Islamdiki Eqil bilen Neqil Chüshenchiliri

Erkin Sidiq, Az'heri

2014-yili 6-ayning 13-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.izdinix.com/forum.php?mod=viewthread&tid=58765#lastpost

Islamda teqdir, eqil, oylash, we seweb bilen heqning roli qatarliq bir qatar muhim chüshenchiler bar. Biz aldinqi yazmilirimizda teqdir heqqide azraq chüshenche bérip öttuq. Mezkur yazmida yasir qazining 2014-yili 30-aprél küni, amérikidiki xarward uniwérsitétida diniy tetqiqat kespide oquwatqan we tetqiqat bilen shughulliniwatqan bir guruppa kishilerge sözligen ilmiy doklatining bir qisim mezmunlirini tonushturimiz. Bu doklatning témisi «seweb bilen heqning kéyinki modérnizm dewridiki roli» (The Role of Revelation & Reason in a Post-Modernist Age) bolup, uning uzunluqi bir yérim sa’ettin ashidiken. Emma uning ichide resmiy doklat yérim sa’ettin sel köprek bolup, qalghan qismi so’al-jawab bilen ötken iken.

Biz mezkur maqalida ashu yérim sa’etlik doklatning asasiy qismini tonushturimiz. Uning axirqi qismida sözlen’gini peqet diniy tetqiqat sahesidikilerge qaritilghan mezmun bolup, u adettiki oqurmenlerge anche mas kelmigen bolghachqa, uni mezkur maqaligha kirgüzmiduq.

Qur’anda «oylash, tepekkur qilish» ni mezmun qilghan ayetlerdin 200 dek ayet bar bolup, doktor yasir qazi mezkur doklatta ashu ayetlerni oxshimighan katégoriyege ayrip chüshendürüptu. Bu mezmun Qur’anni ögen’gen, öginiwatqan we buningdin kéyin ögenmekchi bolghanlar üchün nahayitimu muhim bolup, biz qérindashlargha mezkur maqalini bir qétim oqup béqishni tewsiye qilimiz. Shundaqla dinni kesip qilghan, in’glizchini bilidighan qérindashlargha eslidiki léksiyini bir qétim anglap béqishni tewsiye qilimiz.

Töwendikisi yasir qazining doklatining mezmuni. Eger biz öz pikrimizni qoshup qoyushqa toghra kelse, uni biz «ilawe» sheklide, yaki ayrim kichik téma sheklide kirgüzimiz. Yasir qazi sözligen mezmunda ishlitilgen kichik témilarni biz özimiz qoyduq.

Allah Qur’anda chüshürgen 1-ayetning «iqra» ikenlikini hemmimiz bilimiz. Biz bu ayettin nahayiti pexirlinimiz. Biz bilimning bizning dinimiz üchün kem bolsa bolmaydighanliqi heqqidiki mezmun we chüshenchilerni köp angliduq we köp ögenduq. Allah eng deslipidin bashlapla «oqunglar, tetqiq qilinglar» dégen. Bizning diniy ziyaliylirimiz, ölimalirimiz, léksiyechilirimiz, imamlirimiz, we xatiplirimizning hemmisimu «Qur’an bizdin oylashni telep qilidu, bizdin tepekkur qilishni, tedebbur (tadabbur, pondering or careful examination) qilishni, we te’eqqul (ta’aqqul, correct application of the mind) qilishni telep qilidu», deydu. Bizning dinimiz heqiqeten bizdin oylashni, pikir yürgüzüshni telep qilidu. Emma, bu téma heqqidiki bir qisim ishlar dégendek éniq emes. Mesilen, biz qachan oylaymiz? Qeyerde oylaymiz? Qandaq oylaymiz? Néme üchün oylaymiz? «oylanglar» dégenning menisi néme? Allah bizdin bezi mesililer üstide oylap, bezi mesililer üstide oylimasliqni telep qilamdu? Qur’anda oqup eynen emel qilmisa bolmaydighan mezmunlarmu bar. Oqup oylanmisa bolmaydighan mezmunlarmu bar. Shunga men mezkur léksiyide mushu mesile üstide toxtilimen.

Ilawe: yéqinda torlarda Islam dini bilen ilim-pen heqqide bir qanche parche yaxshi maqaliler élan qilindi. Ulardin ikkisini maqalining axirigha 2- we 3-menbe qilip qoshup qoyduq. Qiziqqan tordashlarning ularni bir qétim oqup béqishini ümid qilimiz.

Heq bilen sewebning rolini (role of Relevation and reason) yarashturush heqqide nurghun doktorluq unwanining dissértatsiyiliri yézilip boldi (in’glizche «Revelation» dégen söz in’glizche lughette «insanlarning mewjutluqi yaki dunya heqqidiki insanlargha ilah teripidin ashkarilap bérilgen nerse» dep chüshendürülgen. Yeni «The divine or supernatural disclosure to humans of something relating to human existence or the world»). Bezi Islam ziyaliyliri heq bilen seweb otturisidiki toqunush (tension) pelsepining özidiki toqunush, dep qaraydu. Bu heqiqetenmu pelsepining asasliq mesilisi. Hemme diniy pelsepiler asasen sewebning roli néme, we heqning aldida seweb qandaq rol oynaydu, dégen so’algha jawab tépishni meqset qilghan bolidu.

Bügünki léksiyide siler Ibin Teymiyening idiyisini méning awazim arqiliq anglaysiler. Yeni men bügün sözleydighan mezmun Ibin teymiyyening «seweb (eqil) bilen heq (neqil) ning otturisidiki toqunushning aldini élish» dégen 11 tomluq qamusidin kelgen. Men doktorluq unwani üchün 8 yil oqup, uni ötken yil tamamlidim. Méning doktorluq unwani üchün élip barghan tetqiqatim mushu téma üstide analitik tekshürüsh élip bérishni mezmun qilghan bolup, Allah xalisa men uni pat yéqinda élan qilimen.

Biz néme üchün bu mesile üstide sözleymiz? Men néme üchün özümning dissértatsiyisige mushu témini tallidim? Bu mesile her bir dewr we her bir diniy pelsepining asasliq mesilisi bolupla qalmastin, u bizning hazirqi dewrimiz üchünmu bir asasliq mesile. «eqil» (intellect) bilen «neqil» yaki «heqliq ilmi» (Reveal Science) otturisidiki toghra munasiwetni tépip chiqish, hazirqi zaman Islam dinidiki eng chong toqunushni hel qilish bolup hésablinidu. Qur’an «mani» dése, logika «ani» deydu. Qur’an «buni» dése, kishilik hoquq «uni» deydu. Qur’an «mawu» dése, b d t ning kishilik hoquq xitabnamisi «awu» deydu. Bizning diniy chüshenchimiz bilen seweb otturisida dawamliq bir toqunush mewjut bolup, undaq toqunush hazirmu dawamlishiwatidu. Hazir bir qisim angsiz musulmanlar idiyisi bilen bashqa nurghun saheler otturisida toqunush mewjut bolup, uni yighinchaqlap kelsek, ular «eqil» bilen «neqil» otturisidiki toqunush ikenlikini bayqaymiz. Shübhisizki, bu bizning hazirqi dewrimizning témisi bolup, bu mesile uzun muddetlik tarix jeryanidimu izchil türde mewjut bolup kelgen. U yalghuz Islamdila emes, yehudiy dini we xristi’an dini qatarliq heqni öz ichige alghan dinlarning hemmiside mewjut bolup kelgen.

Bu mesile bizning dewrimizde ilim-penning tereqqiyatigha egiship téximu muhim orun’gha ötti. Bu yalghuz Islam bilen ilim-pen otturisidiki toqunush emes. Chünki, ilim-pen eqilning bir qismi. Shunglashqa eqil bilen neqil otturisidiki bes-munazire bashqa barliq bes-munazirining merkizi bolup hésablinidu.

1. «Eqil» Dégen Néme?

«eqil» dégen néme? Allah «eqil» heqqide némilerni dégen? Allah «eqil» heqqidiki sözlerni qeyerde dégen? «eqil» dégen söz, we shuningdin kélip chiqqan Qur’andiki bashqa yandash sözler Qur’anda 60 qétimdek uchraydu. Yeni, Qur’anda «eqil», «teqilun» we «yeqilun» dégen sözler 60 qétimdek chiqidu. Qur’anda «eqil» dégen sözdin bashqa, oylash we tepekkur qilish menisidiki yandash sözlermu bar. Mesilen, «tepekkur» we «tedebbur». Mushundaq sözlernimu öz ichige alghan halda qaraydighan bolsaq, Qur’anda oylash, tepekkur qilish, we eslesh (reflection) qatarliq sözlerni ishletken ayettin jem’iy 200 ge yéqin ayet uchraydu. Yeni, «eqil» dégen söz bar ayet 60 tek chiqidu. Qalghan yandash sözlerni qoshsaq bundaq ayetning sani 200 ge yéqin kélidu. Eger biz Qur’anni échip, uningdiki sürilerni fatihe (1-süre) din nas (114-, yaki eng axirqi süre) ghiche xetmu-xet oqup, «eqil» we uninggha yandash bolghan sözler ishlitilgen yerlerge belge qoyup chiqip, andin Allah qeyerlerde «eqil» dégen sözlerni ishletken, ashundaq ayetlerning her birining aldi-keynidiki mezmun néme, we u yerdiki «eqil» dégen sözning ishlitilishidiki seweb néme, dégen mezmun üstide bir qétim tekshürüsh élip barsaq, biz «eqil» dégen söz ishlitilgen ayetlerni bir qanche katégoriyilerge ayrip chiqalaymiz. Bu ishni beziler qilip baqqan. Uni menmu bir qétim qilip chiqtim. Undaq qilish bek qiyin emes. Uninggha bir az waqit kétidighan bolup, uni nurghun ademler qilalaydu. Qur’anda aran 600 waraq mezmun bar. Shunga bu ishni qilish unchiwala tes emes.

Qisqisi, Allah bizning oylinishimiz üchün bir qisim alahide sahelerni körsitip bergen. Shundaqla yene bir qisim alahide sahelerde Allah bizge «gépimni anglap, shuninggha eynen egeshkin. Sen gépimni anglap, shuninggha özüngni tapshur», dégen. Mana bu Islam bilen imanning mahiyitidur.

«eqil» dégen zadi néme? Bu musulman ziyaliyliri we peylasopliri arisida nurghun talash-tartishlar élip bérilghan bir téma bolup, musulmanlar en’enisi ichidila «eqil» ge bérilgen éniqlimidin 30 gha yéqin éniqlima bar. «eqil» ning Ibin Teymiye yaqturidighan bir éniqlimisi bar bolup, u éniqlimining mezmuni mundaq: eqil Allah insanlargha ata qilghan bir qabiliyet bolup, u anglash, körüsh, sözlesh, tuyush qatarliq bashqa qabiliyetlerge oxshap kétidu. Uning bir da’irisi we roli bar bolidu. Eger u ashu da’ire we rol ichide qollinilidiken, u ademni heyran qalduridighan netijilerni yaritalaydu. Emma, eger u ashu da’ire bilen rolning sirtigha élip chiqilidiken, uningdin muwapiq paydilan’ghili bolmaydu. Ibin Teymiye «eqil» ni erebche «gherize» dep ataydu. «gherize» déginimiz bir xil tughma (instinctive) qabiliyettur. U bir héssiy qabiliyet emes. Bu bir matériyalliq qabiliyet emes. U bizge ornitiliwétilgen (implanted in us) qabiliyettur.

Ibin Teymiyening qarishiche, kishilerning eqli bir-biriningkige oxshash bolmaydu. Emma, nurghun diniy ziyaliylar bu köz-qarashqa qoshulmaydu. Burunqi bir dewrlerde, diniy ziyaliylarning asasiy éqimi «hemme ademning eqli opmu-oxshash bolidu, hemme balilar oxshash eqil bilen tughulidu», dep qarighan. Emma, Ibin Teymiye we bashqa bir qisim ziyaliylar «bir ademning eqli bilen yene bir ademning eqli oxshash bolmaydu. Xuddi bir adem yene bir ademdin küchlükrek bolghinidek, bir ademning eqli yene bir ademningkidin yaxshiraq bolidu», dep qaraydu.

Burunqi ölimalarning nurghunliri «eqil» ge éniqlima bérip baqqan. Ashu éniqlimining birsini Ibni El-Jerrah (imam muslimning mu’ellimi) bergen bolup, u mundaq: «heqiqiy eqil igisi Allahtin hékmetke ériship, Allahning buyruqini chüshinidu. Peqet mushu dunyaning ishlirinila chüshinidighan adem eqil igisi bolmaydu.»

Burunqi ölimalar ichide eqilge töwendikidek éniqlima bergen kishilerdin kem dégende 10 kishi bar: «eqil déginimiz Allah sendin néme ish qilishni isteydighanliqini chüshinish, hemde ashu ishlarni qilish.» mana bu klassik yaki deslepki sünni en’enisining «eqil» ning asasliq meqsiti (main motive) ge bergen éniqlimisidur.

Yene bir ölima, hezriti buxarining mu’ellimining mu’ellimi, sufyan ibni uyeyne mundaq dégen: «eqil déginimiz yaxshini yamandin ayriyalash emes. U némining yaxshi ikenlikini chüshinip, shuni qilish. Shundaqla némining yaman ikenlikini chüshinip, uningdin saqlinishtur.»

Bu ölimalar üchün, eqil yalghuz bir nezeriyiwi nerse emes. Eqil ademning kallisidiki bir nersila emes. Eqil siz emeliyette emel qilidighan bir nersidur. U sizning künlük turmushingizda namayan bolidighan bir nersidur. Shunga eqil bir adem yadliwalidighan nersila emes. Bir adem biliwalghan nerse emes.

Yene bir ölima mundaq deydu: «ishen’güchi bir oylan’ghuchi, hemde ijra qilghuchidur. » buning menisi iman éytqan bir adem hem oylaydu, hem oylighanlirigha diqqet bilen qarap baqidu (contemplate). Yeni, iman sizni oylashqa, we oylighiningizni ijra qilishqa ündeydu.

Eqilge bashqa ölimalar mundaq éniqlimimu bergen: «eqil bir ademning biperwaliqning üstidin ghalip kélish we hewisige chek qoyush bilimidin ibaret.» yeni, eqil déginimiz sizning perwasizliqingizni yéngidighan we hewisingizge chek qoyidighan bilimingizdin ibarettur. Eqilning bu éniqlimisi uning grammatikiliq jehettiki, léksikiliq (söz bilen munasiwetlik) jehettiki we til jehettiki menisige yüzde-yüz uyghun kélidu. Chünki, Islamdin burun erebchidiki «aqilah» dégen söz eqil (intelligence) ge pütünley oxshimaydighan bir menini bildürgen. «aqilah» eslide «cheklesh, tosush» dégen menini bildürgen. Tögining tumshuqigha baghlan’ghan, tögini kontrol qilip bashquridighan tana erebchide «iqal» dep atalghan bolup, «aqilah» dégen söz shu yerdin kelgen.

Démek, burunqi ziyaliylar «eqil» ge «hewesni cheklesh, hewesni tosush» dep éniqlima bergen bolup, Islamdin burunqi dewrlerde bundaq éniqlima heqiqeten muwapiq idi.

2. «eqil» dégen söz Qur’anning qeyiride ishlitilgen?

Men Qur’andiki bizni oylashqa ündeydighan ayetler üstide azraq tekshürüsh élip bardim. Hemmeylenning xewiride bolghinidek, bir nersini katégoriyege ayrish nispiy bolidu. Eger siz üstel üstige 20 xil nersilerni qoyup, 5 ademdin uni katégoriyege ayrip chiqishni telep qilsingiz, ular héliqi 20 nersini bir-birige oxshimaydighan 5 xil katégoriye guruppisigha ayrip chiqidu. U nersiler renggi, chong-kichikliki, éghirliqi, we matériyali jehette bir-birige oxshimasliqi mumkin. Qisqisi, nersilerni katégoriyege ayrish nispiy bolidu. Méning bir katégoriyege ayrish usulum bar. Eger siz men ayrip chiqqan katégoriyege qoshulmisingiz, méning uninggha bashqiche pikrim yoq.

Men Qur’anni bashtin-axir tekshürüp, uningdiki bizdin oylashni telep qilghan ayetlerni ayrip chiqtim. Hemde ular üstide oylandim. Shuning bilen men bir sixéma tüzüp chiqtim. Men tüzüp chiqqan sixémigha asaslan’ghanda, bizni oylashqa ündeydighan ayetlerning hemmisini 4 katégoriyege bölgili bolidu. Ularning ikkisi musulman emes kishilerge qaritilghan. Qalghan ikkisi bolsa musulmanlargha qaritilghan. Men mushu 4 katégoriyege kirmeydighan ayettin birerni uchritip baqmidim.

3. Bizni oylashqa ündeydighan ayetlerning 4 katégoriyisi

(1) bu katégoriyege kiridighan ayetler eng köp bolup, uningda Allah musulman emes kishilerni hemmidin bek mukemmel, hemmidin bek qudretlik Allahtin peqet birsila barliqi heqqide oylashqa, diqqet bilen qarap béqishqa (contemplate), we esleshke ündeydu. «ular (heqni tonush üchün) Qur’anni pikir qilmamdu? (47-süre muhemmed 24-ayetning bir qismi).» Allah u ayetlerde «némishqa oylap baqmaysiler? Etrapinglargha qarap béqinglar», deydu. Allah Qur’anda «ular özliri qarap baqmamdu? Ular qandaq peyda bolghan? Ular özlirining nedin kelgenlikini körmemdu? Ularni kim yaratqan? Bu dunya qandaq qilip hazirqidek mewjutluqqa kelgen?» «yaki ular yaratquchisiz yaritilghanmu? Yaki ular özliri yaratquchimu? (52-süre tur 35-ayet).» bu ayetlerde Allah ularni oylinip, bir xudaliqqa ishinidighan bolushqa ündeydu. Allah Qur’anda köp xudaliq heqqidimu sözleydu. Allah deyduki, eger xudadin peqet birsila bar bolmay, xudadin bir qanchisi mewjut bolidighan bolsa, ular bir-biri bilen soqushup ketmemti? Bir xuda yene bir xudani yéngiwélish üchün urushup, dunyani qalaymiqanchiliq qaplap ketmemti? «eger asman-zéminda Allahtin bashqa ilahlar bolsa idi, (ka’inatning tertipi) elwette buzulatti (21-süre enbiya 22-ayetning bir qismi).» démek, eng mukemmel, eng qudretlik Allahtin peqet birsila bar bolup, u hemmini kontrol qilidu. Shunga Allah bu katégoriyidiki ayetlerde musulman emes kishilerni oylap, etrapigha qarap izdinip, shu asasta eng mukemmel, eng qudretlik Allahtin peqet birsila barliqigha özini ishendürüshke ündeydu.

(2) bu katégoriyidiki ayetler musulman emeslerni muhemmed eleyhissalamning peyghemberliki heqqide oylashqa chaqirghan. Mesilen, bir ayette «ular özining hemrahi (yeni muhemmed eleyhissalam) ning mejnun emeslikini oylimamdu? U peqet ashkara agahlandurghuchidur (7-süre e’raf 184-ayet)» déyilgen. Éhtimal musulman emeslerni oylashqa ündeydighan eng küchlük, we kishiler eng köp tilgha alidighan ayet töwendikisi bolushi mumkin: «éytqinki, «men silerge bir ishni tewsiye qilimen: siler xudaliq üchün ikkidin, ya birdin turunglar (yeni Allahning raziliqi üchün yighilip yaki yekke halda heqni tilenglar), andin pikir yürgüzünglar» (34-süre sebe’ 46-ayetning bir qismi).» (Say, I am only asking you to do one thing that you standup for the sake of Allah in single and in groups then you think) bu yerde Allah biz musulmanlarni bashqa musulman emeslerge mushu geplerni déyishke ündewatidu. Yeni Allah bu yerde musulmanlargha: «siler hurunluq qilmay, Allah yolida ornunglardin turup, izdinip we tetqiq élip bérip, musulman emeslerge muhemmed eleyhissalamning bir mejnun kishi (mad man) emeslikini denglar. Bu adem toghruluq, uning gepliri we telimatliri toghruluq oylininglar. Uning telimatliri rastmu yaki rast emesmu? Bu adem némilerni dewet qiliwatidu? U qandaq kitab bilen kelgen? », deydu. Bu yerde muhemmed eleyhissalamning peyghemberliki üstide oylash heqqide intayin éniq buyruq bar. Bir ayette mundaq déyilidu: « «eger Allah irade qilsa, silerge uni (yeni Qur’anni) tilawet qilmas idim, Allahmu uni (men arqiliq) silerge bildürmes idi. Aranglarda uningdin (yeni Qur’an nazil bolushtin) ilgiri uzun zaman turdum, (möjize bolghan bu Qur’anning peqet Allah teripidin nazil bolghanliqini bilishke) eqlinglarni ishletmemsiler?» dégin (10-süre yunus 16-ayet).» démek, bu yerdiki 1-katégoriyidiki ayetler musulman emeslerni «la ilahe illellah» toghruluq oylashqa ündise, 2-katégoriyidiki ayetler ularni « muhemmedun resulullah» toghruluq oylashqa ündeydu. Bu ikki katégoriyidiki ayetler musulman emes ademlerge qaritilghan.

(3) bu katégoriyidiki ayetler musulmanlargha qaritilghan bolup, san jehettin bundaq ayetler bek köp emes. Bu ayetlerde mundaq déyilidu: «séning yaratquching heqqide oylan, shundaq qilsang séning imaning küchiyidu.» bu katégoriye 1-katégoriye bilen parallél bolup, 1-katégoriye musulman emeslerge qaritilghan. Mezkur katégoriye bolsa musulmanlargha qaritilghan. Bir ayette mundaq déyilgen: «ular öre turghandimu, olturghandimu, yatqandimu Allahni eslep turidu, asmanlarning we zéminning yaritilishi toghrisida pikir yürgüzidu (3-süre al imran 191-ayet).» Allahqa ishinidighanlar her qandaq bir penni, mesilen, astronomiye, bi’ologiye, ximiye, fizikini ögense, uning imani téximu küchiyidu. Yeni siz pende bayqalghan nersilerning özlükidin peyda bolup qalmighanliqini téximu yaxshi chüshinip yételeysiz. Yaritilishning qudriti bilen dinamikisini chüshinip yétip, «ah, yaratquchimiz!» dep qalisiz. Bizning yarilishimizgha seweb bolghan birla nerse bar. U bolsimu Allahdur.

(4) Allah bizni Qur’anni chüshinish üchün Qur’an heqqide oylinishqa ündeydu. Allah bizge «némishqa Qur’an heqqide oylinip, uning paydisini körmeysiler?» deydu. U yene «shübhisizki, silerni chüshensun dep, uni erebche Qur’an qilip nazil qilduq (12-süre yüsüf 2-ayet).» deydu. Yeni Allah «Qur’anni silerni oylap chüshensun, dep chüshürgen», deydu. «oylap uni chüshiniwélinglar» deydu. Allah mundaq deydu: «silerning chüshinishinglar üchün Allah (öz ehkamlirini körsitip béridighan) ayetlirini silerge mushundaq bayan qilidu (2-süre beqere 242-ayet.»

Eger biz «eqil» ning til jehettiki menisi bilen uning Islamiy tepekkur qilghandiki menisini baghlap tehlil qilidighan bolsaq, eqilning roli bizning hamaqetlik, dötlük we perwasizliq patqiqigha pétip qélishimizning aldini élish ikenlikini bayqaymiz. Yuqiridiki 4 katégoriyining hemmisi «eqil» ning Islamdin burunqi dewrlerdiki menisige élip baridu.

Yuqiridiki 4 katégoriyini töwendikidek yighinchaqlash mumkin: butqa ishenmenglar. Yalghuz Allahqila ishininglar. Peyghember muhemmed eleyhissalamni ret qilmanglar, uninggha ishininglar. Eqilni ishqa sélip, imaninglarni kücheytinglar. Eqilni ishqa sélip, Qur’anni chüshininglar. Shunglashqa yuqiridiki 4 katégoriye 4 asasiy nuqta bolup hésablinidu.

4. «eqil» ning qarshisi «jahil» dur

Shunglashqa «eqil» ge qarimu-qarshi nerse «jahil (nadan)» bolidu. Qur’an’gha nisbeten eqilning kem bolushi adette imanning kemchil bolushigha élip baridu. Qur’anda déyilishiche, iman ishinish bilen shu asasta emeliy ish élip bérishni öz ichige alidu. Adette heqni bilip turup, shu boyiche heqiqiy ish körmeslik iman hésablanmaydu. Buning bir misali iblistur. U heqni bilidu, emma shu boyiche ish körmeydu. Allah Qur’anda Islamgha ishenmeydighanlarni «jahillar» dep ataydu. «munapiqlar oylimaydu» deydu. Bir ayette Allah jehennemdikilerning sözini neqil keltürüp mundaq deydu: « ular: «eger biz (peyghemberning sözlirini) anglighan, yaki chüshen’gen bolsaq, ehli dozax qatarida bolmas iduq» deydu (67-süre mulk 10-ayet).» yene bir ayette Allah jennetke kirgenlerning sözini neqil keltürüp mundaq deydu: «eger biz peqet anglash we oylash bilenla toxtap qalghan bolsaq, biz jennetke kirelmeyttuq.» démek, Allah jennettiki kishilerde qandaq eqilning barliqini tilgha alidu. Ulardiki eqil heqni chüshen’gen, hemde shu boyiche ish körgen eqildur. Ulardiki eqil din bilen dunyaning her ikkisini öz ichige alghan eqildur.

Shunglashqa Allahqa boysunmighanlar «jahillar» dep atalghan. Mundaq bir ayet bar: «Allah qobul qilishni wede qilghan tewbe yamanliqni nadanliqtin qilip sélip, andin uzun’gha qalmay (yeni ölüm kélishtin burun) tewbe qilghanlarning tewbisidur (4-süre nisa 17-ayetning bir qismi.» hezriti Ibin Abbas mundaq deydu: «gunah ötküzgen her bir adem ashu gunahi üchün bir jahil hésablinidu.» hezriti Ibin Abbas teminligen bu yéshim mezkur ayetning ölchemlik yéshimi bolup, Allah bu yerde mundaq deydu: «eger sen eqilni közge ilmay, jahilliqqa (nadanliqqa) pétip qalmighan bolsang, séning Allahqa boysunmasliqing mumkin emes. Séning Allahqa boysunmasliqing, séni bir jahil qilip qoyidu.» bu til jehette bir toghra bayan qilin’ghan uqumdur. «eqil» déginimiz «özini tosush, özini kontrol qilish» tur. Siz özingizni tosmay, haraq ichisiz. Siz özingizni tosmay, zina qilisiz. Siz özingizni tosmay, bashqa eski ishlarni qilisiz. Démek, sizde özingizni tosidighan eqil bolmighachqa, ashundaq ishlarni qilisiz.

Démek, Allahqa boysunmighan kishi jahil hésablinidu.

5. Ibin Teymiye idiyisidin xulase

Ibin Teymiye 11 tomluq qamus yézip, uningda özi «eqilni ashqunluqqa apiriwetken» dep qarighan guruppilarni tenqid qilghan. U guruppilar diniy peylasoplar bolup, Ibin Teymiye ularni «ehli kelam» dep atighan. Uning qarishiche héliqi guruppigha tewe kishiler insan eqlini uning heqiqiy rolining üstige we sirtigha apirip qoyghan. Ibin Teymiye könglide néme bolsa sözide shuni déyish, eslidikiside ching turush (fundamentalist) jehette dang chiqarghan bir adem. U bashqa eslidikiside ching turidighan kishilerdin perqlinidighan bolup, Ibin Teymiye nahayiti eqilliq we pelsepilik idiyige bay bir ademdur. U en’enining ratsi’onal qoghdighuchiliridin biri. U «Allahning en’enisini qobul qilish ratsi’onalliqqa we logikigha pütünley uyghun kélidu. En’enige ishenmeslik we uni qobul qilmasliq iratsi’onalliqqa kiridu», dep qaraydu. Bu nuqta uning qamusining ismidimu eks etken: «seweb bilen heqning otturisidiki toqunushtin saqlinish». Yeni, uning démekchi bolghini, seweb bilen heq otturisida toqunush mewjut emes, toqunush mewjut bolushi mumkin emes, eqil bilen Qur’an we sünnet otturisida heqiqiy toqunushning mewjut bolushi mumkin emes.

Ibin Teymiye mundaq dep qaraydu: éniq yézilghan muqeddes diniy kitab (Qur’an Kerim) (explicit scripture) bilen heqiqiy seweb (authentic reason) otturisida toqunush mewjut bolushi mumkin emes. Eger muqeddes kitab bilen seweb otturisida bir toqunush körülidiken, yaki muqeddes diniy kitab éniq emes, yaki seweb rast emes. Éniq yézilghan muqeddes diniy kitab bilen heqiqiy seweb otturisida toqunushning mewjut bolmasliqidiki seweb, ularning her ikkisi Allahtin kelgen. Uning biri Allahning sözliri, yene biri bolsa Allahning insanlargha ata qilghan sowghiti. Qur’an Allahning sözliri bolup, eqil bolsa Allah yaritilghuchilargha ata qilghan sowghattur. Bu ikki nersining kélip chiqish menbesi Allah bolghachqa, ular öz-ara ziddiyetlik bolup qalmaydu. Ularni öz-ara ziddiyetlik qilip qoyush, Allah sözligen nerse bilen Allah bergen nersini ziddiyetlik qilip qoyush bolup hésablinidu.

Bashqa bezi ziyaliylar, mesilen, Ibin Teymiye qamusida misal qilip alghan Ibin Rushid, Ibin Sina we Pexridin Razilarning bir prinsipi bar bolup, u prinsip mundaq dep qaraydu: eger seweb (eqil) bilen heq (neqil) otturisida ziddiyet yüz béridiken, wehiyge qarighanda seweb (eqil) üstünlükni élishi kérek. Chünki, seweb heqning heq ikenlikini jezmleshtüridighan nersidur. Biz Qur’anning heq ikenlikini qandaq bilimiz? Bizge eqlimiz shundaq dégenliki üchün, biz Qur’an bir heq, dep qaraymiz. Bu yerde eqil Qur’anni qollawatidu. Biz eqlimizge ishinip, Qur’an heq, dep qarawatimiz.

Ibin Teymiye bolsa yuqiridiki hékmetke «bimene, logikisiz, we asassiz» dep baha bérip, özining qamusida mushu mesilige qarita 44 nuqtini otturigha qoyidu. Ibin Teymiye mundaq deydu: bu prinsip hergizmu put tirep turalmaydu. Allah sözligen nerse bilen Allah bergen nerse otturisida ziddiyet bolushi mumkin emes.

Seweb yaki eqilning bir éniq chéki yoq. Bir heqiqiy eqil bilen bir xata eqilni perqlendürüp béridighan nerse yoq. Buning bir misali süpitide mundaq bir ishqa qarap baqsaq bolidu: insan tarixida ikki diniy peylasop birer qétim mushu dunyaning asasi toghrisida bir pikir birliki hasil qilip baqqan emes. Siz özingizge qarap béqing: bügün siz melum bir ishni qilsam, mundaq netije chiqidu, dep jezmleshtürisiz. Etisi qarisingiz uningdin bashqiche netije chiqidu. Shuning bilen siz «men qandaq bolup mushundaq dötlük qilghandimen?» dep oylaysiz. Yeni, sizning eqlingizning bir xatalashmaydighan nerse emeslikini siz özingizmu ispatlap turisiz. Démek, eqilning birer éniq chéki yoq.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

Paydilinish matériyalliri:

[1] The Role of Revelation & Reason in a Post-Modernist Age ~ Dr. Yasir Qadhi | 30th April 2014

https://www.youtube.com/watch?v=PMeNqqwDimI

[2] kashgari, «Islam dini we ilim-pen (1)

http://bbs.misranim.com/thread-124269-1-1.html

[3] Muhemmed Salih Damolla Haji, «Islam dini bilen ilim-pen qarshimu?»

http://bbs.misranim.com/thread-125025-1-1.html

*****************************************************************************

Wehiy bilen eqilning alaqisi

(1)

Qur’an we Eqil

Eqil heqiqi bir möjize, bu möjize eqilni Allah ehmiyetsiz yaritip qoymidi, insan’gha höjjet bolsun üchün yaratti. Eqil insanning heqiqetke yétishi üchün Allah ata qilghan nuri, tepekkurning yoli, meripet we imanning achquchi.

Islam dini bilim-meripet we alimlarning qedrini nahayiti yuqiri kötüridu:«Allah silerdin iman éytqanlar we ilim bérilgenlerni bir qanche derije yuqiri kötüridu»(mujadile sürisi, 11-ayet). Islam musulmanlarni bilim- meripet öginishke chaqiripla toxtap qalmastin, hayat we ka’inatqa nezer yürgüzüsh, tepekkur qilish we izdinishke chaqiriq qilidu.

Qur’anda «eqil»dégen söz yandash sözliri bilen 300 qétim tekrarlan’ghan, «ilim»(bilim) dégen yandash sözliri bilen söz 1500 qétim tekrarlan’ghan».

Islam exlaq-peziletke baghlan’ghan eqilni ulughlaydu we qedrini yuqiri kötüridu, eqilni asasliq meripet menbelirining qataridin dep belgileydu. Qur’an kirim eqilni tilgha alsa ulughlash ornida we eqilning teqezzasi boyiche ish qilishning zörürliki asasida bayan qilidu.

Qur’anning eqlini ishqa sélishqa chaqirghanliqi eqilning ornini tekitlep béridu. Shundaqla insanni tepekkur qilish, analiz qilish, chüshinish we angqirishtin ibaret xas artuqchiliqigha diqqitini qaritidu. Insan eqlini kéreksiz qilip qoysa, insanliq maqamidin chüshüp kétidu.

Qur’anning eqilni istimal qilishqa chaqirghanliqi chüshinish iqtidarini échiwétidu, tepekkurini qozghitidu, bilim-meripetlerni téximu köplep élishqa teshebbus qilidu we heq bilen naheqni éniq ayrip béridu. Chünki insan tepekkur qilsa tereqqi qilidu, eqlini kéreksiz qilip qoysa meripet chékinidu. Shuning üchün Qur’an iman bilen tepekkur, iman bilen meripet arisidiki rishtini chingitidu.

Qur’anning-ka’inat we hayatning barliq tereplirige nezer tashlashqa yüzlendürüsh arqiliq- eqilni ishlitishke chaqirghanliqi mustehkem ilmiy métodtin ibaret. Bu métod heqiqetke yetküzidighan ilmiy tetqiqatning sheripini yuqiri kötüridu. Bu ilmiy métod meripetke yétish yolida guman we texminen qarashqa tayinishni qobul qilmaydu...

Qur’an xitab qiliwatqan eqil wijdanni saqlaydighan, heqiqetlerni hés qilalaydighan, ishlarni perqlendürüp qariyalaydighan, ziddiyetlerni sélishturalaydighan, yiraqni köreleydighan we analiz qilalaydighan eqildur. Bu eqil qatmalliq, tersaliq we azghunluqqa qarishi turidighan eqildur. Qur’anning eqilge xitab qilghanliqi tepekkur qilish métodini toghrilap bergenlikidur.

Islam dini chérkawgha oxshash muqeddes kitab (Qur’an)ni chüshinishni yalghuz diniy alimlarning heqqi dep qarap, bashqa eqil igilirining tepekkur yürgüzüshi we chüshinishini cheklimidi. Her qandaq eqil igisi we bilim meripetlik kishiler Qur’an’gha nezer tashlisa we izdinish élip barsa, Islam qarishi alidu.

(2)

Eqli nezer yürgüzüsh meydanliri

Bu yerde shuni bilish kérekki, Allahning mahiyiti toghrisida oylinish cheklinidu, chünki insanning eqli cheklik bolup Allahning mahiyitini hés qilalmaydu. Allahning németliri toghrisida oylinish teshebbus qilinidu. Ka’inatning hemmisi Allahning insan üchün yaritip bergen németliri, insan Allahning qudret tesiri bolghan ka’inat we hayat mesilide tepekkur qilishqa buyrulghan. Tepekkur qilishqa chaqirilghan meydan töt:

1. Allahning cheksiz kamali qudriti bilen tonushush üchün ka’inattiki möjizliride izdinish,

2. Ka’inatning sirlirini bilish we zéminni güllendürüshte paydilinish üchün Allahning ka’inat kitabi toghrisida tetqiqat élip bérish,

3. Qur’an Islamning qanunshunasliq hékmet sirlirini bilish we yéngi weqeliklerge höküm yekünlesh üchün iqtidarliq kishilerning eqlini ishqa sélishqa yüzlendüridu.

4. Qur’an insaniyet hayatida yüz bériwatqan qanuniyetlerni tepekkur qilishqa chaqiridu. Hayat qanuniyetliri özgirip qalmaydu, eqil igiliri menpe’eti bilen maslishidighan yaxshi jemi’yetlerni shekillendürüsh üchün bu qanuniyetlerdin paydilinishni lazim. Shunga Qur’an zémindiki Allahning qanuniyetliri we tarixtiki milletlerning ehwallirigha qarap chiqinglar dep buyrughan. Jem’iyetlerdiki mewjutluqni saqlash we yoqulush amillirini tetqiq qilishqa, ilgiriki milletlerning tejribisidin ibret élish we xataliqlardin saqlinishqa, shundaqla Allahning ka’inattiki qanuniyetliri bilen ziddiyetleshmeslikke chaqirghan .

Démek, Qur’an eqilning orni, qimmiti we ehmiyitini chékidin ashuruwetmey yaki perwasizliq qilmay qoghdighan. Qur’an kerim wehiyni azghun izahatlardin qoghdash, sheri’et ehkamlirini meqsetliridin buruwtishtin hémaye qilish we jem’iyetni weyran qilidighan türlük apetlerdin qoghdash xizmitini, shundaqla ilmiy tereqqiyat, tejribe tetqiqatliri we zéminni güllendürüshtin ibaret muhim wezipini eqilge tapshurghan.

Biraq eqilning ilahiy wehiyidin chetnep kétishige ruxset qilmaydu. Chetnep ketsila yaxshiliqtin yiraqlishidu we chiriklikke yol échip béridu. Eqil ilahiy wehiy da’irisde heriket qilsa, heriket da’irisi tariyip qalmaydu, mewjudiyetning barliq saheliride heriket qilalaydu. Wehiy eqilni peqet toghra yölinishtin burulup kétishtin, xata chüshenchidin we hewesning tartip kétishidin tosidu. Uningdin kéyin hayatqa güzellik qoshidighan türlük meydanlarda heriketlinishke ittiridu.

(3)

Eqil bilen neqil arisida ziddiyetni qandaq hel qilish lazim

Eqil bilen neqil arisida ziddiyetning yüz bérishi Qur’an xitabidin tesirlen’gen Islam eqlidin peyda bolmighan. Biraq Islam idiyisining grik pelsepisidiki grik eqlidin tesirlen’genliki sewebidin peyda bolghan. Shunga deslepki dewridiki musulmanlarning eqil toghrisidiki chüshenchisi eqilni toghra bilen xatani, heq bilen naheqni ayrip bérishke yardem béridighan tughma qabiliyet dep qarighan. Eqideshunas alimlar eqil meripetning yol bashchisi süptide wehiyge tayinishi zörür dep tekitligen. Métafizika xaraktérlik mesililerde eqil wehiyge tayanmay musteqil halda toghra qarash alalmaydu.

Her qandaq ehwalda «wehiy bilen eqil» idiye, meripet, emel qilish we intizamgha sélish menbesi süptide öz-ara hemkarliship bir birini toluqlaydu, biri birige zit kelmeydu. Ziddiyetliship qalghan mesile whiyini izahlashta we eqli netijilerge yétish métodimizda köp tepekkur qilish, tekshürüsh we nezer yürgüzüsh asasida hel bolidu, heqiqet aydinglishidu, zitlishish xiyali yoqqa chiqidu we insan hayatini yüzlendürüwatqan sheri’etning meqsetliri nishan qiliwatqan insaniy menpe’et teqezzaliri roshenlishidu.

Eqil bilen neqilning ziddiyetlik körünüshliri töwendikiche:

1.wehiyge zit kelgen eqli mesile keskin bolmisa, ziddiyet yüz béridu.

2. Saghlam eqli yekün’ge zit dep qariliwatqan neqil(hedis) sehi hedis bolmisa, ziddiyet yüz béridu.

3.neqilni chüshinishtiki xataliq sewebidin ziddiyet yüz béridu.

4. Eqil keskin halette mumkin emes dep qaraydighan mesile bilen eqil hés qilalmaydighan mesililerni perqlendürmesliktin yüz béridu. Bu mesilidiki janliq mesililer:

(1).wehiyning heqiqetliri eqilning heqiqetliri bilen ziddiyetliship qalmaydu, chünki her ikkisining menbesi Allah.

(2).keskin uqumgha ige wehiy küchlük éhtimalliqqa ige eqli hökümning aldida turidu, keskin heqiqet derijisige yételmigen nezeriyening wehiyning keskin uqumining aldigha ötüshi mumkin emes.

(3). Küchlük éhtimalliqqa ige wehiy uqumi eqilning keskin uqumi asasida izahlinidu. Chünki küchlük éhtimalliqqa ige wehiy uqumi bir qanche xil izahlashni qobul qilidu, shunga ilmiy heqiqet qollighan izahat aldigha sürülidu.

(4). Eger wehiy we eqildin ibaret her birsining uqumi küchlük éhtimalliqqa ige bolsa, birsining yene birsidin keskin ikenliki éniqlan’ghan’gha qeder birini yene biridin küchlendürmey toxtap turimiz. Qaysining keskinliki ispatlansa, shuni aldigha sürimiz. Eger ispatlanmisa, sirtqi küchlendürüsh amillirini izdesh lazim bolidu.

Imam pexru razi: eqil bilen neqil zitliship qalghanda eqilni neqilning aldigha qoyghan. Imam ibni Teymiye eqil bilen neqil ziddiyetliship qalghanda neqilni eqilning aldigha qoyghan.

Mesilini hel qilishtiki ikki xil métod insaniyet hayatini yüzlendürüshte wehiy bilen eqilning ehmiyitini sheklendürüsh bilen alaqisi yoq. Her ikki éqim meyli wehiyge tewe bolsun yaki eqilge tewe bolsun keskin hökümige egishishning zörürlikide ittipaq, we keskin wehiy bilen keskin eqli yekünning ziddiyetliship qélishning mumkin emeslikide birdek qarashta.

Mesilen, imam razi wehiyning meripet menbesi ikenlikide shek qilmaydu, belki mewjudiyetni bir pütün tesewwur qilishta Qur’an kirimning höjjiti asasida qedem basidu. Biraq u ayetni zahiriy menisige apirish mumkin bolmighanda ayetni zahiri uqumdin bashqiche izahlashqa chaqiridu.

Imam ibni Teymiyemu neqilning rastchilliq bayanida eqilning prinsiplirining ehmiyitide shek qilmaydu. Biraq u eqilge nisbet bérilgen qarashning hemmisi ret qilishni qobul qilmaydighan derijide keskin emes dep qaraydu.

Raghib ispahani mundaq dégen:«shüni bilginki, eqil sheri’et bolmisa hidayet tapalmaydu, sheri’et eqil bolmisa namayan bolmaydu, eqil asas, sheri’et binagha oxshaydu. Bina bolmisa asasi héch nersige esqatmaydu, asasi bolmisa bina mustehkem turalmaydu. Eqil közge oxshisa, sheri’et nurgha oxshaydu. Sirttin nur bolmisa, köz esqatmaydu, köz bolmisa nurmu esqatmaydu. Shunga sheri’et sirttin eqildur, eqil ichidin sheri’ettur, u ikkisi bir biri bilen ziddiyetleshmeydu, belki bir birini toluqlaydu».

Wehiy bilen eqil arisidiki bir birini toluqlash musulmanning éngida addi chüshinishlik mesile. Chünki eqil insanning zémindiki güllendürüsh mes’uliyitini üstige alghanliqini hés qilishi we bu amanetni orunlashqa yardem béridighan maddi sewebler bilen tonushush üchün ata qilghan sowghat. Wehiydin meqset insanni hidayet qilish, chüshenche iqtidarini toluqlash, toghra hayat ghayisini belgilesh, hayattiki mes’uliyetlirini békitish, yölinishini toghrilash, hayat we ka’inat alaqisidin sirt axiret hayati bilen toghra mu’amilide bolushqa yétekchilik qilishtin ibaret.

1-resim: yasir qazi doklat bériwatqan bir körünüsh.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair