Islam bilen Ilim-Pen Bir Yerdin Chiqalamdu?

Erkin Sidiq

2014-yili 5-ayning 17-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.izdinix.com/thread-58442-1-1.html

Islam bilen ilim-penning munasiwiti mesilisi köpligen qérindashlar qiziqidighan témilarning biri. Men hazirghiche oxshimighan kishilerning bu jehettiki oxshimighan köz-qarashlirini xéli köp anglap keldim. Emma manga öz köz-qarashlirini bayan qilghanlar diniy ziyaliylar bolmastin, özige bashqa saheni kesip qilghan qérindashlar idi. Men yéqinda Yasir Qazining bu heqtiki bir qisqa léksiyisini uchrattim. Men uning dégenlirini özüm üchün muwapiq körüp, ularni bir yazma sheklide qérindashlargha sunush qararigha keldim. Bu léksiye aran 9 minutluq bolup, mezmuni ixcham iken, emma nurghunlirimizning so’aligha jawab béreleydiken. Yasir Qazi bu léksiyini London Uniwérsitétida sözligen bolup, bu nutuqning sin höjjiti torgha 2013-yili 13-Yanwar küni qoyulghan iken [1].

Men mezkur yazmida asasliqi Yasir Qazining ashu léksiyisining mezmunini tonushturimen. Eger özümning sözini qoshup qoymaqchi bolsam, uni bir «Ilawe» sheklide qoshup qoyimen. Shuning bilen bille, mezkur témigha özümning aldinqi témisidiki [2] mezmunlarni toluqlaydighan, Amérika bashlan’ghuch mektepliridiki «ilim-pen musabiqisi» (Science Fair) heqqidiki azraq mezmunnimu qoshup qoyimen.

1. Islam we Ilim-Pen: Yasir Qazi Léksiyisi

Biz Islamda din bilen ilim-penning munasiwiti heqqide bir nerse démekchi bolsaq, mundaq bir nersini aldinqi shert qilip tekitlishimiz kérek: Heqiqiy pen bilen Qur’andiki nopuzluq tékistler (actual science and authoritative text of quran) otturisida héch qandaq toqunush mewjut emes. Shunglashqa bu mesilide mundaq ikki shertler mewjut: Birinchi shert, pen 100 pirsent heqiqiy, ré’al yaki emeliy bolushi kérek. Yeni pen 100 pirsent ispatlinip bolghan bolushi kérek. Mesilen, dunyaning yumilaq bolidighanliqini, yer sharining quyashni aylinip heriket qilidighanliqini biz hemmimiz bir heqiqet dep bilimiz. Ikkinchi shert, Qur’andiki mezmunmu intayin éniq bayan qilin’ghan bolushi kérek. Eger Qur’anda sözlen’ginimu intayin éniq bayan qilin’ghan mezmun bolidiken, u hergizmu pen’ge zit kelmeydu.

Eger Qur’an bilen pen otturisida toqunush mewjut bolidiken, bu toqunush mundaq 3 sénariyining birsige toghra kélishi mumkin:

(1) Melum bir nerse pen we Islamning her ikkiside téxi resmiy jezmleshtürülüp, yaki ispatlinip bolalmighan. Buning bir misali tashqi planéta ademliri. Héch qaysimiz téxi birer tashqi planéta ademlirini körüp baqmiduq. Ular mewjutmu-emesmu dégen nerse téxi resmiy ispatlinip baqmidi. Bundaq ehwalda penchiler bilen dinchilar qandaq qarashqa ishense boluwéridu. Mesilen, penchiler tashqi planéta ademliri yoq dep, Islamchilar bar dése boluwéridu. Chünki, bundaq ehwalda din bilen penning her ikkisi undaq bir ishni jezmleshtürüp bolalmighan.

Ilawe: NASA dikiler mundaq ikki nersige ishinimiz: (1) Tashqi planétida choqum bashqa janliqlar bar. Ka’inatta texminen 200 milyard galaksi (yultuzlar topliri) bar bolup, biz yashawatqan Saman Yoli Galaksining özidila texminen 200 milyard yultuzlar bar. Hazirghiche tashqi planétilardin jem’iy 1700 din köpreki bayqap bolundi. (2) Tashqi planéta janliqliri bizdek eqilliq emes bolushi mumkin, shunga ular téxiche bizni izdep kélip bolalmidi. Biz ularni 1977-yilidin bashlap izdewatimiz.

(2) Bir nerse pende ispatlap bolun’ghan, emma dinda undaq emes bolup, dinda uni her xil chüshendürüshke bolidu. Dinda unchiwala éniq bayan qilinmighan. Bundaq ehwalda Qur’andiki éniq bolmighan ayetning ornini penni chüshenche élishqa yol qoyush kérek (allowing science to trump ambiguous verses of Quran). Mesilen, ottura esir Islamidiki bir qisim eqidishunaslar «Yer shari yumilaq emes, tüz» dégen. Ibin Teymiyening idiyisi jiq ilgirilep ketken bolup, u «Ölimalar bilen astronomiye alimliri otturisida yer sharining yumilaqliqi heqqide pikir birliki bar» dégen. Emma yene bir qisim ölimalar «yer shari tüz» dégen. Ularning asas qilip körsetkini Qur’andiki bir ayet bolup, uningda «Yer shari bir kengri jay» (The Earth is a vast place) déyilgen. Yeni, Qur’anda mundaq déyilgen: «(Zéminning üstide muqimlishishinglar we keng tüzlengliklerge zira’et térip paydilinishinglar üchün) zéminni bisat qilmiduqmu? (süre nebe 6-ayet)» . «Kengri jay» dégen sözni «tüz ketken yer» dep chüshendürsimu bolidu. Yene beziler «kengri ketken yer» choqum «tüz ketken yer» bolushi shert emes, u yumilaq bolsimu boluwéridu, deydu.

Shunglashqa, mushuninggha oxshash pende ispatlinip bolghan, emma Qur’anda éniq bayan qilinmighan mesilige yoluqqanda, penniy chüshenchige yol qoyush kérek.

Yene bir misal, Allah «ademler bir qan qétishmisi (colt of blood) din yaritildi» deydu. Yeni, Qur’anda mundaq déyilgen: «U insanni lexte qandin yaratti» (96-süre Eleq 2-ayet). Bu yerdiki Erebche «eleq» dégen söz 11- we 12-esirlerde «qan qétishmisi» dep terjime qilin’ghan. Emma, «ellaqa, yu’elliqu, mu’ellaqa» dégen sözlerning heqiqiy menisi «ésip qoyulghan, sanggilap turghan» dégenni bildüridu. «Lexte qan» yaki «qan qétishmisi» ning «eleq» dep atilishidiki seweb, adem yarilinip, téridin qan chiqip qétip qalghanda, u qétip qalghan qanning adem térisidin sanggilap turidighanliqidindur. Shunga eng deslipide Muslim Mufesirun «Allah ademni bir dane lexte qandin yaratqan», dégen. Emma, hazir pende ademning törilishide bir parche lexte qanning roli yoq, déyilidu. Shunga, eger biz hazir «eleq» dégen sözni obdan tekshürüp köridighan bolsaq, uning yalghuz «lexte qan» dégen menisi bar bolupla qalmay, yene «sanggilap turghan» dégen menisimu barliqini bayqaymiz. Shuning bilen deymizki, subhane Allah, ultra awaz üsküniliri we qorsaqni yérip tekshürüsh ishliri yoq bolghan burunqi bir waqittila Allah bala anisining qorsiqida sanggilap turidighan bir nersidin bolidighanliqini otturigha qoyghan. Yeni Allah «men ademlerni bir sanggilap turghan nersidin yarattim», deydu. Démek, biz Qur’anni hazirqi zaman ilim-penlirige asaslinip turup qaytidin chüshendürsek boluwéridu. Chünki, til mushundaq qaytidin chüshendürüsh élip bérishqa yol qoyidu.

(3) Pende toluq ispatlinip bolalmighan, emma Qur’an we Sünnette nahayiti éniq otturigha qoyulghan ishlarda biz Qur’an bilen Sünnet boyiche mangimiz. Men tünügün axsham insanlarning qandaq peyda bolghanliqi heqqide bir léksiye bergen bolup, uning sin höjjiti torgha qoyup bolun’ghan bolushi mumkin. Bu jehettiki penniy köz-qarash insanlar maymunlardin tereqqiy qilip hasil bolghan, dégendin ibaret. Bu bir nezeriye bolup, u insanlarning peyda bolush jeryanidiki éniq bolmighan ishlarni ashundaq chüshendürüshke tirishidu. Emma, bu jehette Qur’anda intayin éniq bayan bar bolup, insanlarni Allah Adem atimiz bilen Hewwa animizdin yaratqan. Biz üchün bu bir pakit, bu bir heqiqet bolup, biz insanlarning maymundin bolghinigha ishenmeymiz.

Men tekitlep qoymaqchi bolghan eng axirqi bir muhim nuqta bar. U bolsimu, biz Qur’andin heddidin ziyade köp sandiki penniy bilimlerni izdimeslikimiz kérek. Eger biz Qur’an’gha bir ilim-pen kitabi teriqiside mu’amile qilidikenmiz, biz öz putimizgha özimiz palta chapimiz. Qur’an bir penniy kitab emes. Bizning bezi ölimalirimiz bu jehette bir az chektin ashuruwetti. Ular Qur’anning ichidin yüzligen penniy möjizilerni tapmaqchi bolushti. Eger Musulman emes kishiler ashundaq nersilerni oquydighan bolsa, ular Musulmanlarni zangliq qilidu.

Allah alem boshluqida élip bérilidighan seperdin aldin bésharet bergenmu? Yaq, undaq emes. Allah undaq ishlardin aldin bésharet bermigen, hemde undaq ishlarni inkarmu qilmighan. Eger biz Qur’andin nahayiti köp penniy bilimlerni tapmaqchi bolidikenmiz, biz dinimizning heqliq derijisini töwenlitiwétimiz.

Méning qarishimche, Qur’anning ilim-pen sahesidiki eng chong möjizilirining biri shuki, Qur’anda ishlitilgen penniy sözler Qur’an Allahtin chüshken dewrde ishlitiliwatqan söz-ibarilerdin pütünley perqlinidighan bolup, Qur’an özide déyilgen bir qisim nersilerning hazirqi zaman ilim-penliri teripidin ispatlinishigha yol qoyghan, we uninggha imkaniyet qaldurghan. Qur’an 7-esirdiki Ereb yérim arilida ishlitilgen söz-ibarilerni ishletmigen, belki, Qur’anning güzelliki we möjizisi shuki, u 7-esirdiki penniy nezeriyilerni ishletmey, hazirqi zaman ilim-pen nezeriyilirige mas kélidighan söz-ibarilerni ishletken.

Qur’an bir penniy kitab emes, emma, kishiler hazirqi zaman ilim-penliri asasida Qur’anni oqup, ikkisi otturisida zitliq mewjut emeslikini bayqaydu.

Yasir Qazining léksiyisi mushu yerde axirlashti.

2. Amérika Bashlan’ghuch Mektepliridiki Ilim-Pen Musabiqiliri

Men bu jehettiki Amérikining ehwalini aldinqi yazmida azraq tonushturdum [2]. Men optika (nur ilmi) sahesidiki xelq’araliq ilmiy doklat yighinlirigha barghanda, bezide ashundaq birla waqitta 10-20 zallarda ilmiy doklatlar sözlinidighan chong tiptiki yighinlarda «Balilargha optikini qandaq ögitish kérek?» (How to teach optics to kids?) dégen bir saheningmu barliqini, mutexessisler mushu témida mexsus ilmiy maqale teyyarlap, öz maqalilirining mezmunlirini ashundaq chong yighin’larda ilmiy doklat qilip sözleydighanliqini körüp qalimen. Yeni, kichik balilargha penniy bilimlerni ularning kichik waqtidin bashlapla ögitishning ünümlük usuli gherb elliride alliqachan bir mutexessisler ilmiy tetqiqat élip baridighan sahege aylinip bolghan bolup, men aldinqi témida tonushturghan, Amérikining bashlan’ghuch we ottura mektepliridiki «ilim-pen musabiqisi» ashundaq bir chong sahediki ishlarning bir qismidur.

Amérikining bashlan’ghuch we ottura mektepliridiki «ilim-pen musabiqisi» ni her bir mektep öz aldigha, shu mekteptiki hemme siniplar birla waqitta ötküzidu. Bundaq pa’aliyetning teyyarliqi adette 2-3 ay burun bashlinidighan bolup, aldi bilen her bir sinipning sinip mes’uli öz sinipidiki balilarning yéshigha asasen shulargha mas kélidighan ilim-pen projékt (tetqiqat türi) témiliridin 20-30 ni chiqirip, ashundaq bir tizimlikni sinipidiki balilargha tarqitip béridu. Balilar özi üchün bir qanche témilarni tallap, tizimlikni öyige apirip, özi tallighan témilarni öz ata-anilirigha körsitidu. Bir qisim témilar her xil buyumlarni sétiwélishni, hemde ata-anilarning yardimini telep qilidighan bolghachqa, her bir oqughuchi özi tallighan témini aldi bilen öz ata-anisining maqulluqidin ötküzidu. Andin témini muqimlashturup, uni ishleshke kiriship kétidu.

Méning qizim toluqsizda oquwatqanda, men bir lazér nuri üskini shirkitide ishleyttim. Shuning bilen qizim qizil renglik lazér nuri bilen ishleydighan bir projéktni tallighan, hemde men shirkettin ashundaq bir lazér nuri eswabini bir qanche kün ariyetke élip, bu heqtiki tejribini qizim bilen bille ishligen idim. Eger men undaq qilmisam, qizim biri lazér nur eswabini tapalmaytti. Yene biri lazér nuri bilen közini zeximlendürüwélish xewpi mewjut idi.

Undaqta, oqutquchilar sinipidikilerge chiqiridighan témilarni nedin tapidu? Gherbte mexsus mushu meqset üchün yézilghan kitablar intayin köp. Men bügün pütün dunya miqyasida kitab satidighan, www.amazon.com dégen tor bétide izdep baqsam, mexsus «ilim-pen musabiqisi» üchün bésilghan kitablardin nurghunliri chiqti. Ashu kitablar ichidiki bir qisimlirining resimlirini töwendiki 2-resimde körsitip qoydum. Démek, mektepler oqutquchilar üchün mexsus mushundaq kitablarni ekeldürüp béridighan bolup, öz sinipidiki balilar üchün chiqiridighan témilarni oqutquchilar ene shundaq kitablardin paydilinip chiqirip béridu.

Bir milletning güllinishide ilim-pen hel qilghuch rol oynaydighanliqini biz hemmimiz bilimiz. Gherb elliridiki kishiler bilen sélishturghanda, bu sahede Uyghurlar hazirmu köp arqida ikenlikini, Uyghurlar neziridiki «dangliq ademler» hazirmu téxiche asasen artislar, sha’irlar we yazghuchilar ikenlikinimu obdan bilimiz. Shunglashqa men Uyghur diyaridiki ma’aripchilarning mushu sahede birer yéngi ish bashlashqa bolamdu-yoq, azraq oylinip we izdinip béqishini ümid qilimen. Eger Uyghur diyaridiki ma’aripchilarning «ilim-pen musabiqisi» gha téma körsitip béridighan In’glizche kitablargha éhtiyaji bolsa, men iqtisadiy chiqimni öz üstümge élip, Amérikidiki bir qanche qérindashlarni teshkillep mangdurup bérish ishini qilip béreleymen. Bundaq kitablargha qiziqidighan, peqet özi oqup paydilanmaqchi bolghan ini-singillarmu köp bolushi mumkin. Méning undaq ini-singillargha deydighinim, men bek aldirash ötidighan biri bolghachqa, méning silergimu undaq kitablarni mangdurup bérish imkaniyitim yoq. Shunga özünglar bir amal qilarsiler. Bu heqte men bilen alaqilishidighanlar, men bilen «bilimxumarmen@gmail.com» arqiliq alaqileshse bolidu.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

Paydilinish Matériyalliri:

[1] Can Islam and Science go together? - Yasir Qadhi

https://www.youtube.com/watch?v=8CIfojtRpcg

[2] Bilimxumar: « Amérika Bashlan’ghuch Mektepliridiki «Kesip Tallash» Pa’aliyiti»

http://bbs.izdinix.com/thread-58417-1-1.html

Resimler:

1-resim: Yasir Qazi mezkur léksiyini sözlewatqan bir körünüsh

2-resim: Men www.amazon.com tor bétidin tapqan, mekteplerdiki «ilim-pen musabiqisi» gha téma bolalaydighan mezmunlar tewsiye qilin’ghan bir qisim kitablar

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair