Men Qatnashqan Bir Yéngiliq — Alem Téléskopida Yer Tewreshni Ölchesh

Erkin Sidiq

2014-yili 8-ayning 1-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.izdinix.com/thread-59299-1-1.html

Men bir tetqiqat guruppisining ezasi bolup, NASA da qilghan ishlarning biri «NASA Yéngi Téxnologiye Xewerliri» dégen ayliq zhurnalning 2012-yili 11-ayliq sanida xewer qilindi (Töwendiki 1-, 2- we 3-resimlerde bu zhurnalning téshi we mezkur xewer bésilghan ikki béti resim sheklide bérildi). Bu tetqiqat bir jayda qattiq yer tewrigende, yer yüzining yötkilish dolqunini ölcheydighan alem téléskopi heqqide bolup, men bu tetqiqatta asasliq töhpikar bolup ishlidim. Töwende men qérindashlargha mushu tetqiqat heqqide qisqiche chüshenche bérip ötimen.

Men ishlewatqan orun JPL bir üch-burjeklik idare bolup, uning xirajiti NASA din kélidu, hemde u eng chong NASA merkizi bolup hésablinidu (Bizning idaride 5000 xadim ishleydighan bolup, NASA ning 2-merkizide 2500 adem ishleydu. Qalghanlirida ishleydighan ademlerning sani téximu az). Emma u memuri jehettin dunyagha dangliq xususiy aliy mektep «Kaliforniye Téxnologiye Instituti» (California Institute of Technology) gha qaraydighan bolup, bu mekteptiki 32 proféssor hazirghiche jem’iy 33 dane Nobél mukapatigha érishti. Bizning idare bilen bu mektepning ariliqi 8 kilométir bolup, bu ikki orun nurghun tetqiqatlarni bille élip baridu.

Kaliforniye Téxnologiye Instituti yer tewresh ilmi (Earthquake Science) saheside pütün dunya boyiche eng aldida bolup, uning bu sahede élip bériwatqan tetqiqat türliri xéli köp. 2012-yili men bizning bash idarimiz bilen bille élip bérilghan bir tetqiqat türige qatnashtim. Bizning bu tetqiqatta qilghan ishimiz, yer tewrigende yer yüzining yötkilish dolqunini ölcheydighan bir alem téléskopi layihilesh boldi.

Melum bir yerde yer tewreshke bashlighanda, biz mezkur téléskopni ashu rayon’gha toghrilap, ashu rayonning kengliki 300 kilométir, uzunluqi 300 kilométir kélidighan da’irisini her sékuntigha 1-2 parchidin resimge tartimiz. Yer tewresh toxtighandin kéyin, biz tartiwalghan héliqi resimlerni öz-ara sélishturup, yer yüzide qandaq özgirishler bolghanliqini bir kino qilip ishlep chiqimiz. Men keship qilip, ikki qétim «NASA yéngi keshpiyat we alahide töhpe mukapati» gha érishken bir algorizm (algorithm) yaki matématikiliq métod bar bolup, yuqiridiki resimlerni bir-biri bilen sélishturup, yer yüzining yötkilish ehwalini hésablap chiqidighan’gha ashu algorizmni ishlettuq. Men jem’iy 6 dane téléskop layihisini öz-ara sélishturup, ularning ishlesh iqtidarini sélishturup chiqtim. Hemde yer yüzining yötkilishini bir santimétir toghriliqta ölchigili bolidighanliqini ispatlap chiqtim. Bu 6 layihini ishlitidighan téléskoplarning chong-kichikliki oxshash emes bolup, ularning eng kichikige texminen 200 milyon dollar, eng chongigha texminen 2 milyard dollar pul kétidiken.

Téléskop qanche chong bolghanséri uning perq étish iqtidari shunche küchlük, we körüsh da’irisi shunche keng bolidu. Shundaqla pulmu shunche köp kétidu. Kichik téléskoplarning asasiy eyniki (primary mirror) peqet birla eynektin terkib tapidighan bolup, nahayiti chong téléskoplarning asasliq eyniki köpligen kichik eyneklerdin tüzülgen bolidu. Mesilen, töwendiki 4-resimde körsitilgini NASA hazir yasawatqan, In’glizche qisqartilip «JWST» dep atilidighan, 2018-yili alem boshluqigha chiqirilidighan téléskopning modéli. Hazir ka’inatni tekshürüshte eng chong rol oynawatqan téléskopning ismi «Xabul Alem Téléskopi» (Hubble Space Telescope) bolup, u töwendiki 5-resimde körsitildi. Bu téléskopning asasiy eynikining di’amétiri 2.4 métir bolup, hazirqi pilanda «JWST» alem téléskopi 2018-yili ishqa chüshkendin kéyin, bu téléskop pénsiyige chiqidu.

Mezkur xewerde doklat qilin’ghan, yer tewreshni ölcheydighan alem téléskopi hazirche téxi tetqiqat basquchida bolup, eger u yasilip qalsa, u yer tewresh ilmining sewiyisini nahayiti yuqiri bir pellige kötürüwétishi mumkin. Yeni u yer yüzi dolqunining da’irisi we uning orun, waqit bilen bolghan munasiwiti jehette burun érishish mumkin bolmighan uchurlar bilen teminleydu. Shundaq bolghachqa u yer tewresh dinamikisini chüshinish jehette bir yéngi inqilabni wujudqa keltürüshi, shu asasta kelgüside yer tewreshtin ünümlük halda aldin melumat bérish iqtidarini wujudqa keltürüp, yer tewreshtin kélip chiqidighan ziyanlarni zor derijide azaytishi mumkin.

Mezkur xewerde bu tetqiqatqa töhpe qoshqan kishiler qatarida, 3 oxshimighan orun’gha tewe 14 ademning ismi tilgha élin’ghan bolup, u kishiler Amérikiliq, Italiyelik, Firansiyelik, Gérmaniyelik we Uyghur qatarliq köpligen milletlerge tewe bolghan alim we mutexessislerdin terkib tapqan. Men qérindashlardin bu tizimliktiki birinchi orundiki töhpikarning Uyghur ikenlikige diqqet qilip qoyushini ümid qilimen. Bu töhpikarlarning birining ismi Dawid Rédding (David Redding). 1990-yili xabul alem téléskopi alem boshluqigha chiqirilip bolghandin kéyin, uning bir optika apparati xata layihilinip qalghanliqi bayqilidu.  JPL diki mutexessisler xabul tartqan bir qisim süretlerni analiz qilip, xataliqni tapidu.  Hemde héliqi optika apparatining yéngisidin birini yasap, 1992-yili ikki alem uchquchisini alem boshluqigha chiqirip, xabuldiki xata optika apparatini éliwétip, uning ornigha yéngidin yasalghinini salidu.  Bu ish üchün NASA bir milyard dollardin köprek pul xejleydu.  Mushu ishqa qatnashqan kishilerning biri yuqiridiki doktor Dawid Rédding bolup, méni NASA gha xizmetke alghan kishimu mushu shu.  Bu kishi köp yillar méning bashliqim bolup ishlep, 3 yilning aldida JPL da ösüp ketti.  Manga bashliq boluwatqan bir yili u men toghriliq bahalash yézip, mundaq dégen: «dolqun frontini ölchesh we uni kontrol qilish saheside, Erkin Sidiq hazir bir mutexessislerning mutexessisi bolup qaldi.»  hazir her qétim bir qiyin tetqiqat türi chüshkende, dawid rédding aldi bilen méni özining tetqiqat guruppisigha qoshuwalidu, hemde méni nahayiti etiwarlap ishlitidu.

Mezkur xewerning in’glizche témisi «Seismic Imager Space Telescope» bolup, uni töwendiki tor bétidinmu oqughili bolidu:

http://www.techbriefs.com/component/content/article/9-ntb/tech-briefs/physical-sciences/15098

Qoshumche:

Bügün bizning idarimiz JPL de «7-nomurluq charlighuchi» (Ranger 7) namliq alem uchqurining ay shari yüzige muweppeqiyetlik halda urulup chüshkenlikining 50 yilliqini xatirilesh pa’aliyiti boldi.  Yeni, 1964-yili 31-iyul küni JPL yasighan «7-nomurluq charlighuchi» ay sharigha muweppeqiyetlik yétip bérip, uning yüzige yéqinlashqiche bolghan ariliqta 6 dane resim apparati bilen köpligen yuqiri hejimlik süretlerni tartip,  ularni yer yüzige mangdurup bergen.  Ashu resimler insanlar tarixidiki ay sharining tunji qétimliq yéqin ariliqtin tartilghan yuqiri hejimlik süretliri bolup hésablinidiken.  Bu alem uchquri ay shari yüzige soqulushqa layihilen’gen bolup, u shu boyiche ay shari bilen soqushup tügigen.  Uning aldida alem boshluqigha chiqirilghan 6 qétimliq alem uchqurlirining hemmisi meghlup bolghan.  Bir qisim kishiler «eger 7-qétimliqimu meghlup bolsa, Amérika hökümiti JPL ni taqiwétishi mumkin», dep perez qilishqan.  Yettinchi qétimliqi muweppeqiyetlik bolghanda, JPL da bu jeryanni közitip turghan kishilerdin köz yéshi qilmighan adem qalmighan.  Bügünki pa’aliyette eyni waqitta «7-nomurluq charlighuchi» ni layihilep yasap chiqishqa qatnashqan xadimlardin 3 kishi özlirining eyni waqittiki tesiratliri we sergüzeshtlirini sözlep ötti.  Buningdin 50 yil burun «7-nomurluq charlighuchi» ning muweppeqiyetlik bolushi NASA ning shuningdin kéyinki ka’inatni tekshürüsh ishlirigha yol échip bergen.  Ashu asasta amérika 1969-yili muweppeqiyetlik halda aygha 3 ademni chiqirip yandurup kelgen idi (men ashu 3 kishi olturghan alem uchqurining ichige bir qétim kirip baqtim).  Buningdin biz mundaq bir heqiqetni biliwalalaymiz:  aygha alem uchquri chiqirishta, NASA 6 qétim meghlup bolup, 7-qétim muweppeqiyetlik bolghan.  Bügünki pa’aliyette men bir qanche parche resim tartiwalghan bolup, uning birsini mushu yazmining astigha 6-resim qilip chiqirip qoydum.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair