Ka’inatning Chongluqi Qanchilik?

Erkin Sidiq

2014-yili 9-ayning 12-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.izdinix.com/thread-59847-1-1.html

Manga Uyghur qérindashlardin ka’inat bilimlirige a’it her xil so’allar kélip turidu. Bir qanche künning aldida bir qérindishimiz manga bir qisqa uchur yollap, mendin töwendiki so’allarni soraptu:

(1) Ka’inatning kéngiyish sür’iti qanchilik?

(2) Ka’inat cheklikmu yaki cheksizmu?

(3) Ka’inatning sirtida néme bar?

Yuqiridiki 1-so’alning éniq jawabi bar. Qalghan ikki so’algha kelsek, ularningmu NASA gha oxshash nopuzluq orunlar bergen, ilmiy asasqa ige jawabliri bar. Shundaqla bashqa kishiler perez bilen otturigha qoyghan, emma ilmiy asasqa ige bolmighan her xil jawablirimu bar. Men mezkur yazmida resmiy jawablarnila qisqiche tonushturup ötimen. Bashqa jawablarni azraqla tilgha alimen.

1. Alemning Hazirqi Kéngiyish Sür’iti Qanchilik?

Alemning hazirqi kéngiyish sür’iti 2012-yili bizning bash idarimiz bolghan Kaliforniye Téxnologiye Instituti (California Institute of Technology, Caltech) NASA üchün bashqurup bériwatqan «Spitzer Alem Téléskopi» (Spitzer Space Telescope) arqiliq ölchen’gen bolup, uning qimmiti mundaq bolup chiqqan [1]: Biz bilen bolghan ariliqi 3.26 milyon nur yili kélidighan bir galaksi (yultuzlar topi) hazir bizdin her sékuntigha 74.3 kilométir kélidighan tézlik bilen yiraqlawatidu. Eger yene bir galaksining biz bilen bolghan ariliqi yuqiriqidin bir hesse chong bolidiken, uning bizdin yiraqlishish sür’itimu yuqiriqidin bir hesse téz bolidu. Yeni u bizdin her sékuntigha 148.6 kilométir kélidighan tézlik bilen yiraqlawatidu [2].

«Nur yili» déginimiz astronomiye saheside ishlitilidighan ariliq birliki bolup, u nurning bir yil ichide basidighan ariliqini körsitidu. Nur her sékuntigha 300 ming kilométir ariliqqa mangidighan bolup, u bir yilda 9.46 tirilyon kilométir ariliqqa mangidu.

1-resim: Ka’inattiki ariliqlarni ölcheydighan shota. Buni NASA merkizi JPL diki bir ressam sizghan bolup, «Spitzer Alem Téléskopi» mushu shotigha oxshash bir usuldin paydilinip, ka’inatning kéngiyish tézlikini intayin yuqiri toghriliq bilen ölchep chiqqan [3].

2. Ka’inatning Chongluqi Qanchilik?

Ka’inatning chongluqi heqqide adettiki kishilerning her xil perezliri bar. Beziler uni cheksiz deydu. Beziler bolsa uni cheklik, emma uning qirghiqi yoq, deydu. Ka’inatni «cheklik emma qirghiqi yoq» dégüchiler bergen chüshendürüshni adettiki, ka’inatni üch ölchemlik boshluqtin terkib tapqan dep chüshinidighan eqil bilen chüshinish qiyin iken. Eger ka’inatni ashu boyiche chüshenmekchi bolsingiz, jawabqa qarighanda so’allarning sani nahayitimu téz köpiyip mangidiken. Mesilen, mushu perez boyiche qarighanda, eger siz ka’inattiki bir nuqtidin yolgha chiqip, toxtimay méngiwersingiz, siz aylinip yene burunqi nuqtigha kélip qalidikensiz. Siz Amérikida turup, bir cheksiz yiraqliqtiki her qandaq nuqtigha toghrilighili bolidighan téléskop bilen asman’gha qarisingiz, hemde téléskopni barghanséri yiraqtiki nuqtigha toghrilisingiz, siz eng axirida yer sharining yene bir teripini, mesilen, Junggoni köreleydikensiz. Bu perez boyiche bolghanda ka’inatning qirghiqi yaki chégrisi bolmighachqa, siz ka’inattiki bir yönilishke qarap méngiwersingiz, siz hergizmu birer tamgha oxshaydighan nersige üsiwalmaydikensiz. Buni mundaq bir ehwalgha oxshitish mumkin: Biz Yer sharining hemme yérini su qaplap turidu, dep perez qilayli. Eger biz bir kémige chüshüp, melum bir yönilishke qarap méngiwersek, melum waqittin kéyin biz yer sharini bir aylinip, burunqi ornimizgha qaytip kélimiz.

Méning bilishimche, NASA gha oxshash resmiy, nopuzluq orunlar yuqiriqidek perezlerni qobul qilmaydu. Ilim-pen saheside «Melum bolghan ka’inat» (Known Universe) dégen bir uqum bar bolup [4], bu ka’inat pütün ka’inatning melum bir qisminila öz ichige alidu. Yeni u pütün ka’inatning «Chong Partilash» tin kéyin tarqilishqa bashlighan nur bizge yétip kéleligen rayonlirinila öz ichige alidu. Ka’inattiki eng yiraq ariliqqa tarqilalaydighan éléktro-magnit dolquni «Alemning mikro-dolqunluq arqa körünüsh radi’atsiyisi» (cosmic microwave background radiation, CMBR) dep atilidighan bolup, alimlar ashu dolqundin paydilinip, «Melum bolghan ka’inat» qa a’it nurghun uchurlargha ériship boldi. «Alemning mikro-dolqunluq arqa körünüsh radi’atsiyisi» arqiliq melum bolghan ka’inat we chong partilashni chüshinish saheside alahide töhpe qoshqan kishilerning biri NASA ning «Goddard Alemge Uchush Merkizi» (Goddard Space Flight Center) diki doktor Jon Masér (John Mather) ependi bolup, u 2006-yili fizika sahesidiki Nobél mukapatigha érishti (2-resim).

2-resim: Men we qizim Dilnare 2006-yili Nobél Fizika Mukapatigha érishken alim, NASA ning «Goddard Alemge Uchush Merkizi» (Goddard Space Flight Center) diki doktor Jon Masér (John Mather) ependim bilen birge. Bu resim 2007-yili 1-ayning 24-küni, Jon Masér ependim bizning idarige «Chong partilashtin Nobél mukapatighiche» dégen mawzuda bir ilmiy doklat bérishke kelgende tartilghan. U chaghda qizim Dilnare bizning idaride praktika qiliwatqan idi.

Ilim-pen sahesidikiler ka’inatni «körgili bolidighan ka’inat» (visible universe) we «közetkili bolidighan ka’inat» (observable universe) dégen katégoriyilerge ayriydighan bolup [5], aldinqisi kéyinkisidin sel kichikrek bolidu. Hazirqi mölcherlerge asaslan’ghanda, «közetkili bolidighan ka’inat» ni bir shargha oxshash, dep perez qilsaq, uning di’amétiri texminen 93 milyard nur yili kélidighan bolup, közetkili bolidighan ka’inatning qirghiqi bizdin 46-47 nur yili yiraqliqta iken. Eger chong-partilashtin kéyin hemme nersiler nur tézliki bilen kéngeygen bolsa, «közetkili bolidighan ka’inat» ning di’amétiri aran 27.4 nur yili kelgen bolatti. Yeni, chong partilash buningdin 13.7 milyard yil burun yüz bergen bolghachqa, melum bolghan ka’inatning merkizi bilen uning qirghiqining ariliqi 13.7 nur yili, uning di’amétiri 27.4 nur yili kelgen bolatti. Emma bizdin nahayiti yiraqtiki ka’inat jisimliri bir-birige nisbeten nur tézlikidinmu yuqiri bolghan tézlikte heriket qiliwatqanliqi üchün, biz yuqiriqidek 93 milyard nur yili dégen san’gha érishidikenmiz [5]. Bu hadisini toluq chüshinish aliy mektep sewiyisidiki bir qisim astronomiye we fizika bilimlirini telep qilidighan bolghachqa, men bu heqte buningdin artuq toxtalmaymen.

«Közetkili bolidighan ka’inat» ning da’irisini belgileydighan amil mundaq: Eger bir ka’inat jismi bizdin nur tézlikidinmu yuqiri bolghan bir tézlik bilen yiraqlap kétiwatqan bolsa, uningdin chiqqan nur bizge menggü yétip kélelmeydu [5].

3. Melum Bolmighan Chong Ka’inat Ichidiki Melum Bolghan Kichik Ka’inat Perizi

Men yuqirida tilgha élip ötüp ketkinimdek, hazirghiche ka’inatning chéki bar, dégen perez astida uning qirghiqining qandaq bolidighanliqini chüshendürüp baqqan kishilerning dégenlirini normal eqil bilen chüshinish asan emesken. Shunglashqa men uni bu yerde chüshendürüp olturmidim. Undaq perezlerning héch qaysisini hazirqi zaman ilim-pen bilimliri bilen ispatlighili bolmighachqa, ilim-pen sahesidikiler undaq perezlerni qobul qilmaydu.

Cheklik we cheksiz ka’inat perezliridin bashqa, yene «köp sanliq ka’inat» perezlirimu mewjut bolup, men u heqte özümning burunqi «Isra-Mi’raj Weqesi we Köp-Ka’inat Perezliri» dégen maqaliside azraq chüshenche berdim.

Biz mundaq bir ishni perez qilip baqayli: Su qachilan’ghan bir yumilaq eynek qachining ichige bir qoshuq qétiqni salayli. U qétiq toxtimay sharsiman halette kéngiyip mangsun, hemde uning ichige héch qandaq su kirip ketmisun. Bu yerdiki su cheksiz ketken, insanlargha téxi melum bolmighan chong ka’inat bolup, qétiq bolsa insanlargha melum bolghan kichik ka’inatqa wekillik qilsun. Gerche su bilen qétiqqa oxshitip chüshendürmigen bolsimu, bir qisim kishiler biz yashawatqan ka’inat yene bir cheksiz ketken chong ka’inatning ichide mewjut bolup turushi, u chong ka’inat insanlar téxi bayqimighan, biz yashawatqan ka’inat emel qilidighan fizikiliq qanuniyetlerdin pütünley perqlinidighan bashqa bir xil fizikiliq qanuniyetlerge emel qilidighan bolushi mumkin ikenlikini otturigha qoydi. Bu perez eqilge xéli muwapiqtek körünidu. Emma, umu bir xil perez bolup, uningmu téxi héchqandaq ilmiy asasi yoq.

Qisqartip éytqanda, «Ka’inatning qirghiqi barmu? Qirghiqi bar bolsa, uning sirtida néme bar? Ka’inatning qirghiqigha bérip, uningdin chiqip ketmekchi bolsaq, birer tamdek nersige üsiwalimizmu?» dégendek so’allargha insanlar hazirghiche bayqighan ilim-pen bilimliri bilen jawab bérish mumkin emes. Shunglashqa undaq so’allarni eng yaxshisi sorimighan, hemde u ishlar toghriliq bek köp oylinip ketmigen yaxshi.

4. Hazir Alem Téléskopi Bilen Qanchilik Yiraqliqni Körgili Bolidu?

Bezi tordashlar mendin ka’inattiki hazirghiche resimge tartilghan eng yiraq yultuzning biz bilen bolghan ariliqining qanche nur yili ikenlikini sorawatidu. 2012-yili awghust we séntebir ayliri NASA «Xabul alem téléskopi» (Hubble Space Telescope) bilen töwendiki 3-resimni tartqan bolup, 2012-yili Dékabirda bir guruppa alimlar mezkur resimde yer sharidin 13 milyard nur yili yiraqliqtiki yéngidin shekilliniwatqan galaksilerning barliqini élan qildi. Yeni, bu qétim kaméragha chüshkini bir qanche galaksi (yultuzlar toplimi) lerning buningdin 13 milyard yildin burunqi körünüshi bolup hésablinidu. U galaksiler bizdin 13 milyard nur yili yiraqliqta bolghachqa, ulardin chiqqan nur yoruqluq tézliki bilen tarqilip, bizge yétip kélish üchün 13 milyard yil waqit kétidu. Mezkur resimde bu galaksilerning orni renglik töt qirliq katekchining ichide körsitilgen. Bir galaksi bizdin qanche yiraq bolghanséri, uning renggi bizge shunche qizil bolup körünidu. Chong partilash bolup, ka’inat peyda bolghili hazir 13.7 milyard yil bolghan bolghachqa, yuqiridiki söz mundaq bir ishtin dérek béridu: NASA chong partilash yüz bérip, 700 milyon yil ötkendin kéyinki bir qisim ehwallarni resimge élip boldi. Bashqiche qilip éytsaq, NASA alem téléskopidin paydilinip, ka’inattiki bizdin 13 milyard nur yili yiraqliqtiki bir qisim rayonlarni körüp boldi.

3-resim.

Yuqiridiki 3-resim 2013-yili tartilghan bolup, uningda 10000 (10 ming) galaksining süriti bar iken. Ka’inatta jem’iy 200 milyard galaksi bar bolup, biz turuwatqan saman yoli galakside 100 milyardtin 400 milyardqiche bolghan sandiki yultuzlar bar. Saman yoli galaksining kengliki 100 ming nur yili, qélinliqi 3000 nur yili kélidu.

Töwendiki 4-resim Xabul Alem Téléskopining ka’inattiki körüsh da’irisini chüshendürüsh üchün teyyarlan’ghan. Xabul bu qétim tekshürgen rayon In’glizche «Hubble Ultra Deep Field» dep atilidighan bolup, mezkur resimde u yulghun chéchiki réngi bilen körsitilgen. (http://heasarc.nasa.gov/docs/cosmic/farthest_info.html)

4-resim

Xulase: NASA bizdin 13 milyard nur yili yiraqliqtiki bir qisim galaksilerni resimge tartip boldi. U resimge chüshkini, ashu galaksilerning chong partilash yüz bérip 600-700 milyon yil ötkendin kéyinki körünüshliri bolup hésablinidu.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

Paydilinish Matériyalliri:

[1] Speed of Universe's Expansion Measured Better Than Ever

http://www.space.com/17884-universe-expansion-speed-hubble-constant.html

[2] The Universe is still expanding. As expected.

http://www.slate.com/blogs/bad_astronomy/2012/10/04/the_universe_is_still_expanding_as_expected.html

[3] Climbing the Cosmic Distance Ladder

http://www.nasa.gov/mission_pages/spitzer/multimedia/pia15818.html

[4] NASA’s Imagine the Universe

http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/970630c.html

[5] Observable universe

http://en.wikipedia.org/wiki/Observable_universe

Méning Mushu Téma Bilen Munasiwetlik Burunqi Maqalilirim:

[1] Isra-Mi’raj Weqesi we Köp-Ka’inat Perezliri

http://bbs.izdinix.com/thread-59156-1-1.html

[2] Kainat hazirmu toxtimay kéngiyiwatidu

http://bbs.misranim.com/thread-106758-1-1.html

[3] Kainattiki hazirghiche resimge tartilghan eng yiraqtiki jisim

http://bbs.misranim.com/thread-111974-1-1.html

[4] NASA bügün "seperchi-1" ning quyash sistémisidin ayrilghanliqini jakarlidi

http://bbs.misranim.com/thread-111002-1-1.html

[5] Bir alem ushquri quyash sistémisi chégrisigha yétip bardi

http://bbs.misranim.com/thread-107626-1-1.html

[6] Kainattiki adettiki madda 4 pirsent, qarangghu madda 22 pirsent, qarangghu énérgiye 74 pirsent

http://bbs.misranim.com/thread-107190-1-1.html

Qoshumche: 

Töwendikisi méning wetendiki torlargha chüshken soallargha bergen jawablirim:

(1)Bir alma melum bir nuqtidin ong terepke nur tézliki mangsun.  Bir shaptul oxshash nuqtidin sol terepke nur tézliki bilen mangsun.  Shundaqta almigha nisbeten shaptul nur tézlikidin bir hesse yuqiri tézlik bilen yiraqlawatqan bolidu.

Hazir biz bilen bolghan ariliqi 3.26 milyon nur yili kélidighan bir galaksi (yultuzlar topi) hazir bizdin her sékuntigha 74.3 kilométir kélidighan tézlik bilen yiraqlawatidu. 

Biz bilen bolghan ariliqi 13.163 milyard nur yili kélidighan bir galaksi hazir bizdin her sékuntigha 300000 kilométir kélidighan tézlik bilen, yeni nur tézliki bilen yiraqlawatidu. 

Biz bilen bolghan ariliqi 13.163 milyard nur yilidin chongraq bolghan galaksilar hazir bizdin nur tézlikidinmu yuqiri tézlik bilen yiraqlishiwatidu.  Yeni, u galaksilarning yötkilish tézliki nur tézlikidin yuqiri emes, emma bizge nisbeten ular nur tézlikidinmu yuqiri tézlik bilen yiraqlawatqan bolidu.

(2)Qarang’ghu öngkurge kirip qalghan her qandaq nerse nahayiti küchluk tartish küchi tüpeylidin uningdin qaytip chiqalmaydu.   Men hazirghiche u hadisilerning tézlik nuqtisidin chüshendürülgen ehwalni uchritip baqmidim.

 (3) hazirghiche bayqalghan ilim-pen bilimige asaslan’ghanda, Bir jisim hergizmu nur tézlikidin yuqiri tézlikte heriket qilalmaydu.   Eger in’glizchini bilsingiz, töwendikini körüp béqing:

http://www.askamathematician.com/2010/11/q-what-would-you-experience-if-you-were-going-the-speed-of-light/

(4) Boshluq 3 ölchemlik, waqit bir ölchemlik bolup, bu ikkisini qoshsa 4 ölchemlik bolidu.  Bu boshluq-waqittin terkip tapqan 4 ölchemlik matématika modéli hazir fizidikida kainatni teswirlesh üchün ishlitilidighan bolup, u perez emes.

(5) Qizim aliy mektepni iqtisad kespide oqughan, shu jeryanda bizning idaride 2 yil praktika qildi.  Oqush püttürgendin kéyin idarimizning resmiy xadimi bolup, maliye bashqarmisida yene 2 yil ishlidi. Bizning idaridiki alem téxnikisi bilen munasiwetlik kesiptikilerning qilidighan ishi intayin jiddi we qiziqarliq bolghini bilen, maliyege ait kesipni qilidighanlarning ishi undaq emes iken.  Qizim bizning idarige resmiy xadim bolup ishqa kirip, ikki yil ötkendin kéyin, xizmitidin istipa bérip, yene bir nahayiti jiddi ishlimise bolmaydighan, hemde özi nahayiti qiziqidighan ishlar bilen shughullinidighan shirketke almiship ketti.   U bizning idaride jem’I 4 yil ishlidi (ikki yil praktika qildi, ikki yil resmiy xadim bolup ishlidi).  Hazir kelgüside nasagha kirip ishleshni nishan qilip tirishiwatqan Uyghur yash-ösmürliri xéli köp.  Allah xalisa kelgüside nasada ishleydighan Uyghurlarning sani téximu köp bolup qalar. 

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair