Men Qilghan Bir Yéngiliq NASA Jornilida Xewer Qilindi

Erkin Sidiq

2014-yili 7-ayning 25-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.izdinix.com/thread-59240-1-1.html

Tordashlarning diqqet qilghinidek, manga NASA we kainat heqqide téma yazmighili bir qanche hepte bolup qaldi.  Bundaq bolup qélishta peqet birla seweb bar. U bolsimu, özemning közitishige asaslan’ghanda, bu yéqindin buyan NASA da Uyghur diyaridiki oqurmenlerni qiziqturghidek birer yéngiliqning wujutqa kelmigenlikidur.  Bezi qérindashlarni bek uzun saqlitiwetmeslik üchün, men bu qétim özem heqqidiki bir mezmunni yézip yollap turay.

Yeni, men NASA da qilghan yéngiliqlardin biri «NASA yéngi téxnologiye xewerliri» dep atilidighan bir parche ayliq jornalning 2014-yili 7-ayliq sanida xewer qilin’ghan bolup, men bu yerde oqurmenlerge ashu téma heqqide qisqiche chüshenche bérip ötimen.

Insanlar üchün yer sharining atmosférasini dawamliq tekshürüp, uningda qandaq özgirish boliwatqanliqini bilip turush intayin muhim.  Mesilen, insanlar intayin köngül bölidighan bir nerse atmosféradiki ozon gézidur.  Adette bu wezipini ishqa ashurush üchün dunyadiki tereqqiy qilghan eller asman’gha mexsus yasalghan sün’i-hemrahlarni chiqirip, ashu sün’i-hemrahlargha orunlashturulghan eswablar arqiliq atmosféraning her xil paramétirlirini ölchep turidu.  Bu sahede Amérika, jümlidin NASA dunyaning eng aldida turidu.

Yéqinda bizning idaridiki bir qisim mutexessisler hazir yer sharini künige 13 qétim aylinip turiwatqan «xelq’ara alem ponkiti»gha bir buningdin kéyin lahiyilep yasap chiqidighan eswabni ornitip, shu arqiliq atmosférani ölchep közitip turush lahiyisini otturigha qoydi.  Meqset sün’i-hemrahqa kétidighan xirajetni iqtisad qilip, hazirqi teyyar bolup turiwatqan paydiliq sharaittin paydilinishtur.

«Xelq’ara alem ponkiti» yer yüzi bilen bolghan ariliqi 650 kilométir kélidighan bir orbitta yer sharini her küni 13 qétim (her 90 minutta bir qétim) aylinip turidu.  Shunga «xelq’ara alem ponkiti» üstidiki adem üchün her küni 13 qétim kün chiqip, yene 13 qétim kün olturidu.  Yer shari atmosférasining qélinliqi 80 kilométir kélidu.  Shunglashqa «xelq’ara alem ponkiti» bilen quyash yer sharining qarimu-qarshi ikki teripige toghra kelgen, hemde ularni tutashturidighan bir siziq yer shari atmosférasidin ötidighan waqitta, bir alahide yasalghan eswab bilen quyashning merkizining nurini ölchep analiz qilip, shu arqiliq atmosféraning her xil paramétirlirini ölchep chiqqili bolidu.  Yeni, bu ölchesh ishini her qétim «xelq’ara alem ponkiti» ning üstide kün chiqqan we kün olturghan waqitta élip barghili bolidu.  (Töwendiki 1-resimge qarang.) 

Kün nurining küchlükliki uning merkizide eng yuqiri, uning qirghiqida eng ajiz bolghachqa, yuqiridiki ölchesh ishini élip barghanda, eswabni her qétim künning üstidiki oxshash bir nuqtigha toghrilash kérek.  «xelq’ara alem ponkiti» da turup, yer shari yüzige yéqin kelgen künning diyamétirini ölchigende, uning diyamétiri 21 kilométir kélidu.  Ötken yil manga ashundaq künning merkizini bir kilométir toghruluq derijisi bilen tapidighan bir usulni wujutqa keltürüsh wezipisi bérildi.

Atmosféraning zichliqi yer yüzide eng yuqiri bolup, yer yüzidin yuqirigha chiqqanséri hawaning zichliqi töwenlep mangidu.  Hemde 80 kilométir égizlikke chiqqanda atmosféraning zichliqi asasen nöl bolup qalidu.  Hawa özidin ötken nurning yönilishini özgertidighan bolup, quyashtin chiqip, yer yüzige yéqin atmosféradin ötüp, «xelq’ara alem ponkiti» gha yétip kelgen nurlarning qéyish miqtari toghra (horizontal) yönilishte (yeni ong-sol terepning) asasen oxshash bolsimu, tik (vertical) yönilishte (yeni üsti-terep bilen asti-terep) oxshash bolmaydu.  Shu sewebtin «xelq’ara alem ponkiti» diki eswabta ölchigen quyash yumilaq bolmastin, soqichaq bolidu, hemde üstünki qismi bilen töwenki qismi symmitérik bolmaydu.  (Töwendiki 2- we 3-resimlerge qarang).  Yer yüzidin 80 kilométir égizliktiki quyashning körünishi yumilaq bolup, quyash yer yüzige yéqinlashqanda zadila tonughili bolmaydighan bir shekilge kirip qalidu.  Kün chiqish we kün olturush jeryanida «xelq’ara alem ponkiti» da turup közetken quyashning körünishi toxtimay özgirip mangidu.

Quyashning ashundaq özgirip turghan körünüshining merkizini tépish üchün, men atmosféraning nurgha körisitighan tesirliri heqqidiki barliq fizikiliq qanuniyetlerdin paydilinip, künning kaméradiki resimining kengliki bilen égizlikining nisbitige asasen, uning merkizi uning «xelq’ara alem ponkiti»ning üstidiki aparattiki körünüshining qaysi yérige toghra kélidighanliqini hésablaydighan matématikiliq usul we uning kompyutér programmisini ishlep chiqtim.  Men bu tetqiqat türi boyiche jemi 4 dane yéngiliqni wujutqa keltürgen bolup, bizning bash idarimiz bolghan Kaliforniye Téxnologiye Instituti ularning hemmisige «neshriyat hoquqi» (Copyright) aldi.  Bu qétim «NASA Yéngi Téxnologiye Xewerliri» jornilida xewer qilin’ghini ularning ichidiki birsi bolup, qalghan üchi bu jornalning kéyinki sanliri üchün teyyarliniwatidu.  Töwendiki 4-resim mezkur jornalning 2014-yili 7-ayliq sanining muqawisi bolup, 5-resimde uning méning ishim xewer qilin’ghan bir béti bérildi. 

Mezkur xewerning In’glizchisini töwendiki tor bétidinmu oqughili bolidu:

http://www.techbriefs.com/component/content/article/4-ntb/tech-briefs/information-sciences/20023

Méning NASA merkizi J P L ge xizmetke kirginimge bu yil 1-ayda 10 yil toshqan bolup, ashu munasiwet bilen aldinqi heptide idarimiz bashqa bir qisim kishilerge qoshup, manga bir teqdirname bilen bir mukapat buyumi berdi (töwendiki 7-resim).  Mushu 10 yil ichide men qilghan yéngiliqlar jemi 6 qétim  «NASA Yéngi Téxnologiye Xewerliri» jornilida xewer qilin’ghan bolup, bu qétimqisi shularning ichidiki 6-qétimliqi bolidu.  Men kéyinche qalghan 5 yéngiliqlar ichidiki sel qiziqarliqliridin bezilirini tallap tonushturup bérishim mumkin.

5-resim

6-resim «xelq’ara alem ponkiti» ning bir körünüshidur.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair