Kichik Baligha Kitab Oqup Bérishning 10 Chong Paydisi

Erkin Sidiq

2014-yili 6-ayning 27-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.izdinix.com/thread-58899-1-1.html

Men özümning aldinqi qétim teyyarlighan «Tughulmighan bowaqqa kitab oqup bérishning paydiliri» dégen témidiki bir maqaliside, gherbte yashaydighan, bala terbiyisi kespide aliy unwanlarni alghan, we bala terbiyisi kespi bilen shughullinidighan mutexessisler eng yéngi tetqiqat netijilirige asasen otturigha qoyghan bir qisim nezeriyilerni tonushturup öttüm. Mezkur maqalida kitabning tughulup bolghan balilar üchün qandaq rol oynaydighanliqi heqqide toxtilimen. Yeni tughulup bolghan, emma mektep yéshigha téxi toshmighan balilargha kitabning qandaq tesir körsitidighanliqini chüshendürüp ötimen.

Bir adem In’glizche Google gha kirip, «balilargha kitab oqup bérishning muhimliqi» (the importance of reading books to children) dep izdep baqidighan bolsa, bu heqtiki In’glizche menbelerning köplükige intayin heyran qalidu. Bu xil ehwal mendek bir ishqa tutush qilghan kishigimu xéli zor qiyinchiliqlarni tughdurup béridu. Yeni biz «bu sahede matériyallar bek köp bolghachqa, ularning ichidiki qaysisini tallap tonushturush kérek?» dégen mesilige duch kélimiz.

Men bu qétim «Deslepki mezgiller» (Early Moments) dégen bir tor bétini tallidim. Bu tor bette balilargha kitab oqup bérishning muhimliqi heqqidiki uchurdin bashqa, hazirghiche gherb elliride bala terbiyiside eng küchlük rol oynighan yaki eng köp tarqalghan nurghun kitablar bar iken. Hemde «bir yashliq bala», «ikki yashliq bala» dégen ayrim-ayrim sehipiler bar bolup, ashu katégoriyilerning her birsige toghra kélidighan bala terbiyilesh usuli, hemde kitab we bashqa matériyallar heqqidiki uchurlar ayrim-ayrim teminliniptu. Bu tor betning ichidiki uchurlarni bir qanche parche maqale bilen tonushturup bolush mumkin emes iken. Shunga men mezkur maqalida ashu tor bettiki peqet birla mezmunni, yeni mektep yéshigha toshmighan balilargha kitab oqup bérishning paydilirini tonushturimen. U tor bettiki bashqa bir qisim mezmunlarni özümning kéyinki maqaliliride tonushturushum mumkin.

Resmiy mezmunni bashlashtin burun, men aldi bilen mezkur tor bétining arqa körünüshini azraq tonushturup ötimen.

Töwendikisi «Deslepki mezgiller» tor bétidiki mezmunlar. Eger men öz pikrimni qoshup qoyushqa toghra kelse, uni men «ilawe» sheklide kirgüzimen.

1. «Deslepki Mezgiller» Tor Bétining Arqa Körünüshi

«Deslepki Mezgiller» tor bétini qurghanlar yalghuz muherrirler bilen neshriyatchilarni öz ichige élip qalmastin [1], ular kichik balilarning ata-anisinimu öz ichige alidu. Ularning hemmisi aliy mektepning ma’arip kespini püttürgenler bolup, ularning köpinchisi balilar kitabliri neshriyati saheside uzun muddet ishligen kesip ehliliridur. Ularning asasiy nishani ata-anilar we ularning perzentlirini yuqiri süpetlik we nahayitimu huzurlinarliq kitab oqush shara’iti bilen teminleshtin ibarettur.

«Deslepki Mezgiller» tor bétining bash shirkiti 1965-yili bir yash axbaratchi teripidin Norwégiyede qurulghan bolup, uning bu ishni bashlishigha özining bir yéngi tughulghan bowiqidin eng yaxshi derijide xewer élish istiki türtke bolghan. U bir guruppa bala terbiyisi (child development) mutexessislirini yighip, yash ata-anilar üchün «Bowaq Kitabi» (The Baby Book) dep atalghan bir qollanmini neshr qilip, uni doxturxanilar arqiliq tunji qétim perzentlik bolghan ata-anilargha tarqatqan. Hazir bu kitabning 42-neshri bésiliwatqan bolup, u 1965-yilidin bashlap pütün Yawropada neshr qilinip kelgen. 45 yildin uzunraq waqittin buyan, bu ish bilen shughulliniwatqan mutexessisler balilar, ata-anilar we balilargha kitab oqup bérishning zörürlüki heqqide nurghun bilim we tejribe-sawaqlarni toplighan.

45 yildin buyan «Deslepki Mezgiller» guruppisi Amérikidiki eng dangliq markilardin «Doktor Syus» (Dr. Seuss), «Disnéy» (Disney) we «Bowaq Éynishtéyn» (Baby Einstein) qatarliqlar bilen hemkarliship kelgen.

Ilawe: Men gherb elliride balilargha bilim béridighan we balilarning zéhnini achidighan her xil kitablarning nahayiti köplükini bilettim. Emma, dunyagha dangliq fizika alimi Albért Éynishtéyn (Albert Eynstein) ning ismi qollinilghan bir markining barliqini anglap baqmighan ikenmen. Éynishtéyn fizika saheside bayqashliri eng köp bolghan dangliq alim bolup, uning bayqashliri ichide «nispiylik nezeriyisi» eng yuqiri orunda turidu. Men hazir «Bowaq Éynishtéyn» markisida némilerning barliqini tekshürüp baqtim. Uningda kichik balilar oynap yürüp özi musteqil halda yéngiliqlarni bayqashni mezmun qilghan kitablardin 50 tek kitab bar iken [2].

«Deslepki Mezgiller» tor bétide mundaq déyilgen: «Ata-ana bolush süpitimiz bilen biz balilirimizgha nurghun nersilerni sowgha qilimiz. Biz ularni ular eng yaxshi köridighan orunduqta olturghuzup baghrimizgha bésip, ulargha bir xil bixeterlik tuyghusi ata qilimiz. Ular oynash meydanida körsetken sérkchilik oyunlirigha chawak chélip, biz ularning öz-özige bolghan ishenchini kücheytimiz. Ular bilen bir dolqunluq kölde su üzüp, biz ularning yéngiliqlargha bolghan hewisini qozghaymiz. Emma, shundaq bir sowghat barki, u balilirimizgha yuqiridiki nersilerning hemmisini, hetta uningdinmu köprek nersilerni ata qilalaydu. U bolsimu balilargha kitab oqup bérish sowghitidin ibaret. Her küni balingiz bilen bille kitab oqush, balingizgha uning yéshigha mas kélidighan we uni jelp qilidighan kitablarni hazirlap bérish, hemde özingiz bir kitab oqush ülgisi bolup bérish arqiliq, siz balingiz kichik waqtidila uning sawatini chiqiralaysiz. Balingizni ömür boyi öginidighan, öginishtin huzurlinidighan qilip terbiyiliyeleysiz. «Deslepki Mezgiller» tor béti sizni balingizning sawatini kichik waqtidila chiqirish üchün zörür bolghan eng qimmetlik matériyallar bilen teminleydu. Biz sizning biz bilen alaqiliship, bizning sizge we ömür-boyi kitab oqughuchi bolush aldida turghan balingizgha qandaq yardemde bolalaydighanliqimizni biliwélishingizni ümid qilimiz.»

Emdi resmiy mezmunni tonushturushni bashlaymen [3].

2. Kichik Baligha Kitab Oqup Bérishning 10 Chong Paydisi

Siz balingizda yétildürmekchi bolghan eng muhim iqtidarning néme ikenlikini bilemsiz? Birinchi orunda turidighini éhtimal balingizning eqilliq bolushidur. Hemmimiz balilirimizning eqilliq bolushini arzu qilimiz. Shunglashqa biz yaxshi mektepni tallashqa we tallighan mekteptiki oqutquchilarning biz kütken yerdin chiqishigha kapaletlik qilishqa nurghun waqit serp qilimiz. Emma, shu nerse ésingizde bolsunki, siz balining dadisi yaki apisi bolush süpitingiz bilen, kitab oqushni balingizning kündilik turmushining bir qismi qilish arqiliq balingizning bilim élish pursitini zor derijide köpeyteleysiz.

Ilawe: Amérika we bashqa gherb elliride her bir a’ililikler rayonida yashaydighan balilarning oquydighan mektepliri aldin békitiwétilgen bolup, siz mawu rayonda yashap, balingizni yene bir rayon’gha tewe mektepke kirgüzelmeysiz. Bu ish hökümet mektepliri üchün shundaq bolup, xususiy mekteplerge bundaq cheklime qoyulmaydu. Emma, xususiy mektepler xéli yuqiri oqush puli alidu. Hökümet mektepliri bolsa heqsiz oqutidu. Eger siz balingizni bashqa bir rayondiki yaxshiraq mektepke bermekchi bolsingiz, öyingizni shu rayon’gha köchürüshingiz, yaki ashu rayonda bir yataq ijarige élip olturushingiz kérek. Amérikida ene shundaq qilidighanlar xéli köp.

Baligha kitab oqup bérishning bir yaxshi ish ikenlikini hemmimiz bilimiz. Emma siz emdila ayighi chiqqan yaki téxi mektep yéshigha toshmighan balilargha kitabning paydisini yetküzüsh arqiliq ular özliride yétildüridighan alahide iqtidarlarni bilemsiz? Siz 2 yashtin 5 yashqiche bolghan balilargha kitab oqup bérish arqiliq töwendikidek muhim paydilargha érisheleysiz.

(1) Ata-ana bilen bala otturisida bir küchlük munasiwet ornitish. Bala yéshining chongiyishigha egiship, u oynash, yügürüsh we toxtimastin özining etrapidiki muhitni tekshürüp közitish ishliri bilen intayin heriketchan bolup kétidu. Balingiz bilen bille yétip, uninggha kitab oqup bérish arqiliq, siler ikkinglar barliq herikettin toxtap, balingizning bowaq waqtidiki tatliqliqi bilen uni baghringizgha basqan waqitta sizge élip kelgen rahetlik peytlerni qaytidin eslige keltüreleysiz. Balingizgha kitab oqup bérish bir wezipe emes, ikkinglar otturisidiki munasiwetni küchlendüridighan bir terbiyilesh jeryanigha aylinidu.

(2) Balini mektepte ela derijide oquydighan qilish. Yéngi mangghan we mektep yéshigha toshmighan balilargha kitab oqup bérishning bir asasiy paydisi ashundaq muhitta chong bolghan balilarning bilimge intilishi adette nahayiti küchlük bolidu. Nurghunlighan tetqiqat netijilirining körsitishiche, mektep yéshigha toshushtin burun kitab bilen köp uchrashturulghan balilarning mektepte yaxshi oqup kétish éhtimalliqi köp yuqiri bolidu. Eger bir bala söz we jümlilerni qurashturush jehette qiynalsa, uning özige bashlanghuch mektepte ötülgen matématika, tebi’iy-pen we ijtima’iy pen uqumlirini yaxshi chüshinelishimu téximu mumkin emes.

(3) Asasiy sözlesh iqtidarlirini yétildürüsh. Balilar yéngi méngishqa bashlap, mektep yéshigha toshquche nahayiti halqiliq til we teleppuz qilish maharetlirini öginidu. Balingiz siz oqup bergen kitabni anglap, tilni teshkil qilghuchi asasiy ahanglarni este qalduridu. Yéngidin mangghan bir balining kitablarni waraqlap, yalghandin kitab oqushi uning sawatliq bolushidin burunqi bir intayin muhim pa’aliyiti bolup hésablinidu. Shundaq qilish arqiliq balingiz bir qisim sözlerni özlükidin teleppuz qilishqa bashlaydu.

(4) Kitab oqushning asasliq maharitini igilesh. Balilar tékistlerning soldin onggha yaki ongdin solgha oqulidighanliqini bilidighan, yaki kitabtiki sözler bilen resimlerning öz-ara oxshimaydighanliqini bilidighan halda tughulmaydu. Balilarda ademde kem bolsa bolmaydighan ashundaq maharetlerni ulargha kichik waqtida kitab oqup bérish arqiliq yétildürgili bolidu.

(5) Küchlük alaqilishish maharitini yétildürüsh. Yéngidin mangghan baligha kitab oqup bersingiz, u özining meqsitini söz arqiliq yaxshiraq ipadilep béreleydighan, we bashqilar bilen bolghan munasiwetni saghlam élip baralaydighan bolidu. Siz oqup bergen kitabtiki pérsonazhlar otturisidiki munasiwetlerge diqqet qilish, hemde kitab oqush waqtida siz bilen öz-ara munasiwet élip bérish arqiliq, balingiz intayin qimmetlik alaqilishish qabiliyitige ige bolidu.

Ilawe: Gherb elliridiki mektep we xizmet orunlirining hemmiside bir ademning éghizaki we yazma shekildiki «alaqilishish iqtidarliri» (communication skills) gha intayin yuqiri derijide ehmiyet bérilidu. Shunglashqa gherb elliride bu iqtidarlarni yétildürüshni balilar kichik waqtidila bashlaydu. Amérikidiki aq tenlikler ichide kishiler ara munasiwet qilish bilen munasiwetlik kesip bilen shughullinip yashaydighanlar nahayiti yuqiri salmaqni igileydighan bolup, ular bundaq ishqa intayin usta kélidu. Hemde ashundaq kesip bilen nahayiti yaxshi yashaydu. Men Uyghur diyaridiki waqtimda, «alaqilishish iqtidari» dégen bir uqumni uchritip baqqinim ésimde yoq. Yeni, Uyghurlar bu jehette nahayiti ajiz bolup, bundaq ajizliq toghra so’alni sorash, so’alni toghra sorash, öz meqsitini toghra ipadilesh, öz bilimini bashqilargha ünümlük yetküzüsh qatarliq nurghun jehetlerde namayan bolidu. Uyghurlarning mushundaq bolup qélishidiki bir seweb, ularning kichik waqtidin bashlap kitab oqushni bir adetke aylandurmighanliqi bilen zich munasiwetlik. Kitab oqumasliq hazirmu, chet eldiki Uyghurlar ichidimu intayin éghir.

(6) Tilni pishshiq igilesh. Tetqiqat netijilirining körsitishiche, yéngi mangghan waqittin bashlap kitab bilen hepilishish balilarning nahayiti puxta til asasigha ige bolushini kapaletke ige qilidu.

(7) Téximu köp logikiliq tepekkur qilish iqtidarini igilesh. Kichik balilargha kitab oqup bérishning yene bir muhim paydisi, ularda abstrakt uqumlarni chüshinish, her xil ehwallargha qarita logikiliq tepekkur yürgüzüsh, seweb bilen netijini toghra tonush, we toghra höküm chiqirish iqtidarlirini yétildüridu. Balingiz siz oqup bergen hékayini öz etrapidiki dunya bilen baghlighanda u bashqiche hayajanlinip kétidu.

(8) Yéngi nersilerge xush pé’illiq bilen mu’amile qilidighan yaki yéngiliqni her waqit qarshi alidighan bolush. Balingiz ösüsh jeryanidiki bir muhim burulush nuqtisigha yéqinlashqanda, yaki melum bir bésimi éghir ishqa yoluqqanda, uninggha ashundaq ehwallargha mas kélidighan hékayidin birni oqup bersingiz, uning ashundaq bir ötkeldin qiynalmay ötüp kétishi köp asan’gha toxtaydu. Mesilen, eger balingiz yeslige kirish aldida uninggha mushundaq ish bilen munasiwetlik hékayidin birni oqup bersingiz, u özining bir az jiddiylishiwatqanliqining bir normal ish ikenlikini hés qilalaydu.

(9) Bir ishqa zéhnini yighish we öz-özini bashqurush iqtidarlirini kücheytish. Yéngi mangghan balilar deslipide kitab oquwatqanda jim olturmasliqi yaki hékayige zéhnini yighalmasliqi mumkin. Emma ular bara-bara kitab oquwatqanda zéhnini kitabqa merkezleshtüridighan bolidu. Kitab oqup yéngi chüshenche hasil qilish jeryanida öz-özini yaxshiraq kontrol qilidighan, zéhnini bir ishqa uzunraq yighalaydighan, hemde este yaxshiraq qalduralaydighan qabiliyetlernimu yétildüridu. Bala mektepke kirgendin kéyin bu iqtidarlar uning mektepte ela derijide oqushigha nahayiti zor derijide yardem qilidu.

(10) Kitab oqushning bir huzurlinarliq ish ikenlikini biliwélish. Yéngi mangghan balilargha kitab oqup bérish ularni kitab oqushning bir türlük adem bérilip kétidighan ish ikenlikini, uning hergizmu bir wezipe emeslikini bilidighan qilidu. Kichik waqtida kitabni köp anglighan balilar widi’o oyunliri, téléwizor we bashqa shekildiki köngül échish ishlirigha qarighanda kitab oqushni yaxshiraq köridighan adetni yétildüridu.

Kitab yéngi mangghan we mektep yéshigha toshmighan balilargha sansizlighan jehette payda yetküzüsh küchige ige. Ata-anilar üchün kichik balisigha kitab oqup bérish balisini mekteplerde ela derijide oquydighan qilip terbiyilep yétildürüshtiki eng muhim ishlarning biridur.

3. Axirqi Söz

Men her qétim gherbning bala terbiyisi jehettiki tereqqiyatini közetkende, Uyghur diyarining bu jehette neqeder arqida qalghanliqini hés qilimen, hemde nahayiti tit-tit bolimen. Amérikidiki chong-chong aliy mekteplerning hemmiside «bala tereqqiyati» yaki «bala terbiyisi» (child development) dégen bir kesip bar bolup, eger bir adem mushu kesipte heptisige 3 sa’ettin ötülidighan derstin 4 ni oqup, oqutquchiliq layaqetlik kinishkisi almaydiken, u bir bashlan’ghuch mektepkimu oqutquchi bolalmaydu. Yeslige oqutquchi bolidighanlarghimu mushu jehette belgilik telepler qoyulidu. Qosh tilliq ma’aripni yolgha qoyghan bashlan’ghuch mektep oqutquchiliridin choqum her ikki tilda nahayiti yuqiri sewiyide sawatliq bolush telep qilinidu. Men burun yazghan maqalilirimning bir qanchiside Yehudiylar bilen Yaponlarning bala terbiyisini qandaq élip baridighanliqini qisqiche tonushturup öttüm. Eger biz dunyadiki eng tereqqiy qilghan ellerning ashundaq tereqqiy qilalishidiki muhim amillarni tekshürüp köridighan bolsaq, ularning bala terbiyisige yüksek derijide ehmiyet béridighanliqi choqum ashu amillar ichidiki eng muhimi bolup chiqidu. Emma, her xil sewebler tüpeylidin biz téxiche bu jehettiki ishlarni yaxshi qilalmaywatimiz.

Töwende men özümning bala terbiyisi jehettiki bir qanche teklipini qérindashlargha sunimen:

(1) Hazir Uyghurlar ichide öz xelqige birer ehmiyetlik ish qilip bérishni arzu qiliwatqan, özining kichik balisi bar, hemde tor béti yasashqa qiziqidighan qérindashlar xéli köp bar. Bolsa shundaq qérindashlar men mezkur maqalida tonushturghan «Deslepki mezgiller» dégen tor bétige oxshash bir mexsus bala terbiyisi üchün xizmet qilidighan tor bétidin birini yasighan bolsa. Uninggha Uyghur tilida yézilghan bala terbiyisige a’it hemme maqalilerni toplap, balilar üchün teyyarlan’ghan kitablarni we yéngi téxnikilar asasida yasalghan, balilarning eqliy tereqqiyatigha yardimi bar her xil oyunchuqlarni tonushturghan bolsa. Ashundaq buyumlarni sétish, we gherbning balilargha a’it yaxshi kitab we bashqa buyumlirini Uyghurchilashturush mulazimitini qilishnimu oyliship baqqan bolsa. Eger ashundaq ishlarni qilidighan shirket we tor betliri qurulup bolghan bolsa, eger muwapiq bolsa, ulargha a’it uchurlarni mushu yazmining astigha inkas sheklide yézip qoyghan bolsanglar.

(2) Kichik balisi bar ata-anilar yuqiriqidek tor betining birsige yighilip, öz-ara uchur we tejribe almashturup, balilarni yaxshi terbiyileshte öz-ara yardemleshse.

(3) Chet elde «bala tereqqiyati» we ma’arip kespide magistirliq we doktorluq unwanighiche oqughan, we bashlan’ghuch we ottura mekteplerde oqutquchiliq qiliwatqan Uyghur qérindashlardin melum sandiki kishiler bar. Méning silerdin ümid qilidighinim, biliminglarni Uyghur diyaridiki qérindashlargha tonushturup qoyghan, ulargha bilimning zakitini bergen bolsanglar. Hazir bala terbiyisi jehette Uyghurlarning qilishigha tégishlik ishliri intayin köp. Uyghur diyarida bu jehettiki bilimler intayin qis. Men Uyghur diyaridiki aliy mekteplerning birerside «bala tereqqiyati» dégen kesip barmu-yoq, uni bilmeymen. Men burun yurtta oquwatqan waqitta undaq kesipni anglap baqmighan. Chet elde adettiki bir ishtek tuyulghan nurghun nersiler Uyghur diyaridiki qérindashlar üchün qimmetlik bilim we uchurlar bolup qalidu. Shunglashqa men chet elde yashawatqan bilimlik qérindashlarning öz bilimlirini xelqimizning paydilinishi üchün sunushini tolimu ümid qilimen.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

Paydilinish matériyalliri:

[1] Early Moments – Our Story

https://www.earlymoments.com/Our-Story/

[2] Baby Einstein Playful Discoveries Book List

https://www.earlymoments.com/baby-einstein/List-of-Baby-Einstein-Books/

[3] 10 Reasons Why You Should Read to Your Kids

https://www.earlymoments.com/Promoting-Literacy-and-a-Love-of-Reading/Why-Reading-to-Children-is-Important/

Resimler: Men hazir torni izdep, Uyghur baliliri kitab oquwatqan resimdin birernimu tapalmidim. Emma gherblik balilar kitab oquwatqan resimlerge kömülüp kettim. Töwendikisi ashundaq resimlerning bir qanche misalliri.

1-resim: Amérika patént ishxanisi tor bétining bir körünüshi

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair