Ötmüshni Eslep, Kelgüsige Nezer Sélish

Erkin Sidiq

2014-yili 5-ayning 8-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.bagdax.cn/thread-24875-1-1.html

http://bbs.izdinix.com/thread-58318-1-1.html

http://bbs.misranim.com/thread-123779-1-1.html

[PDF Nusxisi]

Men mezkur yazmida Yasir Qazining «Ötmüshni eslep, kelgüsige nezer sélish – Özgirish we zamaniwiliq» dégen léksiyisining mezmunini tonushturimen. Bu yazmini «Din we zamaniwiliq» dégen maqalining dawami dep qarashqa bolidu. Yasir Qazi bu léksiyini 2013-yili 7-Dékabir küni Amérika Ténnisi shtati Mémfis shehiridiki «Mémfis Islam Merkizi» de sözligen.

Men bu maqalining asasiy qismida peqet Yasir Qazining léksiyisidiki mezmunlarnila tonushturimen. Eger öz pikrimni qoshup qoyushqa toghra kelse, uni «Ilawe» sheklide kirgüzimen.

Töwendikisi Yasir Qazi léksiyisining mezmuni.

1. Qehwening Tarixi

Men «aq shakilat moka» (white chocolate mocha) markiliq qehweni yaxshi köridighan bolup, qolumdikisi rast qehwe bolmastin, shuning ornida teyyarlan’ghan ichimlik. Emma u qehwening rolini dégendek alalmaydiken. Buningdin bir yérim ay ilgiri men Mekkige barghanda ashu qehweni her küni ichtim. Emma, eger men buningdin 500 yil ilgiri Mekkide qehwe ichken bolsam, Mekkide qehwe ichkenlik gunahim üchün men türmige tashlan’ghan, bir sotchining aldigha apirilip jazalan’ghan, qamchilan’ghan we urulghan bolattim.

In’glizchidiki «Qehwe» (Coffee) dégen söz Erebchidiki «qahwah» (قهوة) dégen sözdin kelgen bolup, bu «qahwah» dégen söz bolsa Éfi’opiye (Ethiopia) ning bir ölkisi bolghan «Kafa» (Kaffa) dégen yerde bayqalghan bolushi mumkin. 12- yaki 13-esirlerde bezi Yemenlik sodigerler Éfi’opiyige bérip, Kafa dégen yerdin qehwe üchün ishlitilidighan mashlarni sétiwélip, uni Yemendimu östürüshke bashlaydu. Ashu mashtin yasalghan qehwe Yemende nahayiti keng tarqilip, u mashni bashqa zéminlarghimu éksport qilishqa bashlaydu. Shu chaghda éksport ishliri nahayiti tereqqiy qilghan sheherning ismi «Elmuqa» bolup, u sheher éksport ishlirida hazirmu nahayiti dangliq. Elmuqadin sirtqa éksport qilin’ghan we Elmuqada ishlen’gen qehwe kéyinche «moka» dep atilip qalghan.

Shuningdin kéyin qehwe asta-asta bashqa Ereb ellirigimu tarqilidu. Hemde Italiyining Wénitsiye (Venice) shehiri arqiliq Yawropaghimu baridu. Démek, qehwening kélip chiqishi Erebler bilen, bolupmu Yemenlik Ereblikler bilen munasiwetlik. Shunglashqa 19-esirlerde sétilghan qehwelerning ichide qutilirining sirtida bir güzel Erebche kiyin’gen qizning süriti barlirimu bar. Hazir sétiliwatqan dangliq qehwe markilirining ichidimu ismi «Erebistan méshi» bilen bashlinidighanliri bar. Buning sewebi, hazir pütün dunyagha tarqalghan qehweni wujudqa keltürgenler ashu Ereblikler yaki Musulmanlardur.

Emma, Qehwe her waqit hazirqidek dangliq bolghan emes. Qehwe 15-esirde Osmanli zéminigha kirgende, u yerdiki ziyaliylar bir tereptin qehweni ichip, yene bir tereptin uni ichse bolidighan-bolmaydighanliqi heqqide munazire bashlaydu. Uningdin kéyin qehwe Mekke bilen Medinegimu yétip baridu. Bizning tarixiy kitablirimizda déyilishiche, 1511-yili qehwe Mekkige alliqachan tarqilip bolghan. Bir küni bir ziyaliy kebide tawap qiliwatqanda, bir guruppa yashlarning bir bulungda bir xil gumanliq ichimlikni ichip, parangliship-külüshüp olturghanliqini köridu. Shuning bilen bu yashlarning qéshigha kélidu. Bu yashlar derhal qolidiki we etrapidiki nersilerni u yer bu yerlerge möktürüshke bashlaydu. Héliqi ziyaliy ulardin «Bu néme?» dep soraydu. Ular bolsa ichiwatqinining qehwe ikenlikini iqrar qilidu. Shuning bilen u ziyaliy bu balilarni qolgha alghuzup, ularni sotqa chaqiridu. U chaghda her qétim bir petiwa chiqiridighanda, uninggha Sünnidiki 4 chong mez’heplerning hemmisidin ölima wekilliri kéletti. Shuning bilen bir meydan munazire élip bérilidu. Bu munazire bir-ikki kün dawamlashqan bolup, uning témisi «qehwe halalmu yaki harammu?» dégendin ibaret bolidu. Bu yighilishqa guwahchilar, mutexessisler we doktorlar bolup her xil sahelerning ademlirini chaqirtip kélinidu. Bu munazirining axirida ölimalar «qehwe mest qilidighan ichimlik, qehwe bir xil muskir» dégen xulasige kélip, mundaq bir petiwa chiqiridu: Qehwe ichish we sétish haram bolup, qehwe ichkenler tutuwélinsa, ular qamchilinishi we urulushi kérek. Emeliyette bir qisim jazalar heqiqetenmu ijra qilinidu. 1544-yili Osmanli xelipisi bu perman’gha imza qoyup, qehweni resmiy halda «haram ichimlik», dep jakarlaydu. Shuning bilen «qehwe haram» deydighan petiwalar hemme yerde otturigha chiqishqa bashlaydu. Bu 16- we 17-esirlerdiki ishlar bolup, u chaghda qehwe heqqide intayin köp petiwalar chiqirilidu. Shundaq bolsimu siler Ibin Teymiye (1263 – 1328) we Ibin Hejer (1372 – 1449) qatarliq ziyaliylarning qehwe heqqidiki sözlirini anglimaysiler. Sewebi bu ziyaliylar qehwe heqqide petiwalar chiqirilishtin jiq burun yashighan idi.

Ashu waqitta Mekke, Medine we Qahire sheherliride qehwexanilar taqilip, qehwe ichken bir qisim kishilerge ten jazasi yürgüzülidu. Shu chaghda dangliq diniy ziyaliylar teripidin qehwe heqqide yézilghan bir qisim dangliq kitablarmu bar. Melum bir ziyaliy hetta «qehwe yalghuz haram bolupla qalmay, u bir bid’et» dégenni otturigha qoyidu.

Sodigerler eng deslepte qehweni Éfi’opiyedin Yemen’ge kirgüzgende, qehweni eng deslepte ichip adetlen’genler bir top Sofi Teriqet (Sufi Tariqas) lar bar bolup, ular kéchiliri ibadet qilish jeryanlirida özlirini rohlandurush üchün qehwe ichken. Shunga ular üchün qehwe ichish öz ibadetlirining bir qismigha aylinip qalghan. Shunglashqa bezi ziyaliylar qehwe ichishni bid’etke chiqiriwetken.

Gerche u chaghda qehweni haramgha chiqirish asasiy éqim bolsimu, bir qisim ziyaliylar undaq qilishqa qoshulmaydu. 17-esirdiki Yawropaning dangliq mutepekkurliridin biri bolghan Franshis Beykin (Francis Bacon, 1561 – 1626) 1626-yili mundaq dep yazghan: «Türkler qehwe köngülni rohlanduridighan we qalaymiqanlashturidighan bir nerse, dep qaraydu.» Eyni waqitta petiwalar bir ishni dep, jem’iyet bolsa uninggha pütünley oxshimaydighan bashqa bir ishni qilidu. Petiwalar «qehwe haram» deydu, emma kishiler qehweni ichiwéridu. Ular bezide mexpiy ichidu, bezide bolsa ammiwi sorunlarda ashkara shundaq qilidu. 17-esirge kelgende qehwe ichidighanlarning sani nahayitimu köpiyip kétidu.

Tarixiy kitablarda mundaq bir hékaye bar. Uning toghra yaki xataliqini bilgili bolmaydu. Emma hékayide mundaq déyilgen: Qehwe ichidighan bir diniy ziyaliy qehwege qarshi turidighan yene bir guruppa ziyaliylarni bir mesile üstide muzakire élip bérishqa chaqiridu. Yighin jeryanida u qalghanlargha bildürmey qehwe quyup béridu. Shu künidiki bezi fiqhi mesililer üstidiki muzakire ular burun körüp baqmighan derijide intayin qizip kétidu. Nechche sa’et waqit ötüp, yérim kéche bolghanda, héliqi ziyaliylardin biri soraydu: «Sen bizge néme berding? Bu ichimlik hejepmu ademning rohini kötürüwétidikina? Bügünki muzakirimiz hejepmu ünümlük bolup kettighu?» Shuning bilen héliqi sahipxan ulargha «Silerning ichiwatqininglar siler haramgha chiqarghan qehwe bolidu», deydu.

Bu hékaye qanchilik rast, uni bilgili bolmaydu. Emma bu yerdiki gep, tarixtiki bir waqitlarda, asasiy éqimni teshkil qilghan konsérwatip ziyaliylar, yeni burunqi qa’idini özgertishni we özgirishni anche xalap ketmeydighan ziyaliylar qehweni haramgha chiqiridu. Nahayiti az sandiki yene bir qisim ziyaliylar bolsa qehwe haram emes, dep qaraydu. Qehweni haram emes, dep qaraydighanlarning sani tedrijiy halda köpiyip, kéyin hemme yerlerde qehwexana qurulup kétidu. Qehwexana ziyaliylar üchünmu bir dawamliq yighilip muhim ishlarni muzakire qilishidighan jaygha aylinidu. «Qehwe haram» dégen petiwalar bolsa bir tarixqa aylinip qalidu.

2. Petiwa Heqqidiki Bashqa Misallar

Ümmetlerning tarixida deslipide haram we bid’etlerge chiqirilip, kéyin undaq emes bolup qalghan, hetta turmushtiki bir normal yaki ölchemlik ishlargha aylan’ghan nersiler intayin köp. Buning misallirining ichide, ademning yüzini eng tökidighan, ademni eng qattiq nomus hés qilduridighan bir misal «basma xet» tin ibaret. Yawropa uchqandek tereqqiy qiliwatqan bir waqitta Musulmanlarni qalaq haletke mixlap qoyghan nersilerning biri basma xetning cheklinishidur (Yasir Qazi bu yerde qeghez we basma xet tarixini azraq sözlep ötti).

Bundaq misallar intayin köp. Eger tizip kelsek, kéyin emeldin qalghan petiwalarning tizimliki nahayiti uzirap kétidu. Eyni waqitta her bir petiwa chiqirilghanda, ular hergizmu asassiz chiqirilghan emes. Ularning hemmisi melum bir fiqhi qa’idisige asaslinip turup chiqirilghan. Emma bu yerdiki mesile u petiwalar kéyinki özgirishlerge, kéyinki tereqqiyatlargha uyghun kelmey qalghan. Shuning bilen ular öz küchini yoqatqan.

Ademni intayin qattiq nomusqa qoyidighan yene bir misal bar bolup, men hergizmu u toghruluq birer léksiye bérishni xalimaymen. Shundaq bolsimu men bu yerde uni azraq tilgha élip ötüp kétey. Bularni sözlep olturushumdiki meqset, silerni mundaq bir ishni chüshiniwalsun, dep oylaydighanliqimdindur: Bezide bezi petiwalar bizni intayin qalaq bir haletke baghlap qoyup, kishi heqiqetenmu néme qilishini bilelmey qalidu. 1850-yilliri qulluq tüzümge qarshi turush heriketliri Musulman zéminlirini qaplighan waqitta, bezi ziyaliylar yolni tosup turuwaldi. «Qulluqni cheklesh haram, Allah halal qilghan ishni siler haram qilalmaysiler», dep turuwaldi. Se’udi Erebistanda qulluq tüzümi qachan bikar qilindi, bilemsiler? 1962-yili. Men Medinede oquwatqan waqtimda, bir 50 yashlargha kirgen oqutquchim mundaq dégen: «Men bir kichik bala waqtimda Medinening bazarlirida qullar élip-sétilip yürgenni men öz közüm bilen körgen.» 1962-yili padishah Feysul qulluq tüzümni bikar qildi. Bu bir nomusluq tarix. Bizning bir qisim ziyaliylirimiz Islamning qullargha éhtiyaji yoqluqini chüshenmidi. Qulluq tüzümni bikar qilish hergizmu Sheri’etning birer qanunlirigha xilap qilghanliq bolmaydu. Islamning bir güzel yéri mana shu. Hemme ziyaliylar ortaq halda bir qarar élip, bezi nersilerni bikar qiliwetse boluwéridu. Dunya qulluq tüzümini bikar qilghanda, biz Musulmanlarmu shundaq qilip, bir yéngi dewr achtuq. Méningche hazir burunqi qulluq tüzümge qaytishni telep qilidighan ziyaliylardin birerining bolushi mumkin emes.

Men Medinede oquwatqanda oqutquchim mundaq bir ishni dep berdi: Erebistan’gha radi’o tunji qétim kirgende, u yerdiki ziyaliylar derhalla «Radi’o haram» dep petiwa chiqarghan. Yalghuz Erebistanla emes, pütün dunyadiki Musulman zéminlirining hemmisi radi’oni haram dégen. Hetta ular «radi’o dégen bir séhir» (magic) dégen. «Biz bu yerde turup, mushu bir eswab bilen Londondiki yaki Timbuktudiki bashqa bir ademning awazini angliyalisaq, bu dégen bir séhir bolidu», dégen. Méning oqutquchimning oqutquchisi uninggha dep bérishiche, Medinede radi’o dolquni yéngidin tarqitilishqa bashlighanda, u yerdiki bir qisim mollilar qollirida Qur’anni tutup, radi’o anténnasi ornitilghan munarning astigha yighilip, Qur’an oqup, shu arqiliq radi’o dolqunini tarqilalmaydighan qilmaqchi bolghan. U mollilar shu arqiliq radi’o dolqunini weyran qiliwetmekchi bolghan. Padishah Abdul’eziz bir ilghar idiyilik kishi bolup, u hemme ziyaliylarni bir mejliske chaqirip, yéngidin qurulghan Se’udi Erebistan Radi’o Idarisining ademlirinimu chaqirip kélip, radi’oda Qur’anni xetme-qur’an qildurghan. Shuning bilen ziyaliylar tunji qétim radi’oda Qur’anning awazni anglap, «Eslide radi’o bir séhir emesken», dégen tonushqa kelgen.

Emdi téléwizor tunji qétim peyda bolghanda néme bolghanliqini bilemsiz? Bu chaghdiki ehwal téximu nachar bolghan. 1966-yili Riyadqa tunji téléwizor istansisi qurulghanda, bir qisim radikal Islamchilar uni chalma-kések hujumigha tutqan. Bir top kishiler u yerde ishleydighan bir qisim kishilerni görüge éliwélip, padishahidin Se’udi Erebistanda téléwizor signallirining tarqitilishini chekleshni telep qilghan. Shu chaghda padishah a’ilisining bir ezasimu ashu binaning ichide bolup, shu qétimqi toqunushta kishiler uni öltürüwetken. Shuning bilen padishah u yerge esker ewetip, u qozghilangchilarni basturghan. Padishah Feysal (King Faisal) ni öltürüwetken kishi uning jiyeni bolup, shu qétim, yeni 1966-yili ölgen kishi bolsa padishah Feysulning qatilining inisi bolidu. Beziler buni bir intiqam élish yüzisidin élip bérilghan qatilliq herikiti, dep oylaydu.

3. Ömer Ibni Xetteb Heqqidiki 30 Qisimliq Widi’o Filimi

Men yuqirida 17-, 18- 19- we 20-esirdiki petiwa misallirini sözlep öttüm. Emdi 2013-yilidiki ishlar üstide toxtilip ötey. Bu yerde men tilgha alidighinim hazir yüz bergen, biz hemmimizge tesir körsitidighan we tesir körsetken bir ish. U bolsimu Erebning dangliq sün’iy-hemra téléwiziye shirkiti MBC ishligen hezriti Ömer Ibni Xetteb (Omar Ibnul Khattab) ning hayati tonushturulghan 30 qisimliq widi’o (video) filimidin ibaret [2]. Olturghanlarning 90-95 pirsenti bu kinoni körüp baqqan. Bu filimni MBC shirkiti téxi aldinqi Ramizan éyida qoyup tügetti. Bu widi’o filimi téléwizor tarixida pulni eng köp xejligen bir tür bolup, u intayin yuqiri süpet bilen ishlen’gen. Bu filimning xewiri tarqalghan haman, Sünni Islam dunyasidiki tonulghan ziyaliylarning hemmisi arqa-arqidin petiwa chiqirip, bu filimni chekleshke bashlidi. El-Ez’her qatarliq barliq diniy guruhlar petiwa chiqirip, bu filimning qoyulushini tosti. Hazirghiche Sünni dunyasining birer ishta birlikke kélelishi anche mumkin bolmay kelgen idi. Emma bu ishta xuddi ularning hemmisi aldin’ala kélishiwalghandek, bu filimni birdek cheklidi. Ular petiwalirida «Bu filim haram, bid’et, shunga uni körüshke bolmaydu», dédi. Ular petiwalirida nurghunlighan seweblerni körsetken bolup, u seweblerning mutleq köp qismi heqiqetenmu Sheri’etke uyghun kéletti. Ular bu petiwalarni öz héssiyatigha tayinipla wujudqa keltürmigen bolup, ularning heqiqetenmu asasi bar idi. Emma, xuddi basma xet ishigha oxshashla, ular bir qanche qedem kéyinlikni oyliyalmidi. Ular peqet hazirnila oylidi. Men bu filimning ishlinishini qollighan bolup, ashu petiwalargha men 1-künidin bashlapla qarshi chiqqan idim. Manga eng zulum bolghan nerse shu boldiki, pütün dunyadiki asasliq diniy teshkilatlirining hemmisi bu filimni haram dep petiwa chiqarghinigha qarimay, bu filim Ereb tarixidiki eng köp körülgen filim bolup chiqti.

Bu bizge némini körsitip béridu? Bu bizge Musulman xelq ammisi bilen ularning öz ziyaliyliri otturisidiki baghlinishning üzülüp qalghanliqini körsitip béridu. Dunyadiki asasiy diniy teshkilatlirining hemmisi Ümmetlerge «bu filim haram, uni körmenglar» dédi. Emma, bu filim eng köp körülgen filimler tizimlikide birinchilik orunni aldi. Bu bizge némini chüshendürüp béridu? Bu bizge bizning ziyaliylirimiz Ümmetlerning tomuri qandaq soqidighanliqini bilmeydighan haletke kélip qalghanliqini chüshendürüp béridu. Men ziyaliylarning bu filimni haramgha chiqarghanliqigha anche perwa qilip ketmidim. Emma ziyaliylar bilen Ümmetler otturisidiki baghlinishning üzülüp qélishi méni intayin qattiq azablidi. Özimizning ziyaliylirining gépige MBC azraqmu perwa qilip qoymay, bu filimni tarqitiwerdi. Ümmetlirimizmu özining ziyaliylirining néme déginige héch qandaq perwa qilip qoymay, bu filimni körüwerdi. Shuning bilen Ereb téléwizor tarixida bu filim eng köp körülgen filim bolush salahiyitige érishti. Némishqa? Chünki bu bir intayin ésil filimdur. Men bu filimning yérimini kördüm. A’ile boyiche olturup kördüm. Men Siyre heqqidiki bir mutexessis we Islam en’enisini toluq chüshinidighan biri bolush salahiyitim bilen silerge shuni éytalaymenki, bu bir zamaniwi dewet qorali bolup, u kishilerni intayin küchlük halda ilhamlanduralaydu, we Islamni kelgüsige qaritip tarqitidighan bir ré’alliq bolalaydu.

Bu dégenlik mezkur filimde héch qandaq mesile yoq, dégenlikmu? Yaq, undaq emes. Uningda qismen mesililermu bar. Mesilen, men bu yerde bir sheyxning ishini dep bérey. Men adette ziyaliylargha baha bermeydighan bolup, uning belgilik sewebi bar. Sheyx Salman mezkur filimni ishligende uning originalini közdin kechürüsh komitétining bir ezasi bolup xizmet qilghan. Ikki künning aldida men mushu léksiyini teyyarlawatqanda, bireylen manga Sheyx Salmanning yéngidin «Bügünki Islam» (Islamtoday) tor bétide élan qilghan bir parche maqalisini ewetiptu. Sheyx Salman mezkur filimning ishlirigha qatnashqanliqi üchün, bashqa ziyaliylarning qattiq naraziliqigha uchrap kétiptu. U maqaliside özi qilghan ishning toghriliqini otturigha qoyuptu, hemde mundaq deptu: «Peyghembirimiz Muhemmed Eleyhissalamning waqtida kishiler shé’irlar arqiliq bashqilarni Islamgha kirishke dewet qilin’ghan. Muhemmed Eleyhissalam shé’iriyetni qobul qilmighan, emma u hezriti Hesen we bashqa sahabilerning shé’irlar bilen Islamni qoghdishigha yol qoyghan we shundaq qilishqa righbetlendürgen. Téléwizor bilen médiye eyni waqittiki shé’iriyet bilen oxshash orunda turidighan hazirqi zaman qoralliridin ibaret.»

Hazirqi emeliyetke qarap baqidighan bolsaq, ziyaliylarning qanche köp petiwalarni chiqirishidin qet’iynezer, Türkiye bilen Koriyidin sansizlighan téléwizor kino-dramilirini kirip, Musulman zéminlirida kishilerning alqishigha érishiwatidu. Ashundaq filimler Ereb téléwizorlirida qoyuluwatidu. Hazirqi emeliyet shuki, sizning qanchilighan petiwalarning chiqirishingizdin qet’iynezer, siz kishilerning Türkiyide ishlen’gen, yüzde-yüz haram bolghan filimlerni ekirip qoyushini tosup qalalmaywatisiz. Shunglashqa, undaq haram filimlerning ornigha siz kishilerge mezkur filimdek sélishturghili bolmaydighan derijide pakiz bolghan bir filimni körüshke yol qoysingiz néme boluptu? Men yuqirida déginimdek, mezkur filimde héch qandaq mesile yoq emes, emma siz bu filimni körsingiz, sizning imaningiz küchiyidiken. Men Allah aldida mundaq bir ishni étirap qilishtin nomus qilmaymen: Men mezkur filimni körgende, méning imanim yéngilandi.

Beziler déyishi mumkin: «Undaqta Qur’an’gha néme bolidu?» Men Qur’anni her küni oqup turimen. Mezkur filimning sözliri hezriti Ibin Is’haq we Ibin Hisham qatarliq kishilerdin kelgen bolup, bu filim uni körgen kishige heqiqetenmu tesir körsitidiken. Méningche bu xil pakitni sözligenning héch yéri yaman emes. Körgen nersiler ademlerge anglighan nersilerge qarighanda bekrek tesir körsitidu. Men bu filimdin huzurlandim. A’ilemdikiler bu filimdin huzurlandi. Ayalim we balilirim bolup biz hemmimiz birlikte körduq. Bu bir emeliyet.

Bezi ziyaliylar bu filimni shu waqitning özidila «halal», dédi. Bezi konsérwatip ziyaliylar téléwizorni haram deydu. Qéni biz hazirche téléwizorni haram dep turayli. Olturghanlarning ichide qanchenglar «Qarangghu chewendazning kötürülüshi» (The Dark Knight Rises, 2012) dégen kinoni körmey ötküzüwettinglar? Méningche olturghanlarning asasen hemmisi dégüdek bu kinoni körüp baqti. Bu kino tiyatirxanilarda qoyulushqa bashlighan waqit Ramizan’gha toghra kélip qalghan idi. U chaghda féyisbuk (Facebook) qa yézilghan uchurlar asasen «Bizning Ramizan axirlashquche bu kinoni körmey saqliqidek imanimiz barmu-yoq?» dégen mezmunni chöridigen asasta boldi. Beziler «Men u kinoni bügün iptardin kéyin körmisem bolmaydu», dep iqrar qilishti. Beziler «Yaq, hazir Ramizan, körseng bolmaydu, men Ramizan axirlashqandin kéyin andin körimen», dep yazdi. «Bu kinoni körse bolmaydu», dégen söz otturigha birer qétimmu chiqip baqmidi. Yeni, bu yerdiki mesile u kinoni qachan körüshtin ibaretla bolup, u kinoni körmeslik mesilisi otturigha chiqipmu qoymidi. Mushundaq désem, beziler «Undaqta sen u kinoni halal démekchimu?» dep sorishi mumkin. Bu yerdiki mesile u emes. Bu yerdiki mesile ziyaliylardin kelgen u petiwalargha kishiler perwa qilamdu? dégendin ibarettur.

Shunglashqa, bir heqiqiy murabbi ( terbiyligüchi, ustaz, murabbi) we alimning wezipisi bir xiyaliy yaki ghayiwi dunyada yashap, emeliyette mewjut bolmighan bir zéminning kishiliri üchün petiwa chiqirish emes. Alimning bir wezipisi kishilerning yürikining qandaq soquwatqanliqini sézip, némining adetlen’gen qa’idilerdin yaxshiraq ikenlikini éniqlap chiqishtur. Heqiqetenmu téléwizor 99 pirsent haram. Beziler méni köp özgerdi, déyishidu. Shundaq bolsimu, men heqiqetenmu taki bügünki kün’ge kelgüche muzikigha qarshi turimen. Bu méning xususiy meydanim. Emma, emeliyette méning petiwarimning ünümi qanchilik? Shunglashqa biz bezi nersilerge, mesilen 100 pirsent halal bolmisimu, 90 pirsent halal, saghlam we pak bolghan nersilerge yol qoysaq yaxshiraq emesmu?

Hezriti Ömerning hayati heqqidiki mezkur filimni körüshtin burun nurghun kishiler uning hayatining qandaq ötkenlikini bilmigen. Bu bir pakit. Bu filimge qarshi chiqirilghan petiwalarning hemmisining Sheri’ette belgilik asasi bar. U petiwalarni ziyaliylar asassizla keship qiliwalghan emes. Mundaq xiyal qilipla otturigha qoyghan emes.

4. Ölimalarning Kolléktip Qarari

Men néme üchün bu geplerni silerge deymen? Méning meqsitim silerni ölimalargha bihörmetlik qilishqa chaqirishmu? Men ashundaq qilish heqqide bir bésharet bérishtinmu Allahning panahliqini tileymen. Bizning peyghembirimiz «Ölimalar peyghemberlerning iz basarliri» dégen. Men hergizmu silerni öz ziyaliyliringlar bilen bolghan baghlinishni üzüwétishke chaqiridighan ishni qilmaymen. Emma, men silerge mundaq bir addiy nuqtini aydinglashturup qoymaqchi: Ölimalarmu insan bolup, ular ilahiy nersiler emes. Ölimalar kolléktip halda Allahning elchiliri alidighan rolni alalaydu (Collectively they take on the job of Messangers). Bu yerdiki halqiliq söz «kolléktip halda» dégendin ibaret. Hergizmu ayrim-ayrim emes.

Ilawe: Yuqiridiki «Ölimalar kolléktip halda Allahning elchiliri alidighan rolni alalaydu» dégen mezmun eslidiki léksiye sin höjjitining 32 minut 40 sékunt ötken yéride.

Men yuqirida teswirlep ötken basma xet, qehwe we hezriti Ömerning filimi qatarliqlarning hemmiside, gerche köp sanliq ölimalar ularni haram dégen bolsimu, az sandiki ölimalar ularni halal dégen. U ishlarning hemmiside hergizmu hemme ölimalar birdek qoshulghan halda qarar élin’ghan emes. Az bir qisim ölimalardin terkib tapqan bir guruppa kishiler «Azraq emeliyetchan bolayli. Bu dégen halal» dep turghan.

5. Biz Duch Kelgen Mesililer

Men bu yerde aydinglashturmaqchi bolghan nuqta mundaq: Biz hazir Amérikida birer milyon renggareng mesililer bilen hepilishiwatimiz. Bizning aldimizdiki mesile yalghuz birla téléwiziye mesilisi emes, qehwe mesilisila emes, yalghuz birla basma xet mesilisila emes. Bizning hepilishiwatqinimiz klassik kitablarning ichidin chare tapqili bolidighan mesililer emes. Biz bir dinsiz insanperwer démokratiye ichide bir az sanliqlar bolup yashash sewebidin kélip chiqqan nurghun mesililerge duch kéliwatimiz. Biz imanliq ademler we ümmetler bolushtin kélip chiqqan mes’uliyitimiz bilen Amérikiliq we bir döletning grajdani bolushtin kélip chiqqan mes’uliyitimizni tengpunglashturush üchün küresh qiliwatimiz. Bundaq jiddiy weziyet klassik Islamda mewjut bolup baqqan emes. Bizning hökümitimiz bizning bashqa jaylardiki Musulman qérindashlirimizni öltürüwatqan kishilerge yardem bériwatqanda biz qandaq qilishimiz kérek? Bizning hökümitimiz Isra’iliyini qollawatqanda biz qandaq qilimiz? Bizning hökümitimiz bashqa Musulmanlar zéminlirida intayin köp xata ishlarni qiliwatqanda biz qandaq qilimiz? Biz mushu dölettiki baj tapshuridighan grajdanlarmiz. Bu so’allargha birer asan jawab mewjut emes.

Méning démekchi bolghinim, siler hazirqi zaman ölimalirining mahiyet jehettin burunqi mesililer bilen zadila oxshimaydighan hazirqi zaman mesililiri bilen hepilishiwatqanliqini chüshinishinglar kérek. Bu mesililer siler Ibin Teymiye, Ibin Kesir we Ibin Hejerlerning kitablirini échipla bir muwapiq petiwa tapalaydighan mesililer emes. Hazir wujudqa kelgen ehwal shuki, asasiy éqim heriketlirining köpinchisi özlirining Islamgha bolghan tonushi bilen paydilinish nuqtisini bizning hazirqi ehwalimiz bilen éhtiyajimizni qilche chüshenmeydighan bir guruppa kishilerge merkezleshtürgen asasta mustehkemliwaldi. Amérikidiki bir qisim Musulmanlar peqet Hindistan we Pakistandiki ölimalardin telim soraydu. Amérikidiki Selefiler Se’udi Erebistandikilerdin telim soraydu. Amérikidiki Misirliqlar Ez'heridin telim soraydu. Her bir guruppa kishilerning birdin ayrim-ayrim paydilinish nuqtisi bar bolup, Islamni özlirining ayrim-ayrim paydilinish nuqtisidin alidu. Emeliyet shuki, ulardin kelgen Islamni shertsiz qobul qilsaq bolmaydu. Buning sewebi, ular bizning turmushimizni kechürmeydu. Ular bizning ehwalimizni chüshenmeydu.

6. Öyning Uli Bilen Öy Jabduqliri

Silerning bu mesilini téximu yaxshiraq chüshiniwélishinglar üchün men bu yerde silerge bir sénariyini bayan qilip ötey. Siz Amérikigha köchmen bolup kelgili nahayiti uzun waqit bolghan bolup, hazir ata-aningizdin miras qalghan öyde olturisiz. Siz öyning hemme nersilirige könüp ketken. Öyning ichidiki sayman-jabduqlargha, chiragh we uning ornigha, öginish öyi we yataq öylirige nahayitimu könüp ketken bolup, siz bu öyning ichide nahayitimu rahetlik hés qilisiz. Bu öy, yeni uning hazirqidek qurulush layihisi we jabduq-saymanliri qoshulup, Islamgha wekillik qilsun. Bu öy sizge mushu boyiche miras qalghan bolghachqa, siz uningda rahet hés qilisiz.

Emdi sizning qoshniliringiz we öy bashqurush idarisi sizning öyingizning turqini yaqturmay, shuning bilen siz bilen ular otturisida bir az sürkilish peyda boldi, deyli. Qoshnilar bilen öy bashqurush idarisi emdi gherb dunyasini körsitidu. Ular bilen silerning öy otturisida ziddiyet peyda bolup, ular silerning öyünglar bar rayon’gha bir yéngi qa’ide-tüzüm chiqarmaqchi bolidu. Bu qa’ide-tüzümlerning beziliri adil bolup, beziliri adil emestek tuyulidu. Öy bashqurush idarisining bezi ademliri hetta öyingizni chéqip tashlimaqchi bolidu. Ular Amérikida sizning öyingizning mewjut bolup turushini xalimaydu.

Emdi bu sénariyige yene bir éléméntni qoshayli. Sizning bir kichik oghlingiz bar bolup, u mushu öyde chong bolghan. Emma u öyning hazirqidek bézilishini anche yaqturup ketmeydu. Oghlingiz bashqilarning öylirini körgen. Qoshnilarning öylirini körgen. Shunga u bir qisim nersilerni özgertishni isteydu. U hazir iskilat qilip ishlitiwatqan öyni özi üchün öginish öyi qilishni isteydu. U özining öyide hazir ishlitiwatqan chiraghni «kona pasonda iken» dep yaqturmaydu. U «bir yéngi kariwat alghum bar», deydu. Shuning bilen sizde bir qisim endishiler peyda bolidu: Eger siz her qétim uninggha «yaq, yaq» dewersingiz, u on nechche yashqa kirgende, özi bir xizmet tépip, öydin chiqip kétidu. Bu yerde «öydin chiqip kétish» déginimiz «Islamdin chiqip kétish» dégenni bildüridu. Shunga siz uning bilen melum bir pütüshüm hasil qilishingiz kérek. Yeni, siz öyni saqlap qélishingiz, baliliringizni siz bilen dawamliq bille turidighan’gha kapaletlik qilishingiz, hemde öy bashqurush idarisining öyingizni özingiz tonuyalmaydighan derijide weyran qiliwétishining aldini élishingiz kérek.

Söyümlük qérindashlar, men bu yerde aydinglashturmaqchi bolghan nuqta intayin éniq: Biz öyning uli bilen öyning ichidiki sayman-jabduqlarni perqlendürüshimiz kérek. Biz öyning qurulmisi bilen öy-saymanlirini perqlendürüshimiz kérek. Bizdiki mesile, bizning nurghun kishilirimiz öy bilen öy ichidiki saymanlarni perqlendürmeydu. Eger oghlingiz bir yéngi kariwat alsa, u öyni weyran qiliwétemdu? Yaq. Emma bezi ölimalar islahat qilishni, mesilen, kariwatni özgertishni, otturigha qoysa, bashqa ölimalar ularni bir demdila «He, sen sirttiki ashu ademlerdek öyni örüwetmekchi boluwatamsen?» dep eyibleydu.

Mana bu hazir nurghun kishiler duch kéliwatqan mesile bolup, ashu kishilerning ichide menmu bar. Biz azraq özgirish heqqide gep bashlisaqla, bir qisimlar kélip «Siler sirttiki ashu kishilerdek öyni örüwetmekchi boluwatamsiler?» deydu. Bu yerdiki mesile shuki, bu kishiler öyning layihisi we qurulmisi bilen öyning ichidiki öy jabduqlirini arilashturup qoyghan. Öyning uli bilen lampining ornini arilashturup qoyghan. Buning misalliri intayin köp.

Men bir misal alay. Bezi kishiler «El Meghrib Instituti qizlar bilen oghullarning oxshash bir zalning ichide oqushqa yol qoyup, bek libéral (liberal) bolup ketti», deydu. Bizning ata-bowimizning waqtida qiz-oghullar bir zalning ichide oqumighini rast. Yene bir tereptin, libéral kishilirimiz «siler yéterlik derijide libéral bolmidinglar. Siler mushuninggha oxshash Islam merkizide er-ayallarni ayriysiler, emma mektipinglardiki sinip-zallarda undaq qilalmaysiler», deydu. Silermu bilisiler, mekteplerde qiz-oghullar ayrip oqutulmaydu. Shuning bilen beziler «Siler ikki xil ölchem bilen ish körüwatisiler», deydu.

Bizning mektepke yéqinda bir yéngi ayal oqutquchi qobul qilduq. Hazir féyisbuk (Facebook) tiki uchurlargha qarap béqinglar. Beziler tenqid qiliwatqan. Beziler medhiye oquwatqan. Beziler «Siler némishqa peqet qiz oqughuchilarningla sinipini teshkil qilisiler?» deydu. Yene beziler «Elhemdulilla, bular qizlar sinipi échiptu», deydu. Hemme kishilerni tengla razi qilish mumkin emes.

Bu yerdiki mesile, biz ölimalarning wezipisi ehwallarni tekshürüp, qaysi öyning uligha, qaysi ish öyning ichidiki jabduq-buyumlirigha tewe ikenlikini ayrip chiqishtur.

7. Islam Rengdarliqqa Yol Qoyidu

Biz «Islamdin peqet bersila bar, u bolsimu Peyghember Eleyhissalamning Islamidur», dep ögenduq. Söyümlük qérindashlar, bu sözler qulaqqa intayin yaxshi anglinidu. Emma, bu yerdiki mesile, «Islamdin peqet birsila bar» dégen sözning menisi néme? Islam we Qur’andin peqet birsila bar, Peyghember Eleyhissalam we Sünnettin peqet birsila bar, bulargha bizmu qoshulimiz. Emma, biz körgen emeliyet shuki, eng deslipidin bashlapla Islamning yéshimidin köp xilliri tengla mewjut bolghan. Bolupmu fiqh jehette shundaq bolghan. Mesilen, Allah bizge er we ayallarning qandaq kiyinishi kéreklikini dep bergen. Erlerge belgilep bergen kiyimler bar, we ayallargha belgilep bergen kiyimlermu bar. Emma, Islam qeyerge yétip barsa, shu yerning kishiliri layihe üchün Allah belgilep bergenni ishlitip, rextlerni özlirining medeniy örp-adetlirige asasen kesken. Malaysiyadiki hijab Timbuktudiki hijablargha zadila oxshimasliqining sewebi ene shu. Sherqiy Afriqidiki hijablar bilen Afghanistandiki hijablarning bir-birige qet’iy oxshimasliqidiki seweb ene shu. Se’udi Erebistandiki hijablar bilen Misirdiki hijablarning bir-birige qet’iy oxshimasliqidiki seweb ene shu. Islam mushundaq rengdarliqqa yol qoyidu.

Islamning bir ikenliki rast. Allah erlerge mani qil, ayallargha mani key, dep belgilep bergini rast. Emma, Islam bir yéngi zémin’gha kirgende, u ashu zémindiki kishilerning Sheri’ettiki tékistlerge asasen Islamni saghlam halda yéngiche chüshinishige yol qoyghan. Buning misalliri intayin köp. Mesilen, méning hazirqi kiyinishimni körgen bezi kishiler hazirla méning ölimaliq salahiyitimni élip tashlaydu. Ular «Sen bir sheyx bolalmaysen. Qara kiyiwalghiningni? Séning bundaq kiyinishing Sünnetke xilap kélidu. Sünnet uchigha bir aq uzun könglek (kurta) kiyish we béshigha bir aq selle yögiwélishni telep qilidu» deydu. Emeliyet shuki, Muhemmed Eleyhissalam öz ömride undaq aq uzun köynektin birerni körüp baqmighan. Béshigha undaq aq sellini birer qétimmu yögep baqmighan. Ibin Qeyyum (Muhammad Ibn Abu Bakr, Ibn al-Qayyim) ning déyishiche, Muhemmed Eleyhissalamning sünnitining kishilerdin telep qilidighini öz xelqining kiyimini kiyishtin ibaret (dress the cloth of his own people). Chünki, bizning Peyghember Eleyhissalam öz etrapidiki Erebler néme kiygen bolsa, shuni kiygen. Shunga eger siz Sünnet boyiche ish qilmaqchi bolidikensiz, siz choqum öz medeniyitingizge uyghun kélidighan kiyimlerni kiyishingiz kérek. Méning kiyginim bizning medeniyitimizge uyghun kélidu. Bu méning shexsiy pikrim.

Emma, bezi kishiler Islamni özlirining ata-bowilirining chüshendürüshi boyiche chüshendüridu. Chiragh öyning ichidiki karidorgha quyulghan bolup, men uni mawu bir yéngi öyge yötkeyli, désem, ular «Yaq, yaq, yaq. Sen öyni weyran qiliwétisen», deydu. Mana bu bir mesilidur. Kishiler Islamning asasi bilen uning özgertse bolidighan qismini ayrip qarimaywatidu. Buningghimu misallar intayin köp.

Men mushundaq idiyide bolghili hazir 10 yildin ashti. Emma bu geplerni men ammiwi sorunlarda anche köp dep ketmidim. Sewebi, kishiler bundaq sözlerge téxi anche adetlenmidi. Men bir eqidishunas, bir eqide mutexessisi bolush salahiyitim bilen semimiy halda mundaq qaraymen: Kishiler öz öyide tughulghan küni we toy qilghan küni qatarliqlarni tebriklise boluwéridu. Sheri’ette bu heqte héch qandaq mezmun yoq. Bu ishlar halal bolup, undaq bolushidiki seweb ular Sheri’ette cheklen’gen emes.

Men yuqiridiki sözlerni qilghandin kéyin, beziler «Uningdin kéyinchu? Emdi sen haraqnimu halal démekchimu?» déyishti. Men er-xotunlarning toy qilghan künini tebrikleshke yol qoysam, ular «Emdi sen kéyinki qétimda haraqnimu halal qilmaqchimu?» déyishti. Bu xildiki rohiy halet bilen qehweni haram dégen waqittiki rohiy halet oxshashtur.

Söyümlük qérindashlar, men silerge bu geplerni néme üchün deymen? Menmu öz ömrümde hayatning bir qanche oxshimighan jeryanlirini bésip öttüm. Men hazirche téxi bir péshqedemlik yéshigha kirgen adem emes. Men hazirche yenila bir yash adem hésablinimen. Yigirme yilning aldida menmu Islamgha intayin tar da’ire ichide qarayttim. Islam dégen yaki aq, yaki qara dep intayin éniq ayrilishi kérek, dep oylayttim. Emma, ademning sergüzeshtliri sizge kitabtin ögen’gili bolmaydighan nersilerni ögitidiken. Jem’iyet ichide yashap, kishilerning tomurliri qandaq soquwatqanliqini körüp, Ümmetlerning ré’al halitini körüsh arqiliq, siz kitablar sizge menggü ögitelmeydighan bir qisim hékmetlerni öginiwalalaydikensiz. Bir alim, bir sheyx, bir murabbining wezipisi Islamni kishilerning sewiyisi qobul qilalaydighan bir derijige ekélip bérish, Islamni ré’alliqqa Uyghun kélidighan, emeliy turmushta qollan’ghili bolidighan, emeliyette qilghili bolidighan bir haletke ekélip bérishtur.

8. Buningdin Kéyin Emel Qilishqa Tégishlik 5 Qa’ide

Shunglashqa, men bu léksiyini töwendiki 5 nuqtini körsitip ötüsh bilen xulasileymen. Yuqiriqidek ziddiyetlik mesililerge duch kelgende, men silerning töwendiki 5 qa’idige emel qilishinglarni soraymen:

(1) Islamda özgerse bolmaydighan nersiler, mutleq nersiler, yaki öyning uli qaysi ikenlikini intayin éniq biliwélishimiz kérek. Öyning ulini özgertishke yol qoyulmaydu. Undaq qilishqa qet’iy bolmaydu. Öyning uli, öyning gewdisi, we öyning qurulmisini heqiqetenmu bizning Xudayimiz (our Lord) bizge chüshürüp bergen. Ular öyning intayin mustehkem uli. Yeni Allahqa bolghan étiqad, Peyghember Eleyhissalamgha bolghan étiqad, Allahning isimliri, qedir, Qur’andiki mezmunlar Allahning sözliri ikenliki, mana bular tashtek uyup ketken nersiler bolup, biz ularni özgertsek qet’iy bolmaydu. Biz ularni özgertishke urunsaq qet’iy bolmaydu. Biz ularni menggü özgertelmeymiz. Emma, özgertse bolidighan nersilermu bar. Biz öyning uli bilen öy ichidiki öy-saymanlirini ayriwétishimiz kérek. Biz öy ichidiki öy-saymanlirini özgertsek bolidu.

(2) Bu yerde mundaq bir so’al tughulidu: Menggü özgermeydighan nersiler qaysi, biz uni qandaq bileleymiz? Bu mesile bir akadémiyilik mesile bolup, bu toghrisida bu yerde tepsiliy toxtilish muwapiq emes. Emma, buni bilishning eng asan usuli mundaq: Pütün Ümmetlerning barliq ölimaliri bir yerge kélip, melum bir nerse heqqide uni «haram» dep qarar alsa, u nerse haram bolidu. Barliq ölimalar kolléktip halda melum bir nersini haram dése, u nerse haram bolidu. Bu yerdiki «kolléktip halda» dégen söz intayin muhim. Melum bir nerse ayding bolmighanda, siz ölimalar birlikke kelgen qararning néme ikenlikige qarishingiz kérek. Mesilen, er-ayallar bille oqughan namazni bir ayal yéteklise bolmaydu. Bu heqte bir ijma (barliq ölimalarning qoshulushi bilen élin’ghan qarar yaki wujudqa keltürülgen qanun) bar bolup, uni özgertishke bolmaydu. Ijma Sünni qanunlirining menbesidur.

(3) Dawamliq köz qarishini dadilliq bilen otturigha qoyidighan, ilghar pikirge ige bir guruppa ziyaliylar mewjut bolup turidu. Resmiy ziyaliyliq salahiyitige érishken, en’enining sirtidin kelmigenlikini ispatlap bolghan, en’enining ichide yétiship chiqqan, emma köz-qarishi shu waqittiki asasiy éqimni teshkil qilghan konsérwatip ammining köz-qarishi bilen oxshash bolmighan ziyaliylar dawamliq mewjut bolidu. Bundaq ziyaliylarning sani bezide nahayiti az bolidu, emma undaqlar hergizmu mewjut emes bolup qalmaydu. Mesilen, héliqi MBC widi’osining ishida ölimalarning mutleq köp qismi uni haram dédi. Lékin, Sünniler uninggha perwa qilmay, bu widi’oni körüwerdi. Mushu ishtimu ilghar pikirlik we ré’alistik ölimalar mewjut bolghan bolup, ular «bu mesilide birer ish körmisek bolmaydu», dep qaridi. Özingiz ishinidighan bir alimni tallash sizning öz ishingiz. Siz qiyamet küni Allahning aldigha barghanda Allahqa mundaq deysiz: «Allah, men bir alim emes. Shunga men pokuni alimgha egeshtim. U manga némining halal, némining haram ikenlikini dep berdi. Men uning kespiy bilimige ishinip, uninggha egeshtim.» Bundaq alimni siz özingiz tépishingiz kérek. Qérindashlar, siler özünglarni néme dep atisanglar atanglar, qandaq heriketke qatnashsanglar qatnishiwéringlar, lékin, Islam ashu heriketlerning hemmisini bésip chüshidu, yaki Islam ashu heriketlerning hemmisidin éship chüshidu (transcend). Bu bir pakit.

(4) Özingiz üchün bir ziyaliy tallighanda, sizning turmushingiz bilen oxshash turmush kechürüwatqan, özingizningki bilen oxshash hayatta yashawatqan, sizning zéminingizda, sizning medeniyitingizning ichide, we sizning jem’iyitingizde yashawatqan bir ziyaliyni tallang. Bu méning sizge béridighan bir teklipim. Hazir Islamda nurghun heriketler bar bolup, ular Islamni bir adem ümid qilghandek derijide tarqitalmaywatidu. Buning bir sewebi ular petiwalarni özlirining qéshidiki ziyaliylardin emes, özlirining eslidiki yurtidiki yaki eslidiki dölitidiki ziyaliylardin éliwatqanliqidindur. Bu yerdiki bir qisim kishiler petiwani Misirdin ekeldüridu, bir qisimlar Pakistandin ekeldüridu, yene bir qisimlar bolsa Se’udi Erebistandin ekeldüridu. Ularning bu qilghini kishige xuddi bizning ehwalimizni peqet ashu ziyaliylarla chüshinidighandek bir tuyghuni béridu. Emma, hazirqi pakit shuki, u ziyaliylar öz jem’iyiti üchün ulugh kishiler bolup, ular öz jem’iyitini obdan chüshinidu. Emma, siz bir dinsiz démokratiye ichide yashawatqan kishiler üchün dinsiz démokratiye ichide zadila yashap baqmighan bir ziyaliydin petiwa chiqirip bérishni telep qilsingiz hergizmu bolmaydu. Siz özingizning oxshash jinsliqlar bilen muhebbetlishidighan bir qoshningizgha qandaq mu’amile qilish ishida öz ömride birer oxshash jinsliqlar bilen muhebbetlishidighan ademni körüp baqmighan ziyaliydin petiwa sorisingiz bolmaydu. Bundaq ishlarda choqun insanliq éléméntliri we tejribe-sawaqlar belgilik rol oynishi kérek. Eqilning köpinchisi emeliyettin kélidu. Ular hergizmu kitablardin kelmeydu. Buni bir omumiy qanuniyet süpitide este tutung. Eqilning köpinchiliri hayattin kélidu, kitab oqushtin emes. Siz ré’alliqqa nezer tashlap, andin «méningche buning toghra bolushi mumkin emes» deysiz. Shunglashqa, méning shexsiy teklipim, siz ziyaliylarni özingiz yashawatqan yerdin izdeng.

Men bu yerde silerge bir hékaye sözlep bérey. Se’udi Erebistanliq dangliq sheyx Abdul’eziz El-Fawzan (Abd Al-Aziz Fawzan Al-Fawzan) [3] Amérikigha kélip 5-6 yil yashap, andin qaytip ketti. Men uning bilen En’gliyide körüshkende, uninggha mundaq dédim: «Sheyx, biz petiwalarni özimiz yashawatqan yerde chiqirishimiz, uni sirttin ekirmeslikimiz kérek.» Bu gépimge qarita u mundaq dédi: «Yasir, sizning déginingiz pütünley toghra. Men Amérikida 6 yil yashidim. Shu 6 yil jeryanda men Amérikigha kelgen deslepki yili bu yerning ehwalini anche bilmey turup chiqarghan petiwalarni kéyinki yilliri köp qétim özgertishke mejburi boldum.» Shuning bilen men uninggha mundaq dédim: «Sheyx, siz Amérikida aran 6 yil yashap ashundaq qilghan bolsingiz, men qandaq qilishim kérek? Men mushu yerde tughuldum. Mushu yerde chong boldum. Men sirttin kirgen bezi petiwalarni körgen haman, uning bu yerdiki Musulmanlar üchün intayin külkilik petiwalar ikenlikini hés qilimen. Siz bir shunche ulugh ziyaliy, shunche ulugh alim turuqluq, Amérikida 6 yil turush jeryanida siz bashqa jaydiki Musulmanlargha bergen petiwalarni bu yerdiki Musulmanlargha bergili bolmaydighanliqini hés qilipsiz. Biz mushu zéminda yashaymiz. Biz özimizning Musulmanlirini chüshinimiz.»

Qérindashlar, méning semimiy pikrim shuki, siler torgha kirip, bashqa zémindiki Musulmanlar üchün chiqirilghan petiwalarni izdisenglar bolmaydu. Siler özünglarning yerlik jama’itining alimining qéshigha béringlar. Silerning ehwalinglarni chüshinidighan ölimalarning qéshigha béringlar.

(5) Eger siz qoshulmighan teqdirdimu, bashqa nopuzluq ziyaliylarning pikrige nisbeten sewrchan yaki keng qorsaq bolung. Siz burunqi bir waqitlarda qehweni haram dégen bolghiyttingiz. Siz burunqi bir waqitlarda basma xet haram dégen bolghiyttingiz. Siz burunqi bir waqitlarda meschitlerde mikrofon ishlitishke qarshi turghan bolghiyttingiz. Men bashta bu gepni untup qaptimen. Mikrofon yéngi chiqqanda, yeni 50- we 60-yilliri, pütün Musulman dunyasi uni haram, hetta bid’et dégen. Ular körsetken seweb, siz choqum insan awazini anglishingiz kérek bolup, éléktronluq awazni anglisingiz bolmaydu, dégendin ibaret bolghan. Shuning bilen ular «mikrofon dégen bid’et» dégen. Hazir qarap béqing, dunyada mikrofon ishletmeydighan meschit barmu? Eyni waqitta «mikrofon haram» dep petiwa chiqarghan meschitlerning özliri hazir mikrofon ishlitidu.

Méning démekchi bolghinim, siz qoshulmighan teqdirdimu renggareng pikirlerning mewjut bolup turushigha yol qoyung. Amérikida özi öginip yétiship chiqqan, yeni «özi boluwalghan» (do it yourself) ziyaliylar intayin köp. Siz tordin öginiwalghan bilimler bilenla «Sheyx-Gugul» salahiyitige ige bolalmaysiz. Wikipédiyadiki nersilerni tekshürüp chiqish bilenla siz bir «Mufti- Wikipédiya» bolup chiqalmaysiz. Siz hergizmu «özi boluwalghan» alim bolalmaysiz. Emma, en’enini ögen’gen kishiler bar bolup, ularning unwanlirini (credentials) tekshürüp béqing. Ularning Ümmetler üchün qandaq ishlarni qilip bergenlikini tekshürüp béqing. Eger ularning Ümmetlerge xeyrlik we yaxshiliq élip kelgen ish-izliri bar bolidiken, ularning Sheri’ette ching turghan ish-izliri bar bolidiken, siz ularning bezi köz-qarashlirigha qoshulmighan teqdirdimu, ularning kimlikige hörmet qiling.

Men bu yerde bir gepni ochuq dey. Bir alim bar bolup, men intayin köp ishlarda uning köz-qarishigha qoshulmaymen. Emma men uninggha özimiz üchün eng yaxshi öginish ülgilirining biri, dep qaraymen. Uning ismi sheyx Yüsüp Qerdawi. Hazirqi zaman fiqhiliri toghrisida men u dégen nahayiti köp geplerge qoshulmaymen. Emma men uni eqliy jehette intayin yuqiri turidighan talant igisi, dep étirap qilimen. Men uni sheri’etni chüshinidighan, hemde uni hazirqi zaman’gha qandaq tetbiqlashni bilidighan bir zat, dep étirap qilimen. Bir qisim mesililerde uning köz-qarishi méningki bilen oxshimasliqi mumkin. Emma, peqet bir alimliq nuqtisidin qarighanda, méningche hazir uning aldigha ötidighan adem yoq. Men bu yerde silerge bir emeliy misal körsitiwatimen. Gerche men uning nurghun köz-qarashlirigha qoshulmisammu, men uni intayin yuqiri derijide hörmetleymen. Hemde men siler hemminglardin Islam ziyaliylirigha hörmet qilishni isteymen.

Siler mundaq bir nuqtini chüshinishinglar kérek: Islam hemme nersidin üstün turidu. U her qandaq bir guruppidin üstün turidu. Sahabiler dewridin bashlapla kishilerning pikride oxshimasliq mewjut bolup kelgen. Bundaq ehwal buningdin kéyinmu dawamlishidu. Sizning wezipingiz özingiz rahet hés qilidighan alim yaki ölimani tépip, shuning péshige ching ésilish, we hörmetke sazawer bolghan ziyaliylarning pikrige hörmet qilishtur.

Men yuqirida mundaq 5 nuqtini otturigha qoyup öttüm:

(1) Néme özgerse bolidighanliqi we néme özgerse bolmaydighanliqini aydinglashturuwélish

(2) Ijma (hemme ziyaliylar ortaq halda qoshulup alghan qarar) boyiche ish körüsh

(3) Her da’im ishlarni aldin oyliyalaydighan ilghar pikirlik bir guruppa kishilerning mewjut bolidighanliqini tonup yétish

(4) Petiwani yerlik ölimalardinla sorash

(5) Özi qoshulmaydighan pikir yaki petiwalarghimu keng qorsaqliq qilish, yaki ulargha sewrchan bolush. Siz uninggha bügün qoshulmighan bilen, u ete pütün dunyaning bir normal petiwasi bolup qélishi mumkin.

Méning eng axirida deydighinim, heqiqet égilidu, emma sunmaydu; heqiqet eng axirida yenila choqum utup chiqidu. Eng axirida qehwe halal bolidu, basma xet halal bolidu, meschitler mikrofonni ishlitidu, radi’o-téléwizorlarning hemmisi halal bolidu. Heqiqet choqum utup chiqidu, hemde özgirish choqum yüz béridu.

Yasir Qazining léksiyisi mushu yerde axirlashti.

9. Axirqi Söz

Honlarning dahiysi Attila mundaq deydu: «Hemmidin muhimi, her bir Honda sadaqetmenlik bolushi kérek. Pikir ixtilapining hemmisi sadaqetsizliktin dérek bermeydu. Eger bir Hon öz qebilisining eng muhim menpe’eti üchün séning pikringge qoshulmaydiken, sen uning sözige qulaq sélishing kérek. Yene bir tereptin, eger bir Hon öz qebilisining menpe’etige qarimu-qarshi bolghan ishlargha aktip halda qatnishidiken, yaki bashqilarni ashundaq qilishqa ündeydiken, bu sadaqetsizlik bolidu. Bundaq Honlar, meyli ular jengchi bolsun yaki qebile bashliqi bolsun, eng téz sür'ette yoqitilishi kérek. Ularning sadaqetmen Honlargha tesir körsitish we ularning iradisini boshitish iqtidari bir xil yuqma késelge oxshaydu. Sadaqetsiz heriketler we pozitsiyilerni özgertkili bolmighan ehwal astida, ichimizdiki biz qiliwatqan ishlargha nisbeten «héch bir qimmiti yoq ishlar» dégen pozitsiyide bolidighan, hemde u ishlarni aghduruwétishni oylaydighan ademlerni qattiq chare bilen közimizdin ghayib qilishimiz kérek.»

Men oqurmenlerdin yuqiridiki sözlerning ichidiki «öz qewmining menpe’etige qarimu-qarshi bolghan ishlargha aktip halda qatnishidighan, yaki bashqilarni ashundaq qilishqa ündeydighan kishilerning sadaqetmen kishilerge tesir körsitish we ularning iradisini boshitish iqtidari bir xil yuqma késelge oxshaydu», dégen mezmunni este ching tutushini ümid qilimen. Undaq «yuqma késeller» Yaponlar, Yehudiylar we Gérmanlar arisida yoq déyerlik derijide az. Undaq «yuqma késeller» ishni aqilane qilidighan, we aqilane ishlarni köprek qilidighan adem we milletlerde yoq déyerlik derijide az. Ular öz küchi we zéhnining mutleq köp qismini öz-ara hepilishishke serp qilmaydu. Belki ular öz küchi we zéhnining mutleq köp qismini öz-ara hemkarlishiship, ishlirini aldigha qarap mangdurushqa serp qilidu. Amérikining bezi toluq ottura we aliy mektepliri Attilaning bashqurush maharitini bir «lidérliq ilmi» dersi qilip ötidiken. Buning sewebi mana men yuqirida tilgha alghan amillar bolushi mumkin. Eger bir millet kishiliri zaman’gha egiship, algha qarap ilgirilimekchi bolidiken, choqum aldi bilen özlirini arqigha tartip turuwatqan amillarni yoq qilishi kérek. Uyghurlar bir dindar millet. Emma, méning tordiki uchurlargha asasen chüshinishimche, her xil sewebler tüpeylidin, hazir Uyghurlarning diniy chüshenchisi we diniy ish-heriketliride özlirining algha qarap ilgirilishige paydisiz bolghan, hetta bezide uninggha éghir derijide ziyan yetküzidighan amillar mewjut. Men diniy sahediki bir yéngidin ögen’güchi bolghachqa, yuqiridiki ehwallarni özgertishke azraq bolsimu yardem qilish meqsitide, men Yasir Qazining bir qisim léksiye-doklatlirini Uyghurchilashturup yézip chiqiwatimen. Méning yene bir qétim eskertip qoyidighinim, bu ishta méning meqsitim peqet birla. U bolsimu Uyghurlarning diniy tonushini toluqlash, diniy tonushini toghrilash, we diniy tonushini birlikke keltürüsh yolida bir kishilik hesse qoshushtin ibaret.

Men mezkur yazmini töwendiki bir qanche nuqtilar bilen axirlashturimen:

1) Hezriti Ömer Ibni Xettab heqqidiki filimning 30 qismining hemmisi töwendiki 2-menbede toluq bar iken. Men uning bir qismini körüp baqtim. U heqiqetenmu yaxshi ishliniptu. Bolupmu Islamning eng deslepki tarixi, yeni Sahabilerning hayatini bilidighan qérindashlar üchün, bu filim intayin qimmetlik iken. Bir qisim qérindashlirimiz bu filimning aldinqi 4 qismini Uyghurchigha terjime qilip, www.ewlat.biz tor bétige qoyup qoyuptu. Men imkaniyiti bar qérindashlarning bu filimning qalghan qisminimu Uyghurchigha terjime qilip chiqishni ümid qilimen.

2) Bir guruppa ot yürek qérindashlirimiz Yasir Qazining «Erler ayallar heqqide bilishke tégishlik ishlar qaysilar?» dégen léksiyisining tilini In’glizchidin Uyghurchigha terjime qilip, Uyghurche sözlerni filimge kirishtürüp ishlep chiqiptu. Uning sin höjjiti töwendiki 4-menbede bar bolup, men barliq qérindashlargha uni bir qétim körüp béqishni tewsiye qilimen.

3) Men teyyarlighan aldinqi témida men özümge Yasir Qazidin jawab kelgenlikini tilgha élip, uning jawabinimu eynen terjime qilip qoyghan idim. Yuqiridiki mezmunda ipadilen’gendek, Yasir Qazi bir dölettiki ölimalarning bu dölettin nahayiti yiraqtiki, hemde siyasiy tüzümi bu döletningkidin pütünley perqlinidighan yene bir dölettiki Musulmanlargha petiwa chiqirip bérishni muwapiq körmeydiken. Shunga u méning uchurumni «U mendin Uyghurlar üchün petiwa yaki meslihet soraydiken», dep chüshinip qélip, héliqidek jawab qayturghanliqi éhtimalgha nahayiti yéqin. Eger men uninggha heqiqiy meqsetni chüshendürsem, u mendin özini élip qachmaydu, dep oylaymen. Shunga mushu yolda dawamliq tirishimen. Eng yaxshisi Amérikining Mémfis shehiri yaki uning etrapida yashaydighan Uyghur qérindashlar bolsa, uning léksiyisige qatniship, bizning meqsitimiz uningdin petiwa yaki Uyghurlar üchün meslihet sorash emes, peqet adettiki diniy chüshenchiler we Islam ilmi heqqide uning pikrini anglap baqmaqchi ikenlikimizni bildürüp qoysanglar, bek yaxshi bolatti. Aldinqi témidin kéyin bezi qérindashlar «Yasir Qazining petiwasi we idiyisi heqiqetenmu bizge uyghun kelmeydu» dégendek inkaslarni yazdi. Men hazirghiche öz yazmilirida Yasir Qazining birer petiwasini tonushturup baqmidim. Eger méning yazmilirimda shuninggha yatidighan nerse bar bolup qalsa, men qérindashlardin uni manga körsitip bérishini ümid qilimen. Uningdin bashqa, men hazirghiche tonushturghan nersining mutleq köp qismi Yasir Qazining Sünnet, hedis we Qur’andiki mezmunlar heqqidiki chüshendürüshi yaki yéshimi bolup, uning men tonushturghan idiyiliri ichidimu Uyghur jem’iyitige uyghun kelmeydighan birer nersini men özüm hés qilip baqmidim. Eger qérindashlardin ashundaq mezmunni sezgenler bolsa, uni körsitip berse, biz hemmimiz bilip qalghan bolsaq.

Biz üchün intayin muhim bolghan ijtima’iy pen’ge a’it yene balilarni yaxshi terbiyilesh, ma’aripni yaxshilash, we ilim-pen, inzhénérliq we yuqiri téxnologiyini yükseldürüsh qatarliq yene bir qisim saheler bar bolup, ularmu biz üchün din’gha oxshashla intayin muhim. Kéyinche men ashu sahelerdimu burunqidekla izdinishni dawamlashturimen. Shuning bilen bille, imkaniyiti bar qérindashlarning hemmisidin mushu sahede qolidin kélidighan ishlarni qilghach turushini ümid qilimen.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

Paydilinish matériyalliri: