Erkin Sidiq: Yéngiliq Yaritish Qabiliyitini Östürüshning 9 Xil Usuli

Yéngiliq Yaritish Qabiliyitini Östürüshning 9 Xil Usuli

Erkin Sidiq

2014-yili 12-ayning 12-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.izdinix.com/thread-61200-1-1.html

PDF Nusxisi: http://www.meripet.com/PDF/20141212_creativity.pdf

Men özümning aldinqi bir yazmisida Abdushükür Muhemmet’imin mu’ellimning 1986-yili Yaponiyede sayahet qilish we Yaponluq mutexessisler bilen bille tamaq yéyish jeryanidimu qolidin bir xatire deptiri bilen bir dane qelemni chüshürmey, tuyuqsiz ésige kélip qalghan nersilerni xatirisige yéziwélip, hemde ijadiyet bilen shughullinip yürgenlikini tilgha aldim [1]. Uningdin kéyinki Gérmanlarning 7 xil kishilik xaraktéri heqqidiki maqalemde, Gérmanlarning asasliq kishilik xaraktérining biri yéngiliq yaritishqa qadir bolush ikenlikini bayan qildim [2], shundaqla men özümning ikki hepte aldida torlargha qayta chiqarghan «Ong-ménge bilen sol-ménge» dégen maqaliside insan méngisining tüzülüshi we uningdin ünümlük paydilinish heqqidiki bir qisim ilmiy nezeriyilerni tonushturup öttüm [3]. Özümning aldinqi hepte torlargha chiqarghan «Alem boshluqidiki seper we nispiylik nezeriyisi» dégen maqaliside bolsa «tesewwur inzhénérliqi» dégen bir yéngi pen üstide azraq toxtaldim [4]. Ashu mezmunlarning hemmisi öz-ara baghlinishliq bolup, ularning hemmisi kishilerning öz méngisidin ünümlük paydilinip, Allah ata qilghan yéngiliq yaritish qabiliyitini eng yuqiri derijide toluq jari qildurush mesilisige bérip taqilidu. Insanlarning yéngiliq yaritish qabiliyitining qandaq wujudqa kélidighanliqi alimlar nahayiti uzun muddet tetqiq qilghan témilarning biri bolup, méning bilishimche bu jehettiki tetqiqatlar hazirmu oxshashla dawam qiliwatidu.

Men yéqinda torlardin insanlarning yéngiliq yaritish qabiliyiti heqqidiki matériyallarni izdewatqanda, «Yéngiliq yaritish qabiliyitini östürüshning 9 usuli» dégen bir parche maqalini uchritip qaldim [5]. Bu maqale gherbtiki tetqiqatchilar we mutexessislerning yéqinqi bir mezgillik ilmiy tetqiqat netijilirige asasen yézilghan bolup, men uningdiki mezmunlarni nahayitimu yaxshi kördüm. Undaq bolushidiki seweb, uningda tonushturulghan usullar nahayiti emeliy bolup, uni köpinche kishiler öz emeliyitide asanla qollinalaydiken. Shundaqla bu usullar men yuqirida tilgha alghan özümning 4 parche maqalisidiki mezmunlar bilen baghlinishliq bolup, ularning bir qismi men hazirghiche qollinip kéliwatqan xizmet we turmushtiki bezi ish qilish usulumghimu oxshap kétidiken. Téximu köp yashlarning paydilinishi üchün, men mezkur maqalida aldi bilen yéngiliq yaritish qabiliyitini östürüshning ashu 9 usulini tonushturup ötimen. Andin özümning ehwalini azraq sözlep bérimen. Eng axirida Uyghurlarning ichidin chiqqan yéngiliq yaritishning nemunilirining misali süpitide tordashlar hazirghiche anglap baqmighan yaki anche bek bilip ketmeydighan bir qanche qérindishimizni qisqiche tonushturimen.

1. Yéngiliq Yaritish Qabiliyitini Östürüshning 9 Usuli

In’glizchida nahayiti köp ishlitilidighan bir söz bar. U bolsimu «Think outside the box» din ibaret. Bu sözning uttur menisi «Sanduqning téshigha chiqip oylash» bolup, emeliyette bolsa u «yéngiche oylash», «adettikige oxshimaydighan usul bilen oylash», «bir yéngi nuqtida turup oylash», we «yéngiliq yaritish teriqiside oylash» dégendek menilerni bildüridu. Men mushu yerde oqurmenlerge «Think outside the box» dégen sözge mas kélidighan bir yaxshi Uyghurche söz tépip chiqishni tewsiye qilimen. Men hazirche u sözni Uyghurche «Sanduqning sirtida oylash» dep élip turimen.

Yuqiridiki sözni oqughanda ademning kallisigha eng deslipide «Sanduqning sirtida oylash déginimiz, mexsus waqit ajritip, melum bir ish üstide qattiq oylinish oxshaydu, méning uninggha waqtim bolmisa qandaq qilarmen?» dégen xiyal kélishi mumkin. Emeliyette bolsa mexsus «oylash waqti» tépishning yaki «oylash waqti» ajritishning hajiti yoq. Yéqinqi bir qisim ilmiy tetqiqat netijiliri mundaq bir ehwalni ispatlighan: Kishilerning köngül tulpari u yaq bu yaqlargha nahayiti erkin halda chépip yüreleydighan bir xil halet shekillen’gende, ular özlirining yéngiliq yaritish qabiliyitini eng ünümlük halda jari qilduralaydu. Mushuningdin siz néme üchün siz munchida yuyunuwatqanda kallingizda nahayiti yaxshi yéngi idiyiler wujudqa kélidighanliqini bileleysiz.

1-resim

Töwendikisi sizning yéngiliq yaritish qabiliyitingizni östürüshning 9 usulidur.

(1) Teneppus qilish

Teneppus qilghanda qilidighan ishlar siz özingiz qatnishidighan, emma ademni nahayiti qattiq jelp qiliwalmaydighan ishlar bolushi kérek. Mesilen, yol méngish, we hoylida baghwenchilik yaki köktatchiliq qilish dégendek.

2-resim: Öyimizning qéshidiki taghning ichide.

(2) Kichikkine köz yumuwélish

Siz azraq uxliwalghandin kéyin burunqigha qarighanda ish ünümingiz téximu yuqiri we yéngiliq yaritishingiz téximu yaxshi bolup kétidu. Siz chüsh körgende tepekkur tulpiringiz her terepke chépip yürüydu. Shundaq bolghachqa siz kichikkine köz yumuwélish arqiliq pütünley oyghaq turghanda hel qilalmaydighan bezi mesililerni hel qilalaysiz.

3-resim

(3) Chongqur Oylinish

Qiliwatqan ishingizni toxtitip, diqqitingizni özingizning nepisingizge merkezleshtürüp, birer nersige yölenmey jimjit olturung. Shu arqiliq könglingizni tinchlandurung. Shundaq qilsingiz özingizdiki yéngiliq yaritidighan tepekkurlarni qozghitalaysiz.

4-resim

(4) Azraq warang-churung peyda qilish

Azraq warang-churunglarning ichide ishlisingiz qilghan ishingiz téximu ünümlük bolup, yéngiliq yaritishingiz téximu asanlishidu. Mesilen, bu jehette chayxana yaki qehwexana bir eng muwapiq orun bolup hésablinidu. Eger sizge birer chayxanida ishlesh imkaniyiti bolmisa, ishxaningizning ishikini échip qoyup, sirttiki warang-churunglar ishxaningizgha azraq kirip turidighan bir xil shara’itni wujudqa keltürsingizmu bolidu.

5-resim

Ilawe: Eger Amérikidiki qehwexanilargha kirsingiz, u yerde nurghun ademlerning bir tereptin qehwe ichip, bir tereptin xatire kompyutérlarda ishlewatqanliqini, yaki kitab oquwatqanliqini körisiz. Amérikining aliy mektepliridimu oqutush binalirining karidorlirida nurghun oqughuchilar yerde olturup tapshuruq ishlewatqanliqini körisiz. Karidorda uyaqtin buyaqqa méngip yürgen oqughuchilar we ularning ünlük awazda paranglishishliri tapshuruq ishlewatqan oqughuchilargha azraqmu tesir qilmaydu. Men yéqinda misranim torida «Ürümchide bir chayxanigha liqqide kitablar tizildi» dégen bir parche yazmini oqup, intayin xushal boldum [6]. Méning xushal bolushumda mundaq ikki seweb bar: (1) Bu Uyghurlarning kitabqa étibar bérish rohining bir yéngi pellige kötürülginidin dérek béridu. (2) Chayxanida kitab oqughanda, xuddi mezkur maqalida déyilginidek, bashqa waqitlarda érishkili bolmaydighan yuqiri ünümge érishkili bolidu.

(5) Yéshilliqqa Yüzlinish

Adem yéshil renglik nersilerge qarisa, uning ijadiy tepekkuri küchlinidu. Bizning méngimiz rengni tebi’et we ösüsh bilen baghlaydighan bolup, shu arqiliq yéngiliq yaritidighan tepekkurlarning wujudqa kélishini ilgiri süridu. Bezide mushundaq ünümge érishish üchün bir yéshil ösümlükke ikki sékunt qarisingizla kupaye qilidu. Shunglashqa pat-pat yéshil ösümlükke qarap béring.

6-resim: Arqa hoylimizda.

(6) Mashina heydesh

Köpligen kishiler üchün xizmetke mashina heydep bérish bir japaliq ish. Emma ashu «yaman ish» ning yaxshi tereplirimu bar. U bolsimu sizning mashina heydewatqan waqtingiz kallingizda yéngi idiyiler shekillinishning bir eng yaxshi waqti ikenlikidin ibaret. Bolupmu eger siz ishqa yuqiri sür’etlik yolda mashina heydep barsingiz, undaq yollarda sizge chüshidighan bésim yénikrek bolghachqa, kallingizgha yéngi idiyiler asanraq kélidu.

7-resim

(7) Bezide kompyutérdin yiraq turush

Siz intérnétta yürgen yaki kompyutérda éléktronluq oyun musabiqilirige qatnashqanda, sizning könglingiz yéngiliq yaritishqa zörür bolghan derijide aram tapalmaydu. Shunga yéngiliq yaritish üchün, bezide kompyutérgha yéqin kelmey, resim sizish yaki «qeghezge jijilash» qa oxshash ishlar bilen shughullining.

8-resim

(8) Bir az xiyal sürüsh

Közingizni yumup, özingizning kelgüsini tesewwur qiling. Bu ishni dawamliq qilip bersingiz, uning sizning yéngiliq yaritishingizgha zor paydisi bar. Siz özingiz yiraq kelgüside érishidighan ehwallargha nezer tashlaydikensiz, bu ish sizni bir dunyawi da’ire ichide tepekkur qilish imkaniyitige ige qilip, uning sizge bashqiche yardimi tégidu. Eger siz ete chüshlük tamaq üchün néme yeydighanliqingiz heqqide oylansingiz, uning sizge héch bir yardimi bolmaydu. Uning ornigha, 5 yil we uningdinmu kéyinki ishlarni tesewwur qiling. Shundaq qilsingiz eng yaxshi netijige érishisiz.

9-resim

Ilawe: Men 2008-yili teyyarlighan «Ish ünümi yuqiri kishilerning 7 aditi» dégen maqalide bayan qilin’ghan 2-adet «Öz könglide ishni uning axirsidin bashlash» bolup, ashu adet bilen yuqirida bayan qilin’ghan 8-usul nahayiti oxshiship kétidu. Men téxi oqup baqmighan qérindashlargha «Ish ünümi yuqiri kishilerning 7 aditi» dégen maqalini bir qétim oqup béqishni tewsiye qilimen.

(9) Azraq ichip qoyush

Azraq haraq ichiwalghanda adem pütün diqqitini peqet birla ishqa merkezleshtürüwélishtin xaliy bolup, ademning ijadiy tepekkur qilishi asanlishidu. Shuning bilen adem sözler bilen munasiwetlik mesililerni yaxshiraq hel qilalaydu.

Ilawe: Yuqiridiki 9-usul eslidiki maqalining bir qismi bolup, eger men uni mezkur maqaligha kirgüzmisem, ilimge we eslidiki maqalining aptorlirigha hörmet qilmighan bolimen. Shunglashqa men uni mezkur maqalige eynen kirgüzüp qoydum. Oqurmenlerning toghra chüshinishini ümid qilimen.

Beshinchi menbede bayan qilin’ghan, yéngiliq yaritish qabiliyitini östürüshning 9 usuli mushu yerde axirlashti.

2. Özüm Heqqidiki Bir Qanche Ishlar

Yéqindin buyan xéli köp ukilar mendin hazir özemning bir künlük hayati qandaq ötidighanliqini sözlep bérishimni telep qilip boldi. Shunglashqa töwende men yuqiridiki mezmunlargha maslashturup, özemning ehwalini qisqiche sözlep bérimen.

Köpinche qérindashlarning xewiride bolghinidek, men 1985-yili Yaponiyige bilim ashurushqa ewetilgendin bashlap, özümning ilmiy tetqiqat hayatimni bashlidim. 1996-yili doktor-ashtiliqni tamamlap, yuqiri téxnologiye shirketliride ishleshni bashlighandin kéyin, yalghuz ilmiy tetqiqat bilen shughullinipla qalmay, téxnikiliq iqtidari jehettin dunyada eng aldinqi qatarda turidighan, lazér nuri we optikiliq xewerlishish téxnologiyisi üchün ishlitilidighan optikiliq zapchaslarni yasap chiqish ishliri bilen shughullandim. Bir tereptin özüm bir inzhénér bolup ishlep, yene bir tereptin bir guruppa inzhénérlarning ishlirigha yétekchilik qildim. 1995-yili doktorluq unwanigha érishkendin kéyin Amérika Optika Jem’iyiti teripidin chiqirilidighan bir qanche xil ilmiy maqale zhurnallirigha «bahalighuchi mutexessis» (reviewer) bolup ishlep bérishni bashlighan bolup, uni bügün’giche dawamlashturup kéliwatimen. U zhurnallar optika saheside dunyadiki eng yuqiri derijilik zhurnallarning bir qismi bolup hésablinidu. Men 2000-yilidin 2004-yilighiche Amérikining dunyagha dangliq yuqiri téxnologiye shirketliri bazisi bolghan «Krimniy Jilghisi» (Silicon Valley) diki bir shirkette téxnikiliq layihiligüchi (technical architect) bolup ishlidim. Shuning bilen bille, men ashu shirkettiki téxnikiliq xadimlar wujudqa keltürgen paténtlarni bahalap testiqlap bérish xizmitinimu qoshumche qildim. 2004-yilidin bashlap NASA merkizi JPL gha ishqa chüshüp, shuningdin kéyin yene dawamliq yéngi nersilerni wujudqa keltürüsh ishliri bilen shughulliniwatimen. Qisqisi, men yéngiliq yaritish bilen shughulliniwatqili 29 yildin ashti. Bu jeryanda nurghun netijilerni qolgha keltürdüm. Ashu netijilerning namayendisi süpitide men alghan mukapatlar we hazirghiche élan qilghan ilmiy maqalilerni tilgha élish mumkin. Mesilen, men 1995-yili Kaliforniye Uniwérsitéti Deywis (Davis) shöbisining Éléktr Inzhénérliqi we Kompyutér Ilmi fakultétida doktorluq unwanigha érishkende, shu yili men bilen teng oqush püttürgen 15 neper etirapidiki doktor oqughuchiliridin peqet bir kishigila bérilidighan «Eng yaxshi doktorluq dissértatsiyisi mukapati» (The Best PhD Dissertation Award) gha érishtim. NASA da bolsa bir qanche qétim «Yéngi keshpiyat we alahide töhpe mukapati» gha érishtim. Optika sahesidiki xelq’araliq ilmiy zhurnallarda élan qilin’ghan maqaliler, yéngi tetqiqat netijiliri asasida neshr qilin’ghan kitablargha kirgüzülgen ilmiy maqaliler (book chapter), we her xil xelq’araliq ilmiy doklat yighinlirida élan qilghan ilmiy maqaliler bolup, hazirghiche jem’iy 82 parche ilmiy maqalige yalghuz aptor, 1-aptor yaki qoshumche aptor boldum. Jem’i 3 dane Amérika paténti bilen 12 dane NASA paténtigha érishtim. Men qilghan yéngiliq 6 qétim «NASA yéngi téxnologiye xewerliri» zhornilida xewer qilindi. Ashu ishlarning hemmisi mendin belgilik derijidiki yéngiliq yaritish iqtidarini telep qilghan bolup, men bu qétim yuqirida bayan qilin’ghan yéngiliq yaritish iqtidarini östürüshning 9 usulini körgende, ularning köpinchisi manga nahayitimu tonush bilindi.

Mesilen, hazirqi idaremde her qétim bir téxnikiliq qiyin ötkelge chare tépish wezipisini tapshurup alghanda, men birer heptidek waqit ichide kéchisi anche yaxshi uxliyalmaymen. Men axshimi sa’et 11:30 lerde közümni yumup, etigini 5:25 te ornumdin turidighan bolup, bezide yérim uxlap, yérim oyghaq turghanda kallamda birer muhim mesilini hel qiliwétimen. Shundaq waqitlarda yérim kéche sa’et 1:00 lerde ornumdin turup, kompyutérni idaremge ulap ishlep, sa’et 3:00 bolghanda qayta yétip, yene etigen sa’et 5:25 bolghanda ornumdin turup ishqa baridighan ishlar manga yilda bir qanche qétim bolup turidu. Idaremde birer qiyin mesile üstide algha ilgiriliyelmey, bir tamgha üsüp toxtap qalghanda, qiliwatqan ishimni toxtitip, orunduqumning yölenchisige béshimni qoyup (yuqiridiki 3-resimge oxshash), közümni yumup, bir dem oylinimen. Bezide bir qanche minut uxliwalimen (Bizning idare Amérikida ishlen’gen eng ésil orunduqlardin 20 dek orunduqni ekélip, bizning qaysini yaxshi köridighanliqimizni özimizge tallighuzup, andin shuni buyrutup ekélip béridighan bolup, méning orunduqum 650 dollargha sétiwélin’ghan orunduq). Yene bezide bolsa talagha chiqip, idarimizning etrapini qorshap turghan, égizliki bir qanche yüz métirghiche kélidighan ormanliq taghlargha qarap 5-10 minut yol méngip, xiyal sürüp kirimen. Shuningdin kéyin kallamda yéngi idiyiler peyda bolup, buningdin sel burun hel qilalmighan mesilini hel qiliwétimen. Men idarimizning 14 kishilik bir kichik aptobusida ishqa bérip kélidighan bolup, ishqa bérishqa bir sa’et, ishtin öyge qaytip kélishke yene bir sa’et waqit kétidu. Men aptobusqa chiqipla közümni yumuwalimen, hemde bezide yanfon arqiliq Yasir Qazining léksiyisige oxshash nersilerni anglap mangimen. Bezide bolsa chala uyqu ichide shu küni yoluqqan bir qiyin mesile üstide oylinimen. Ashu teriqide yol üstide idaremde yoluqqan bezi qiyin mesililerni hel qiliwétidighan, yaki bolmisa yéziwatqan maqalem üchün nahayiti yaxshi mezmunlarni oylap chiqidighan waqitlirim xéli köp. Idarining aptobusida dawamliq türde bir qanche adem parangliship mangidighan bolup, u paranglar méni yuqirida bayan qilin’ghan «warang-churung» bilen teminleydu.

Méning ishxanamning bir témi pütünley dérize bolup, men kompyutérdin béshimni kötürsemla sirtni körimen. Shunglashqa dérizemning utturidiki yéshil derexlerge pat-pat qarap qoyimen. Birer mesile üstide oylan’ghanda, dérizidin sirttiki yéshilchiliqqa qarap turup oylinimen.

Men her küni kechlik tamaqtin kéyin chéniqish üchün yérim sa’ettin köprek mehellimizning kochilirida yol mangidighan bolup, u waqittinmu xuddi idarining aptobusidikige oxshashla paydilinimen. Men her küni etigini ishqa méngishtin burun munchida yuyunidighan bolup, shu chaghda kallamda yéngi idiye peyda bolidighan ishlar xéli köp. Öyimizge méhmanlar kélidighan shenbe yaki yekshenbe künliri öyde teyyarliq qiliwatqan waqitta, bezide kallamda intayin yaxshi maqale mezmunliri peyda bolidu, bezide bolsa idaremdiki ishimda duch kelgen bir qiyin mesilige amal tépilidu. Ashundaq waqitlarda men ayalim Aman’gülge yalwurup, 5-10 minut kompyutérni quchiqimgha élip ishliwétip, andin yene burunqi méhmanlargha teyyarliq qilish ishimni dawamlashturimen.

Bizning öyimizning bir kichik aldi hoylisi bilen bir kichik arqa hoylisi bar bolup, men u yerde hem baghwenchilik, hem köktatchiliq, hem gül béqish ishlirini qilimen. Ishtin qaytip kelgende qarangghu chüshüp ketmeydighan waqitlarning hemmiside, öyge qaytip kelgendin kéyin gül we köktatlargha su quyimen, yaki yawa otlarni otaymen. Bezide bashqa ish qilmisammu «köktatlar qanchilik chong bolghandu, köktatlar qanchilik chongayghandu, güller qandaqraq échilghandu», dep, hoylamdiki hemme ösümlüklerge bir qétim nahayiti inchikilik bilen sepsélip qarap chiqimen. Arqa hoylamda 5 tüp anar, bir tüp enjür, bir tüp limon, bir tüp apélsin, we azraq üzüm qatarliq yémish derexliri bar bolup, ulardin her yili melum miqdarda hosul élip turimiz. Her yilning yaz künliri pemidur, achchiq much (laza), béde (ash köki), reyhan, we kerepshe (chingsey) qatarliq köktatlarda öz-özimizni teminleymiz. Men kichikimdila déhqanchiliq bilen shughullinip chong bolghanliqim üchün, méning méwe derexliri, ösümlükler we öy haywanlirigha nisbeten nahayiti chongqur méhrim bar. Hazir idaremde bir kün kompyutérgha tikilip qarap qattiq ishlep kelgendin kéyin, hoylamda yuqiriqidek ishlar bilen bir qanche 10 minut shughullinish men üchün bir nahayiti yaxshi huzurlinish bolidu. Shundaqla ashu waqitlardimu kallamda bezi yéngi idiyiler peyda bolidighan ishlar xéli köp uchraydu.

10-resim: Arqa hoylimizning bir körünüshi. Bu resimni bir qanche heptining aldida tartqan. Bu öyni alghanda uning arqa hoylisi quruq topilang bolup, bu hoylidiki hemme nersini men özüm layihiligen. Sémont supa we otluqlarnimu men bir méxanikiliq nersilerni layihileydighan yumshaq détal bilen kompyutérda özüm layihiligen.

11-resim: Arqa hoylimizdiki bir tüp anar. Bu resimnimu bir qanche heptining aldida tartqan.

Men özümning hazirghiche bolghan emeliyitide, ademning köngli ghem-qayghu, endishe, aghrinish, we bésim qatarliq nersilerdin eng xaliy bolghan waqit, ademning yéngiliq yaritish qabiliyitimu eng yuqiri pellige kötürülidighan waqit bolidighanliqini chongqur hés qildim.

Buningdin birer yil ilgiri bir ukimiz manga élxet yézip, mendin «Erkin aka, yaratquchimizning barliqini qandaq ispatlighili bolidu?» dep sorighinida, men uninggha «Bu ishni ispatlashning héch bir hajiti yoq, peqet etrapingizgha qattiq sepsélip qarap baqsingizla kupaye qilidu», dep jawab bergen idim. Men mezkur maqalining axirsigha bu yilning ichide öyimizning aldi-hoylisi bilen arqa-hoylisida resimge éliwalghan ösümlüklerning körünüshlirini chiqirip qoydum. U resimler eslide men Féyisbuk (Facebook) qa chiqarghan resimler bolup, bu yerdiki resimni ashu Féyisbuk ékranidin késip aldim. Xuddi ashu resimlerdinmu körüwalghili bolghinidek, men yaratquchimizning alametlirini öz öyimizning aldi-arqa hoylisining ichidila her küni körüp turimen.

3. Yéngiliq Yaratquchilar Nemunilirining Bir Misali—Tömür Paltash

Méning perizimche Uyghur diyari we chet eldiki Uyghurlar ichide yéngiliq yaritish jehette alahide netije qazan’ghan kishilerdin xéli köp bar. Men bu yerde ashundaq kishilerdin peqet birinila, yeni méning bir dostumnila bir misal süpitide qisqiche tonushturup ötimen. U dostumning ismi Tömür Paltash (In’glizche «Timour Paltashev» dep yézilidiken) bolup, yash jehettin men bilen tengtush. Uning dada tereptiki ejdadliri eslide Ghuljiliq bolup, uning chong dadisi we chong anisi Ghuljidin Qazaqistan’gha köchmen bolup kelgen iken. Tömürning chong dadisi bir qétim ailisi bilen Qazaqistandin Ghuljigha piyade bérip, u yerde nechche yil turup, andin yene piyade Qazaqistan’gha qaytip kelgen iken. Tömürning apisi Tatar millitidin bolup, hazir uning yéshi 90 din ashqan bolsimu, Uyghurchini intayin yaxshi sözleydu. Tömür Qazaqistanda tughulup ösüp, aliy mektep we aspirantliqni doktorluq unwani alghuche Rusiyening Moskwa shehiride oqup tamamlighan. U Amérikigha 90-yillirining bashlirida kelgen bolup, men Kaliforniye shtatining Krimniy Jilghisida ishlewatqan waqtimda umu shu rayonda ishleydikenduq. Shuning bilen biz 90-yillarning axirliri tonushup dost bolup qalghan bolup, shuningdin bashlap ariliship ötüwatimiz. Tömürning ayali Zemire Qazaqistandiki bir chong oqumushluq Uyghur a’iliside tughulup ösken bolup, ularning Uyghur diyarigha intayin chongqur méhir-muhebbiti bar. Shunglashqa ular dawamliq yurtining otida köyüp turup yashaydu. Hemme oqurmenlerge tonushluq bolghan doktor Shöhret Mutellipning ayali Zemirening akisining qizi bolup, u qizni eng deslipide Amérikigha Tömür-Zemireler chaqirtip ekelgen iken. Men Shöhret Mutellip bilenmu 90-yillarning axirliri bizning öyde tonushqan. Yeni shu chaghda Tömür-Zemireler Shöhret er-ayal ikkiylenni bizning shimaliy kaliforniyediki öyimizge bashlap kelgen bolup, biz shu chaghda ularni öyimizde bir qétim méhman qilghan iduq. Biz Shöhret Mutellip inimiz bilenmu shu waqittin bashlap tonushimiz.

12-resim: Aldinqi küni, yeni 2014-yili 7-Dékabir küni Tömür bizning öyge kelgen bolup, bu resimni shu chaghda méhmanliq öyimizde chüshken.

Kompyutérning ichidiki barliq uchurlarni bir terep qilidighan eng muhim zapchas In’glizche «central processing unit» dep atilip, u qisqartilip «CPU» dep yézilidu. Kompyutérlarda CPU din sel kéyinrek turidighan «merkiziy grafik zapchisi» (graphics core) dep atilidighan bir zapchasmu bar bolup, mushu ikki xil zapchas we shuninggha oxshash bashqa muhim kompyutér zapchaslirini ishlep chiqirishta Amérikidiki «Intil» (Intel) dégen shirket dunya boyiche 1-orunda turidu. Amérikidiki In’glizche «Advanced Micro Devices» yaki «AMD» dep atilidighan shirket bolsa yuqiriqidek kompyutér zapchaslirini ishlep chiqirishta dunya boyiche 2-orunda turidu. Bu ikki shirketning her ikkisi Kaliforniyediki Krimniy Jilghisigha jaylashqan. Doktor Tömür Paltash hazir AMD shirkitining «merkiziy grafik zapchisi» ni tetqiq qilish we tereqqiy qildurush ishlirigha mes’ul bolup, uning qol astida doktorluq unwani bar tetqiqatchi xadimlardin 15 tin artuq kishi ishleydu. Men uni tonughandin tartip, uning öz kespige jan köydürüp, künige 10-12 sa’ettin qattiq ishleydighanliqini körüp kéliwatimen. Uning hazirghiche élan qilghan ilmiy maqalilirining sani xéli köp bolup, u hazirghiche 22 dane Amérika paténtigha ériship boldi. Mana bu méning Tömürni Uyghurlar ichidin chiqqan «yéngiliq yaritish nemunilirining bir misali» qilip tallishimdiki asasiy sewebtur.

Rusiye we Qazaqistanning hazir yolgha qoyghan yuqiri téxnologiyini tereqqiy qildurush programmiliri bar bolup, Tömür bir qanche yildin buyan Amérikidiki xizmitining sirtida shular üchün meslihetchi mutexessis bolup ishlep bériwatidu. Shundaqla her yili bir-ikki qétim Qazaqistan’gha bérip, shu yerdiki bir aliy mektepte ikki hepte künige 8 sa’ettin ders ötüp kéliwatidu. Yeni u ashu ikki hepte waqit ichide bir mewsumluq derstin birni ötüp tamamlap kéliwatidu. Tömür Qazaqistanning yuqiri téxnologiyini tereqqiy qildurush programmisigha ménimu teklip qilghan bolup, men uninggha özüm NASA gha xizmetke kirishtin burunqi shirketlerde qilghan ishlirim asasida qoshumche ishlep bérishke maqul boldum. Hazirche bu ish téxi resmiy emeliyliship bolalmidi. Eger méning yolum ochuq bolghan bolsa, mushundaq ishni men aldi bilen öz yurtum bilen öz xelqimge qilip bergen bolattim.

Xuddi yuqiridiki bayanlardin körüwalghinimizdek, Tömürning öz xelqi üchün qolidin kélishiche xizmet qilip bérish köngli intayin küchlük bolup, Uyghurlargha qolidin kélishiche yardemde bolushqa her waqit teyyar turidu. U shimaliy Kaliforniyediki Uyghurlarning her xil en’eniwi we medeniy pa’aliyetliridin ayrilip qalmaydu.

Méni hazir intayin xushal qilidighan bir ehwal shuki, hazir Amérika, Yaponiye, Yawropa, Kanada, Awstraliye we Türkiye qatarliq ellerde dunyada bar bolghan muhim kesiplerning xéli köpide bizning bir qisim kishilirimiz terbiyilinip yétiship chiqti. Yene bir qismi bolsa hazir terbiyiliniwatidu. Ularning ichide özining kespiy saheside nahayiti yuqiri orun’gha érishken kishilirimiz az emes bolup, men yuqirida tonushturghan Tömür Paltash shularning bir misali. Amérikining Boston shehiride turuwatqan inimiz Qeyser Mijit yéqinda «Amérikidiki doxtur Uyghurlar» dégen témisida Amérika qatarliq chet ellerde kinishkiliq tébbiy doxtur bolghan Uyghurlarni qisqiche tonushturup ötti [7]. Shundaqla ularning qandaq japaliq jeryanlarni bashtin kechürüp doxtur bolalighanliqinimu chüshendürüp ötti. Men téxi oqup baqmighan qérindashlargha ashu yazmini choqum bir qétim oqup chiqishni tewsiye qilimen. Qeyser Mijitning bu yazmisi kelgüside chet elge chiqip tébbiy doxturluq kespide oqushni nishan qilghan ini-singillarnimu nahayiti muhim uchurlar bilen teminleydu.

Men bu yerde Tömür Paltash, shundaqla Qeyser Mijit öz yazmisida tilgha alghan ilghar kishilirimizge qoshumche qilip, yene bir jüp er-ayal ukilirimizni qisqiche tonushturup ötimen. Singlimizning ismi Aynur Abdurazaq. U Amérikigha kélishtin burun Ürümchide bir mezgil In’glizche ders ötüsh ishliri bilen shughullan’ghan, shunga bir qisim oqurmenler Aynur singlimizni tonuydu. Bu teqwadar singlimiz nechche yilning aldida Amérikining paytextidiki Jorjtawun (Georgetown) Uniwérsitétida Kompyutér ilmi (computer science) kespi boyiche doktorluq unwanigha érishken bolup, buningdin 3 yil ilgiri u NASA ning «Goddard alem merkizi» (Goddard Space Flight Center) ge xizmetke kiriptu (Men bu ishtin téxi yéqinda xewer taptim. Goddard Amérikining sherq teripidiki Atlantik Okyanning qirghiqigha jaylashqan. Bizning idarimiz J P L bolsa Amérikining gherb teripidiki Tinch Okyan qirghiqigha jaylashqan bolup, ikkisining ariliqi ayroplan bilen mangsa 5.5 saetlik yol). Hemde hazir déngiz bi’ologiyisi saheside sün’iy-hemrahlar arqiliq toplighan uchurlarni kompyutér arqiliq bir terep qilip, dunyadiki her xil orunlarning paydilinishi üchün teyyarlap béridighan xizmet bilen shughulliniwétiptu. Men bu singlimizni u Ürümchidiki waqtidila tonuyttim (Aynur méning ayalim Aman’gül bilen tughqan kélidu). Bu qétim yuqiridiki xewerni anglap, intayin xushal boldum. Shundaq qilip hazir NASAda yuqiri derijilik téxnikiliq xadim bolup ishlewatqan Uyghurlarning sani ikki boldi. Men mushu pursettin paydilinip Aynur singlimizni qizghin tebrikleymen—Mubarek bolsun, Aynur singlim! Aynur singlimizmu Uyghur diyarida tughulup ösüp, aliy mektepni püttürgüche hemme oqushni Uyghur tilida oqughan. Aynurning éri Muhemmetjan Abdullanimu xéli köp oqurmenler tonuydu. Umu nechche yilning aldida kompyutér ilmi boyiche doktorluq unwani élip, hazir Amérikining Merilend (Maryand) shtatidiki bir shirkette aliy derijilik analizchi bolup ishlewatidu. Bu inimiz Uyghurlar üchün nahayiti chong ishlarni qilip berdi. Mesilen, 9 yönilishlik Uyghurche, In’glizche we Xenzuche Yulghun tor lughitini mushu inimiz yasap chiqqan. Yulghun Uyghur Erebche yéziqi yumshaq détalinimu mushu ukimiz ishlep chiqqan bolup, hazir chet eldiki köpligen Uyghurlar ashu ikki yumshaq détallardin paydiliniwatidu. Menmu ashu yumshaq détallardin nahayiti köp paydiliniwatqanlarning biri bolimen. Méning bilishimche, yuqiriqi yumshaq détallarni ishlep chiqishtin burun Muhemmetjan ukimiz yene «LaTex» yumshaq détalining Uyghurchisinimu ishlep chiqqan idi. U hazirmu Uyghurlar üchün bezi intayin muhim we intayin qimmetlik bolghan ishlarni qiliwatidu.

13-resim: Singlimiz Aynur 1998-yili bizning shimaliy Kaliforniyediki öyimizge kelgende xatire üchün chüshken bir parche resim. Bu resim 1998-yili 31-Dékabir küni tartilghan.

Meyli Uyghur diyarida bolsun, yaki chet elde bolsun, bizning yuqirida tilgha élin’ghan kishilirimizdek heqiqiy ilghar kishilirimiz bar. Heqiqiy yéngiliq yaratquchilarning bashlamchiliri bar. Mislisiz ejir singdürüp, öz kespide heqiqiy türde töhpe yaritiwatqan, emma nam-ataqni azraqmu muhim bilmeydighan we uninggha azraqmu qiziqmaydighan kishilirimiz bar. Xelqimizge ashundaq kishilerni bildürüshning ehmiyiti bek zor bolup, kéyinki ewladlarni ashundaq yaxshi ülgiler bilen ilhamlandurush we terbiyileshning ünümi yuqiri we paydisi köp bolidu. Men bu yerde ülgining roli heqqide bir bolghan ishni qisqiche sözlep bérey. Ikkinchi dunya urushi mezgilide, Sowét Ittipaqi intayin qiyin ehwal astida qélip, pütün memliket xelqi ümidsizlinishke we chüshkünlishishke qarap mangghanda, Gérman eskerlirini yoshurunup turup étip öltüridighan bir qehrimanni tiklep, uning her küni qanche Gérman eskerlirini étip öltürgenlikini keng türde teshwiq qilip, shu arqiliq pütün elning rohini urghutqan. Bu ehwal Amérika ishligen «Ishiklerdiki Düshmenler» (Enemy at the Gates) dégen kinoda teswirlinidu. Ülgini xata tallap qoyushning, hemde ülgining ijabiy tereplirini emes, selbiy tereplirini teshwiq qilishning ziyinimu intayin éghir bolidu. Teshwiqatning asasliq meqsiti köngülni programmilash. Men barliq qérindashlardin bu heqiqetni toluq tonup yétishni, hemde uningdin ünümlük paydilinishni ümid qilimen.

4. Ong Ménge bilen Sol Ménge

Men bir hepte burun torlargha özümning «Ong ménge bilen sol ménge» dégen témidiki bir maqalisini qayta chiqirip qoydum [3]. Mezkur maqalida tonushturulghan 9 xil usul bilen yuqiriqi maqalidiki mezmunlar öz-ara zich baghlan’ghan bolup, men u maqalini téxi oqup baqmighan qérindashlargha uni bir qétim oqup chiqishni tewsiye qilimen.

5. Köngülni Programmilash

Bu mezmun men 2008-yili 1-Noyabir küni yézip püttürgen «Uyghurlar döt emes, eqilliq» dégen maqalining bir bölümi bolup, u mezkur maqalining mezmunini toluqlaydighan bolghachqa, men uni bu yerge köchürüp qoydum.

Tarixta Hindistanning Udipur dégen yéride mundaq bir weqe bolghan. Düshmenler bu jaygha hujum qilip, u yerning padishahini öltürüwetkendin kéyin, bu padishahning «Pannadhay» isimlik bir xizmetchisi padishahning oghlini qutquzup qalghan. Bu bala mökünüp yürüp chong bolup, eng axiri ashu jaygha padishah bolghan. Uning némishqa padishah bolalighanliqini bilemsiz? Sizche ashu balining qénida padishahliq barmidu? Yaq, hergiz undaq emes. Uning bir padishah bolup terbiyilinip chiqishidiki seweb, héliqi xizmetchi we uning etrapidiki hemme kishiler u baligha: «sen dégen bir shahzade. Sen choqum padishah bolushung kérek. Düshmenler bizning padishahliqimizni tartiwaldi. Sen chong bolghanda ulardin choqum intiqam élishing hemde ularni yéngishing kérek» dep turghan.

In’glizchida «köngülni programmilash» dégen bir uqum bar. Uni in’gliz tilida «mind programming» dep ataydu. «mind» ning menisi köngül, ang, niyet, hosh, eqil we xiyal dégen sözlerge yéqin bolup, «program» dégen söz pé’il qilip ishlitilgende, «bir ademde bir xil xiyalni turghuzup, u ademning xiyalini tüzlep yaki özgertip, özige kelgen uchurgha nisbeten bir xil alahide inkas qayturidighan yaki bir xil alahide ish tutidighan qilish» dégen menini bildüridu. démek, yuqiriqi hékayidiki bala «sen padishah bolisen» dégen gepni dawamliq anglawérip, uning köngli ashu teriqide programmilan’ghan. Netijide, u bala bir bashliq yaki herbiy qomandan bolushni xalimay, peqetla bir padishah bolushni istigen. hemde ashundaq ghayini emelge ashurush üchün öz jénini qurban qilishqimu teyyar turghan. Oqurmenlerning ichide bundaq misallarni bilidighanlar nahayiti köp bolushi mumkin. Mesilen, buning yene bir misali, amérikidiki chong bushning oghli kichik bushningmu prézidént bolushidur. Uyghurlar ichide «bashliqning balisi bashliq bolidu», dégen söz keng tarqalghan bolup, ashundaq bir emeliyetning barliqqa kélishidiki tüp seweblerning birsimu ashu «köngülni programmilash» tin ibarettur (Uyghur jem’iyitide «arqa ishik» 1-orunda turamdu yaki «köngülni programmilash»mu? Bu so’algha özingiz jawab bérip béqing.)

Ademning es-hoshi ikki xil bolidu: asasliq hosh we qoshumche hosh. In’glizchida bular «conscious and sub-conscious» dep atilidu. Ademning qoshumche hoshi uning asasliq hoshining kontrolluqi astida bolmaydu. Ademning qoshumche hoshi uninggha qachilan’ghan uchurlar asasida musteqil halda ish élip baridu. Mana bu köngülni programmilashning asasidur. Yeni, «köngülni programmilash» déginimiz, bir ademning qoshumche es-hoshigha melum uchurlarni qachilap, shu arqiliq ashu ademning ish-herikitini özgertish we kontrol qilish, dégenliktin ibarettur.

Ademning asasliq es-hoshi bir «iskilat baqquchi» yaki «iskilatchi» gha, qoshumche es-hoshi bolsa bir iskilatqa oxshaydu. Iskilatchining öz aldigha ayrim eqli bolmaydu. U iskilatqa qachilan’ghan uchur asasida ish élip baridu. «köngülni programmilash» dégenlik, iskilatchigha uqturmay turup, uchurni iskilatqa kirgüzüp qoyush dégenliktin ibarettur.

Siz öz-özingizge «men öginishte nahayiti yaxshi» dédingiz, emma iskilatta bashqa ademlerning «sen döt, sen héch ishni bashqa élip chiqalmaysen.» dégen sözliri saqlan’ghan, dep perez qilayli. Iskilatchi sizning sözingizni anglap, uni iskilatta saqlan’ghan yuqiriqi sözler bilen sélishturup, «bu uchur xata iken», dégen xulasige kélidu. Shuning bilen u bu yéngi, ijabiy uchurni iskilatqa ekirip qoymay, uni tashliwétidu. Mana bu bir ademning idiyisini we ish-herikitini özgertishtiki eng tüp qiyinchiliqtin ibarettur.

Yuqiriqi we shuninggha oxshash tarixiy hékayiler shuni körsitiduki, kishiler we bir jem’iyet sizning könglingizni programmiliyalaydu. Yuqiriqi shahzade bilen qarmu-qarshi halda, biz uzun waqittin buyan «undaq qilma, tewekkülchilik qilma, sarangliq qilma… sen döt, séning qolungdin héch ish kelmeydu …» dégendek xata uchurlar bilen programmilinip kelduq. Bu xil ehwalning bir adem we bir milletke élip kélidighan yaman aqiwitini bir tesewwur qilip béqing.

Hazir insanlar tarixida tunji qétim sizning öz könglingizni toghra yönilishte programmilishingizni imkaniyetke ige qilidighan küchlük téxnikilar wujudqa keldi. Bu téxnikilarning hemmisi sizning qoshumche es-hoshingizgha bösüp kirip, uning ichige asasliq es-hoshqa uqturmay turup uchur qachilaydu. Sizning qoshumche es-hoshingizdin ibaret bu «iskilatingiz»gha her küni nurghun uchurlar kirgüzülüwatidu. Ular qandaq uchurlar? Ular sizning könglingizni qaysi yönilishte programmilaydu? Bir dem közingizni yumup jim olturup, mushu so’allar üstide estayidil oylinip béqing.

6. Axirqi Söz

Men özümning aldinqi hepte torlargha chiqarghan «Alem boshluqidiki seper we nispiylik nezeriyisi» dégen maqaliside Ruzimuhemmed Turdi Artuch mu’ellimning 2015-yilini Uyghurlarning «kitab oqush yili» qilish heqqidiki teshebbusini tilgha élip, uni özümning pütün küchi bilen qollaydighanliqini bayan qilghan idim. Uningdin kéyin Ruzimuhemmed mu’ellim torlargha «2015-yili biz üchün néme yili bolushi kérek» dégen yene bir maqalini yollap [8], özining yuqiridiki teshebbusni qayta tekitlidi. Uningdin kéyin tor ismi «86» bolghan yene bir qérindishimiz torlargha «(Muraji’et) 2015-yili bizning ‹kitab oqush yili› miz bolsun» dégen témida bir maqale yollap, 2015-yilini kitab oqush yili qilishning bir qisim konkrét tedbirliri heqqide qimmetlik tekliplerni berdi [9]. Shundaqla tor ismi «ma’arip» bolghan yene bir qérindishimiz torlargha «2015-yilida mundaq kitablarni oqung» dégen témini yollap, oqurmenlerge bir qisim yaxshi kitablarni tewsiye qildi [10]. Mushu ishlar boluwatqanda torlargha men yuqirida tilgha alghan «Ürümchide bir chayxanigha liqqide kitablar tizildi» dégen yene bir xewer chiqip [6], weten ichi we sirtidiki nurghun tordashlarni xushalliqqa chömdürdi. Bu chaqiriq, teshebbus we tekliplerdin, hemde nurghun tordashlarning bu ishni qollaydighanliqini ipadilep yazghan ijabiy inkasliridin men intayin xushal boluwatimen. Méningche bu bir intayin yaxshi yüzlinish bolup, xelqimiz mushundaq tirishchanliqlarning netijisini 5 yil, 10 yil, 20 yil, we uningdinmu uzunraq bolghan waqitlarda choqum köridu. Men mushu pursettin paydilinip, barliq qérindashlardin bu ishni pütün küchi bilen qollap bérishini yene bir qétim ümid qilimen. Hemde bu ishqa awaz qoshqan barliq qérindashlargha chin könglümdin minnetdarliq bildürimen.

Men bashlan’ghuch mektepte oquwatqan mezgildiki tetillerde dawamliq yézigha bérip, tughqanlarning ornigha ishqa chiqip, yaki özüm bir ayrim emgekchi bolup ishlep, tughqanlirimgha yardem qilghan idim. Men qish künliri qilghan emgeklerning biri kala harwisi (yeni hemme yéri yaghachtin yasalghan yariya-harwa) bilen étizliqlargha oghut yaki topa toshush bolghan idi. Gerche men sheherdiki balilar ichide qolidin eng ish kélidighan balilarning biri hésablinidighan bolsammu, yézida bezide méning harwam buzulup qalsa men uni ongshiyalmay, men bilen oxshash yashtiki déhqan balilar méning harwamni ongshap bergen idi. Her qétim mushundaq ish yüz bergende, ular bilen sélishturghanda özümning nahayiti döt ikenlikimge yüzüm qizarghan idi. Men chet elge chiqip ketkendin kéyin, yurtqa bérishqa yol qoyulghan we yurtqa barghan waqitlirimda ene ashu burunqi yézilarghimu bardim, hemde déhqan tughqanlirimizning öyide özüm uchritalighan balilarni küchümning bariche gepke saldim. Shu chaghdimu u balilarning nahayiti eqilliq ikenlikini, eger ulardimu sheherlik balilarda bar bolghan shara’itlar bar bolghan bolsa, ularningmu chong bolghanda chong-chong ishlarni qilalaydighan ademlerdin bolup chiqalaydighanliqini chongqur hés qildim.

Yéqinqi birer ayning mabeynide méning maqalilirimning astigha bezi ukilar hazir yézilardiki balilarning oqushqa zadila qiziqmaydighanliqi, ashundaq ehwallarni özgertish heqqide méning meslihet bérishimge mohtaj ikenliki heqqide inkas yazdi. Yézidiki balilarning oqushqa qiziqmasliqida nurghun sewebler bar bolup, méningche asasliq seweblerning ichide mundaq ikki sewebmu bar: (1) Oqughanning paydisini körelmeslik. (2) Bilimning nede we qandaq teriqide ishlitilidighanliqini bilmeslik. Bu yerdiki 1-mesilini hel qilish heqqide men bir nerse déyelmeymen. Emma 2-mesilini hel qilishqa Uyghurlarda hazir bir qisim imkaniyetler bar. U bolsimu yézilardiki balilarni sheherlerdiki zamaniwi shirket-karxanilargha apirip, ularni muddetlik halda ékskursiye qildurup turush. Yézilardiki balilargha qarighanda sheherdiki balilarning oqush qizghinliqi üstünrek bolidu, hemde yéngiliq yaritish qabiliyitimu küchlükrek bolidu. Undaq bolushidiki bir seweb, sheherdiki balilarning köpni körüsh pursiti yézilardiki balilarningkidin asman-zémin perqlinidu. Yeni, köpni körgen kishining tepekkur qilish we yéngiliq yaritish iqtidari köpni körmigen kishige qarighanda jiq üstün bolidu. Uningdin bashqa, yézilardiki balilarni bilimning qandaq yerlerde qandaq shekilde ishlitilidighanliqini bildürüsh arqiliq, ularning öginish qizghinliqinimu zor derijide östürgili bolidu. Shunglashqa men yézilardiki ma’aripchilarning bu teklip üstide oylinip béqishini ümid qilimen. Qeshqerning yéziliridiki balilarni Ürümchidiki shirket-karxanilarni ékskursiye qilishqa orunlashturush hazirqi shara’itta asasen mumkin bolmasliqi mumkin. Emma ularni Qeshqer shehiridiki we Qeshqerning nahiye bazarliri etrapidiki shirket-karxanilargha apirip ékskursiye qildurush pütünley mumkin. Men bizning idaride her heptining ichide ékskursiyige kelgen nechche top bashlan’ghuch mektep oqughuchilirini dawamliq uchritimen. Her qétim ularni körgende, Uyghur yéziliridiki balilarni oylap, hesretlinimen. Hazir Uyghur ma’aripi duch kelgen mesililer yénik mesililer emes, az mesililermu emes. Emma ehwalning yaxshilinishini saqlap olturghanda, ötüp ketken waqitning ziyinini toldurghili bolmaydu. Uninggha qarighanda qilghili bolidighan ishlarning hemmisini qilip yashighan yaxshi. Méningche yézidiki balilarni köplep kitab oqushqa ilhamlandurushtin qalsila yuqirida teklip qilin’ghan ish, yeni ularni sheherdiki zamaniwi shirket-karxanilarni ziyaret qildurup turush ishi ularning oqush qizghinliqini yuqiri kötürüshte intayin muhim rol oynaydu. Men shara’iti bar mekteplerning ashundaq pa’aliyetlerni oyliship béqishini tolimu ümid qilimen.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

Paydilinish Matériyalliri:

[1] Bilimxumar: «Abdushükür Muhemmet’imin Mu’ellim Bilen Yaponda Bille Bolghan Waqitlar»

http://bbs.izdinix.com/thread-60825-1-1.html

[2] Bilimxumar: «Gérmanlarning 7 Xil Kishilik Xaraktéri»

http://bbs.izdinix.com/thread-60947-1-1.html

[3] Bilimxumar: «Ong-ménge bilen sol-ménge»

http://bbs.izdinix.com/thread-60965-1-1.html

[4] Bilimxumar: «Alem Boshluqidiki Seper we Nispiylik Nezeriyisi»

http://bbs.izdinix.com/thread-61063-1-1.html

[5] Nine Ways To Be More Creative

http://www.prevention.com/mind-body/emotional-health/9-ways-be-more-creative

[6] «Ürümchide bir chayxanigha liqqide kitablar tizildi»

http://bbs.misranim.com/thread-132251-1-1.html

[7] Qeyser Mijit: «Amérikidiki doxtur Uyghurlar»

http://bbs.izdinix.com/thread-60964-1-1.html

[8] 2015-yili biz üchün néme yili bolushi kérek

http://bbs.bagdax.cn/thread-27206-1-1.html

[9] (Muraji’et) 2015-yili bizning «kitab oqush yili» miz bolsun

http://bbs.izdinix.com/thread-61090-1-1.html

[10] «2015-yilida mundaq kitablarni oqung»

http://bbs.bagdax.cn/thread-27272-1-1.html

Töwendikisi men bu yil (yeni 2014-yili) ning ichide öyimizning aldi-hoylisi bilen arqa-hoylisida resimge éliwalghan ösümlüklerning körünüshliri. Bu resimler men eslide Féyisbuk (Facebook) qa chiqarghan resimler bolup, bu yerdiki resimlerning köpinchisini ashu Féyisbuk ékranidin késip aldim.

Ilawe: Buningdin bir hepte burun torlarda 2015-yilini Uyghurlarning «kitap oqush yili» qilish heqqidiki bir teshebbus otturigha qoyulghandin kéyin, qandaq kitablarni oqush kérekliki mesilisi torlardiki bir qiziq muzakire témisigha aylandi. Ashundaq muzakirlerge maslashqan halda Memettursun Zunun Oqya ukimiz töwendiki tékistni kompyutérgha urup kirgüzüp, uni Féyisbukta dostlirining paydilinishigha sunuptu. Féyisbukni achalmaydighan qérindashlarningmu oqup paydilinishi üchün, men Memettursun ukimizdin ijazit élip, ashu mezmunni bu yerge köchürüp chiqirip qoydum.

= = =

Kitab Déngizi we Ghewwasliq Mahariti

Abdushükür Muhemmet'imin

Dewrimizde kitab shu qeder köpeydiki, uni reqem bilen ipadileshmu müshkül boldi. Emma hélimu kitab yüzige chiqmighan boshluqlar nahayiti nurghun. Derweqe, "kitabni achsila menpeet béridu". Emma, kitab déngizida qandaq jawahirat yighidighan ghewwas bolush, bu muhim maharet.

Kitablarni déngiz qiliwetken nerse, esliy menbe, asasiy nezeriye mutepekkurane muhakime qilghuchi kitablarning köplüki bolmastin, belki, tarqaqlatma, yeshme, weqe bayan, ich pushuqi, qurashturma kitablarning kitab bazirigha kelkündek kirip kélishidin boldi. Bu hal her bir eqil igisidin kitab perq étish we kitab tallash iqtidarigha ige bolushni telep qilidu. Éytish kérekki, heqiqiy danishmenler kitabni hemmidin köp körgen kishiler bolushi natayin, heqiqiy alimlarla eng nurghun kitab yazghan kishiler bolushimu shert emes. Bu bizde xuddi sugha tashlan'ghan nersilerning chöküshi yaki leylishi, makan we zaman jehette birdek bolmaydighanliqigha oxshash bir heqiqetni yeni, kitablar bir qanche siziq we qatlam, tür we qimmetke bölünidighanliqini uqturidu.

Kitab oqughuchi kishi üchün omomen weziyet we siyasetke dair kitab–matériyallardin tashqiri, üch xil kitab oqush tewsiye qilinidu:

Birinchi, asasiy bilim kitabliri. Bu xil kitablar ikki türge bölünidu. U, choqum aliy melumatliq sewiyige érishish üchün shert–baldaq bolghan kitablar bilen melum sahe boyiche izdinish, tetqiqat élip bérish üchün lazim bolghan kitab–matériyallardin ibaret.

Ikkinchi, bilim qurulmisini béytquchi kitablar. Bu xuddi awiamatkigha yandash yürgen paraxot–kémilerge oxshash alaqidar obyéktlardin bilim we uchur béghishlighuchi kitablar bolup, u asasiy bilim kitablirining tashqi postini teshkil qilidu.

Üchinchi, bediiy lezzet béghishlighuchi kitablar. Bu xil kitablargha edebiyat–sen'etke dair eser yaki oyun–körgezmiler, kishilik turmushqa ait örnek, qollanma, meslihet bergüchi kitablar kiridu.

Méningche, kitablarni tallap körüsh bilen udul kelginiche körüsh, qatlam, nuqta, chember tüzülmisige ayrip körüsh bilen xalighanche körüshning kitab körgüchige bolidighan tesiri, bolupmu nechche on yilda muntizim oqutup ixtisas igilirini terbiyelep chiqishqa sélishturghanda hasil qilidighan ünümi oxshash bolmaydu.

Kitab körüsh éghir zéhniy emgek. Shuningdek yene köngüllük sayahet. Herxil kitablargha bolghan kitab körüsh telipi we usuli birdek bolmaydu. Bir qur körüp qoyidighan, melum bab we sehipilirini tallap köridighan, tepsiliy köridighan, tekrar köridighan kitablar bolidu. Bezi kitablarning peqet munderijilirini waraqlapla, uning aptorining bilim qurulmisini nezere tutup qoyup qoyulidu. Omomen tepsiliy we tekrar körülidighan kitablar üchün mexsus waqit, qelem–xatire hazirlinidu. Undaq kitablarning bir qanchisini bir yürüsh qilip, sistémiliq körgen yaxshi. Shexsen men bundaq kitablarni rengdar qelem bilen xet, belge, siziq qoyup boyuwétishni yaxshi körimen. Bu xuddi yalqundin ot tutashturghandek bir ish. Bu xil kitablarda chüshinishlik bolmighan atalghu, muhakime we tedbirlerning uchrishi nahayiti yaxshi ehwal. Bu, kitab körgüchining özide yoq yéngi bilimge duch kélishi bolup, bundaq ehwallarda lughet–qollanmilarning yardimi bilen bu bilimni özleshtürüwélish lazim. Sen hemishe ammibab, gézit sewiyesidiki chüshinishlik matériyallarni yaxshi körseng, menggü öz izinggha sekrep qéliwérisen. Méningche, tügmen'ge oxshash xususiyetke ige bolup qalghan yaxshi ehwal emes, lughet axturushqa mejbur bolghiningda horunluq bilen kayimay yéngi bir baldaq kötürülüsh aldida turghandek rohlan!

Mueyyen medeniyet sewiyesige ige bir ziyaliy üchün kitab oqush aldida "éhtimal méning xata bolushi mümkin" dégen qarashta bolushning paydisi nahayiti chong bolidu. Eksi halda oqughanda bu kitabtin héchnerse yuqmasliqi, hetta "bu erzimes eser iken" dégen qarash tughulushi mümkin.

("Uyghurlarda Islam Medeniyiti" kitabining 86–bétidin élindi)

Wheelchair