerlik millet
oqughuchilirining istiqbalining qandaq bolushida intayin halqiliq rol
oynaydu.
Hazir eng nachar maarip netijisi "gherq qilip ögitish programmisi"
da
oquwatqan oqughuchilar arisida körülüwatqan bolup,
bundaq oqughuchilargha ana
til ya zadila ötülmeydu, yaki bolmisa ana til peqet bir
qoshumche ders
teriqiside azraqla otilidu. Yéngi zéllandiye maarip
ministiri orunlashturghan
bir ilmiy tetqiqat netijisige asaslan'ghanda, peqet hökümran
tildila élip bérilidighan
"gherq qilip ögitish tüzümi" az sanliq millet
oqughuchiliri üchün
ünümi eng töwen bolghan oqutush usuli iken. Thomas bilen
Collier 2002-yili
210,000 neper ispaniyiche - in'glizche qosh tilliq oqughuchiliri
ustidin élip
barghan keng - kölemlik ilmiy tetqiqatidin mundaq bir yekün
chiqarghan: bir yat
til mektipide oqughan oqughuchilarning oqush netijisining qandaq
bölishini
ularning deslepte dersler öz ana tilida otilidighan mektepte
qanche uzaq
oqughanliqi belgileydu. Buningdin shuni körüwélishqa
boliduki, yerlik millet
oqughuchilirining maaripta meghlup bölishini keltürüp
chiqiridighan eng muhim
seweb "gherq qilip ögitish tüzümi" din ibaret. Yerlik
millet xelqliri toghrisidiki nurghun statistikilar shuni
körsitiduki, ular
ijtimaiy we iqtisadiy jehette nahayiti töwen orun'gha
chüshürülgen. Ularning
bundaq orun'gha chüshüp qélishini köpligen
tarixiy, jughrapiyilik, ijtimaiy,
siyasiy, medeniy, til we maarip jehettiki amillar keltürüp
chiqarghan bolsimu,
köpinche ehwalda ötmüshtiki yaki hazirqi
mustemlikichilikke uchrash bilen
munasiwetlik bolsimu, yerlik millet xelqlirining bügün
ashundaq töwen ijtimaiy
we iqtisadiy orun'gha chüshüp qélishida
barghanséri muhim rol oynawatqan nerse
yolgha qoyulghan maarip tüzümi, bolupmu kémeytme
maarip tüzümi, yeni hökümran
orundiki tilni yerlik millet maaripidiki oqu-oqutush tili qilip
ishlitish
boluwatidu. Pütün
dunya
miqyasida, hazir yerlik millet we az sanliq millet baliliri
éghir ten jazasigha
uchrawatqan, tamiqi kemchil boluwatqan, jinsiy jehettin xarliniwatqan
we
shuninggha oxshash bashqa nachar muamililerge uchrawatqan misallar
intayin kop.
Nachar maarip tüzümi sewebidin iqtisadiy orunning intayin
töwenlep kétishi
yerlik millet balilirida ten-salametlik jehettiki éghir jismaniy
zexmilernimu
keltürüp chiqiridu. Mesilen, bowaqlarning obdan
béqilmasliqi, bowaqlarning ey
bolush nisbitining töwen bölishi, ozuqluqning yéterlik
bolmasliqi, xeterlik
ishlargha sélinishi, ishsizliq, bala ishchiliqi, nachar oy
sharaiti we nachar
dawalinish ehwali qatarliqlar. Éghir derijidiki jismaniy
zeximlinishlerdin yene
mundaqliri bar: haraqkeshliktin kélip chiqqan salametlik we
bashqa beden
mesililiri, oy ichide ayallarni we balilarni xarlash, zinaxorluq,
özini
öltürüwélish we jinayi ishlar bilen
shughullinidighanlarning nisbitining yuqiri
bölishi qatarliqlar. Bir qisim döletlerde, maarip
sistémisi, bolupmu yataqliq
mektepler, yuqiriqidek ehwallarni peyda qilghuchi biwasite, eng muhim
we
asasliq seweb ikenliki ispatlandi. Köpinche
ehwalda ten we rohiy jehettiki zexmilerni maarip tüzülmisi
keltürüp chiqiridu.
Deirdre Jordan resmiy maarip tüzülmisining milliy xasliqqa
körsetken tesiri
üstide keng - kölemlik ilmiy tetqiqat élip
bérip, 1988-yili töwendikilerni
yekünlep chiqqan: "tarix shuni ispatlidiki, iqtisadiy asaslardin
qangqip
chiqqan küchlerning tesiri, hemde yerlik millet xelqini öz
makani bilen baghlap
turidighan maddiy bayliqlarning talan-taraj qilinishi ularning milliy
medeniyitini yoqitip tashlidi, hemde ularning ésil milliy
xasliqining ornigha
ashu yerlik milletlerni nachar millet qilip körsitidighan selbiy
obrazni
dessetti. Yalghuz bularla emes, yerlik milletning milliy xasliqi bilen
milliy
medeniyitini yoqatqan eng zor küchlerning birsi mekteptin ibaret
boldi."
ashundaq maaripning tesirige uchrighan nurghun balilar özining ana
tilidin,
milliy medeniyitidin, öz ailisidin we özining milliy
jem'iyitidin menggülük
widalashti. 1800-yillirining
bashliri we otturiliridin tartip 1900-yillirining otturilirighiche
bolghan
ariliqta bir yerlik millet, yerlik dölet, yaki yerlik xelqni
teltöküs yoqitish
meqsitini ochuq-ashkara élan qilghan misallar sanap
tügetkili bolmaydighan
derijide kop. Mesilen, Milloy ning 1999-yili bayan qilishiche, kanada
hökümiti
belgiligen kanadadiki yataqliq mekteplerning resmiy nishani
"indianliqlar
mesilisini teltöküs hel qilish" bolghan. Ular mundaq
dégen:
"kanadadiki her bir indianliq döletning siyasiy qurulmisi ichige
kirip
bolmighuche, indianliqlar mesilisi pütünley hel bolup
bolmighuche, hemde kanada
hökümitining indianliqlar bashqarmisi pütünley
emeldin qaldurulmighiche, biz
bundaq maarip siyasitini yolgha qoyushni hergizmu toxtatmaymiz." Hemmeylen'ge
chüshinishlik bolghan sewebler tüpeylidin, hazir héch
qandaq dölet yaki maarip
orunliri melum bir milletni yoqitish, yaki uninggha zexme
yetküzüsh, we yaki
uni bashqa bir milletke aylandurush gherizini ochuq-ashkara otturigha
qoyalmaydu. Lékin, ashu dölet bir milletni yoqitish,
uninggha ziyankeshlik
qilish yaki uni bashqa bir milletke özgertish üchün
yolgha qoyghan tüzülme,
idologiyilik amillar we ijra qiliwatqan siyasetlerni analiz qilish
arqiliq u
döletning ashundaq bir gherizi barliqini bayqiwalghili bolidu.
Burunqi bir
qeder ochuq-ashkara halda élip bérilghan ishlar bilen
sélishturush arqiliq, biz
mushundaq bayqashlargha bir qanche usuldin paydilinip érishtuq.
Hökümran
orundiki tilni yerlik millet we az sanliq millet balilirining asasliq
ders
ötüsh tili qilip ishletkende éghir selbiy aqiwetler
yüz béridu. Bu nuqta
burunqi konkrét, ilmiy tejribidin otken pakitlar arqiliq toluq
ispatlan'ghan,
shundaqla mukemmel nezeriyiwi we emili ilmiy tetqiqat pakitliri
arqiliqmu
ispatlan'ghan (mesilen, BDT ning 1953-yilidiki doklatigha we Magga
qatarliq
aptorlarning 2004-yilidiki "mutexessisler ilmiy maqalisi" gha
qarang). Biz (eslidiki maqalining 4 aptorini démekchi) shuni
jakarlaymizki,
eger bir döletning maarip emeldarliri yuqiriqi ehwallarni bilip
turup, hökümran
orundiki tilni yerlik millet we az sanliq millet balilirining asasliq
ders
ötüsh tili qilip ishlitish maarip siyasitini dawamliq yolgha
qoyidiken, bundaq
siyasetni özgertishni dawamliq ret qilidiken, analitik,
ijtimaiy-tilshunasliq,
jem'iyetshunasliq we siyasetshunasliq, we maarip siyasitini analiz
qilish
nuqtisida turup qarap, ularda bir milletni yoqitish, yaki uninggha
zexme
yetküzüsh, we yaki uni bashqa bir milletke aylandurush
gherizining barliqini
nahayiti küchlük halda mueyyenleshtürgili bolidu. Ashundaq
dölet hökümitining bir misali kanada hökümiti
bolup, ularning “indianliqlar
ishliri bashqarmisi” bir esirge yéqin waqit ichide "indianliq
balilarning
parawanliqi we yaxshi terbiye körüshi üchün ish
élip bérish" bahanisi
astida indianliqlarni yoqitish üchün ish élip barghan.
Bu bashqarma eng axiri
1986-yili taqalghan. Bu
yazmining ushbu qismi mushu yerde axirlashqan bolup, uning yene dawami
bar.
Uning kéyinki qisimliri "irqiy qirghinchiliq" we "insaniyet
ustidin ötküzgen jinayet" heqqide bolidu. Tehrirligüchi:
orxun Uyghur tarixi tor béti (http://www.orkhun.com) din Yawuz.
Bu yazmida tilgha élin'ghan shexsler we ularning
eserlirige munasiwetlik tor adrisliri toplimi: