Amérikidiki Ottura Mekteplerning «Yéngi Keshpiyat Musabiqisi» Pa’aliyetliri

Erkin Sidiq

2014-yili 12-ayning 19-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.izdinix.com/thread-61336-1-1.html

PDF Nusxisi: http://www.meripet.com/PDF/20141219_edu_invention_challenge.pdf

Men özümning aldinqi bir qisim yazmilirida Amérika bashlan’ghuch we ottura mektep ma’aripidiki oqughuchilarning oqush aktipchanliqini qozghaydighan, hemde ularni tebi’iy-pen, téxnologiye, inzhénérliq we matématika kesiplirige qiziqturidighan bir qisim programmilarni tonushturup öttüm. Men hazirghiche tonushturghan programmilardin töwendikiler bar:

--Balilarni muddetlik halda dangliq jaylarni ékskursiye qilishqa apirish (field trip)

-- Mektep boyiche yilda bir qétim tebi’iy-pen projéktliri musabiqisi ötküzüsh (science fair)

-- Mektep boyiche yilda bir qétim kesip tallash pa’aliyiti élip bérish (career day)

-- Ochuq oy pa’aliyiti (open house)

Men téxiche tonushturmighan pa’aliyetler ichide, Amérikining toluqsiz we toluq ottura mektepliri élip baridighan «Yéngi keshpiyat musabiqisi» (invention challenge) dégen pa’aliyetmu bar bolup, men mezkur maqalide ashundaq bir pa’aliyet heqqide qisqiche chüshenche bérip ötimen. Men resmiy mezmunni bashlashtin burun, aldi bilen özüm kichik waqtimda öyde qilghan bir «radi’o qurashturush projékti» heqqide azraq sözlep ötimen, hemde resmiy mezmundin kéyin, yuqiriqidek tebi’iy-pen projéktliri musabiqisi bilen yéngi keshpiyat musabiqisining ehmiyitini xulasilep bérimen. Shundaqla maqalining eng axirida chet elde alahide netije yaratqan Uyghurlardin yene ikkisini qisqiche tonushturimen.

1. Toluqsizdiki Waqtimda Öyde Ishligen Bir «Radi’o Qurashturush Projékti»

«Projékt» dégen söz Uyghurchidiki «qurulush, tür» dégen sözlerge yéqin kélidighan bolup, men bu söz heqqide özümning «Mikro-bashqurush we uning ziyanliri» [1] dégen maqaliside tepsiliy chüshenche berdim.

Mendin hazirghiche xéli köp ukilar méning hazirqi kesipni qandaq qilip tallap qalghanliqim, hemde hazirqi xizmet ornigha qandaq érishkenlikim heqqide so’al sorap boldi. Yene xéli köp ukilar bolsa manga özliride qandaq talantlarning barliqini bilelmeywatqanliqi heqqidimu xet yézip boldi. Men toluqsizning 2-yilliqida oquwatqan waqtimda méning «Dilshat» (familisi ésimdin kötürülüp qaptu) isimlik bir sawaqdishim radi’o qurashturushni öginishke bashlidi. Bu 1972-yilliri bolup, u chaghda kishilerning öyide asasen radi’o yoq idi. Radi’osi bar kishiler u chaghda jem’iyettiki baylar hésablinatti. Men balining ikkinchisi bolup, akam mendin peqet 2 yashla chong idi. Shunga biz asasen hemme ishni bille qilattuq. Toxtimay öy ichide uni buni yasayttuq. Sawaqdishim Dilshatning radi’o yasashni öginiwatqanliqini bilgendin kéyin, men akamgha «radi’o yasashni bizmu ögineylimu?» dédim. Akam maqul boldi. Hemde bir qanche ay akam bilen ikkimiz Dilshatning keynige kirip, radi’o yasashning bir qisim asasiy bilimlirini ögenduq. U chaghda bu sahede héch qandaq Uyghurche kitab yoq bolup, biz xenchini ottura mektepke chiqqandin kéyin heptisige 2 sa’ettin ötülidighan til derside azraq ögen’gen iduq. Shuning bilen mexsus radi’ogha qiziqidighanlargha chiqirilghan bir xenche kitabni sétiwalduq. Hemde uningdiki zapchaslarning isimliri bilen radi’o tok yoli sxémisini oqushni öginiwalduq. U chaghda dadam aran 30 som etrapida ma’ash alidighan bolup, dadamning kirimi a’ilini baqidighan’gha aranla yétetti. Shunga dadam akam bilen ikkimizning bundaq «radi’o yasash projékti» gha pul chiqirip bérelmeytti. Éléktronluq zapchaslar intayin qimmet bolup, bir tal tranzistor (transistor, 三 极管) ning bahasi bir som etrapida idi. U chaghda Aqsuda hökümetning kona tömür we söngekke oxshash nersilerni sétiwalidighan jayliri bar idi. Shuning bilen bizning projéktning xirajitini hel qilish üchün akam bilen ikkimiz exlet döwilirining ichidin kona tömür, söngek we chish sopunining alyumin qépi qatarliq nersilerni térip sattuq. Yaz künliri tetil bolghanda qurulush orunlirida qara xizmetchi bolup ishliduq. Lay étishke oxshash éghir ishlarni qilip, bir kün 8 sa’et ishlisek, 80 pung pul tapattuq. Emma yuqirida dégendek bir tranzistorni bir somgha alattuq.

Biz radi’o tok sximésigha qarap, zörür bolghan zapchaslarni her qétim yanchuqimizgha pul kirgende bir taldin, bir taldin sétiwélip yighduq. U chaghda hazirqidek teyyar tok yoli taxtayliri (circuit boards) yoq bolghachqa, biz népiz taxtayni özimiz tépip, uni mix bilen téship, töshüklerge zapchaslarning putini tiqidighan kichik mis halqini özimiz ornitip, andin zapchaslarni sim bilen özimiz ulap, bir tal kichik yüz sopunining plastik qutisining ichige peqet birla tranzistor ishlitidighan (yeni birla kücheytküchisi bar), birla bataréye bilen ishleydighan, sözleydighan kaniyi yoq, peqet qulaqqa tiqip qoyidighan bir tal tingshighuch bilenla anglighili bolidighan radi’odin birni qurashturduq. Uni yasap, normal ishleydighan qilghuche künlep-künlep kéchiliri uxlimiduq. Alghan tranzistorlardin beziliri köyüp kétip, köp qétim uni qayta élishqa mejburi bolduq (u chaghdiki zapchaslarning süpiti anche yaxshi emes idi). Normal ishleydighan radi’odin biri pütkende akam bilen ikkimizning neqeder xushal bolup ketkenlikimizni men söz bilen ipadilep bérelmeymen. Shu chaghda hayajanlinip, közlirimdin yash chiqip ketkini hazirmu ésimde. Shuningdin kéyin akam bilen ikkimiz u radi’oni nöwetliship mektepke apirip, sawaqdashlirimizgha körsitip yürduq. Mana bu shu chaghda akam bilen ikkimiz öyde élip barghan «tebi’iy-pen projékti» idi.

Men toluq otturigha chiqqanda radi’o ishlirida bir az tereqqiy qilip, akam bilen ikkimiz Uyghur déhqanlarning buzulup qalghan radi’osini ongshap bérip, bir az pulmu taptuq. Men radi’ogha shu waqitta qiziqqanche, kéyin Shinjang Uniwérsitétining éléktr inzhénérliqi kespige kirdim. Uningdin kéyin Shangxey, Yaponiye we Amérikida öz kespimni dawamlashturup, eng axiri Amérikida éléktr inzhénérliq kespide doktorluq unwani élip, uningdin kéyin izchil türde éléktr inzhénérliqining bir sahesi bolghan optika saheside ishlep, uni bügün’giche dawamlashturup kéliwatimen. Méning hazirqi xizmet ornumgha érishish üchün qandaq yollarni bésip ötkenlikimni bilmekchi bolghan qérindashlar töwendiki 2-menbede bérilgen méning qisqiche terjimihalimni oqup baqsa bolidighan bolup, men bu yerde u heqte ayrim toxtalmaymen.

Yuqiriqidek projéktler ademning ésidin menggü chiqmaydighan bolup, akam bilen ikkimiz eyni waqitta körgen xenche kitab, sétiwalghan zapchaslar, we yasighan radi’o qatarliq nersiler we ishlar méning ésimde hazirmu nahayiti éniq bar. Ottura mekteptiki waqtida mushundaq projéktlerni qilish oqughuchilargha oqughan bilimini emeliyette ishlitish pursitini yaritip béridighanliqi hemme ademge ayan. Emma, undaq projékt oqughuchilargha élip kélidighan paydilarning ichide, yuqiriqidin nechche hesse muhim bolghan, balilar bashqa yol bilen asanliqche érishelmeydighan yene ikkisi bar. Uning biri özining qiziqishi bilen talantini bayqash. Yene biri bolsa öz-özige ishench turghuzush. Mendiki, bir adem tirishsa her qandaq ishni qilalaydighanliqi, bashqilar qilalighan ishni öziningmu qilalaydighanliqi toghrisidiki ishench mana shu chaghda turghuzulghan bolup, u ishench méning hazirghiche bolghan pütün hayatimda manga izchil türde hemrah bolup keldi. Shundaqla manga nurghun paydilarni élip keldi. Ashundaq ishenchning türtkisi we yardimi bilen, men hazirghiche özümning xizmet ornida bir qanche qétim intayin murekkep nersilerni yasap chiqishqa kökrikimni kérip otturigha chiqtim. Yasash intayin qiyin bolghan éléktronluq, optikiliq, méxanikiliq eswab we zapchaslar, hemde bir qanche intayin qiyin bolghan matématikiliq algorizm we köpligen yumshaq détal programmilirini ishlep chiqtim. Töwende men bu heqtiki bir qanche misalni sözlep bérey.

1997-yili men shimaliy Kaliforniyediki In’glizche «CVI Laser Corporation» dégen shirkette ishlewatqanda, biz yasap chiqmaqchi bolghan bir nechche on ming dollar qimmitidiki optika üskünisige In’glizche «Lock-in Amplifier» dep atilidighan bir éléktronluq eswab kérek bolup qaldi. Bu eswab optika bazirida bar bolup, uning her biri texminen 3000 dollargha sétilatti. Emma bazardiki eswablar birdin ayrim sanduqqa qachilan’ghan, ayrim ishlitilidighan bolghachqa, uning hejmi chong bolup, biz yasimaqchi bolghan üskünining ichige ornatqili bolmaytti. Shunga shirket bashliqi ashu éléktronluq eswabni öz aldimizgha yasap chiqish wezipisini manga tapshurdi. Shuning bilen men doktorluq unwani üchün oqughan mektipimning kutupxanisigha bérip, ashu eswab heqqidiki bir kitabni ariyet élip keldim. Hemde shuningdiki bilimlerge asasen, zapchaslarni u yer bu yerlerdin élip yighip, bir eswabni 200 dollardek pul bilen yasap chiqtim. Méning bundaq az pul xejlishimdiki seweb, éléktronluq zapchaslarni ishlep chiqiridighan shirketlerning hemmisi téléfon qilsingiz bir qanche zapchasni bikargha béridu. Uni In’glizche «sample» dep ataydighan bolup, Uyghurche «ishlitip sinap baqidighan zapchas nusxisi» dégen’ge toghra kélidu. Men yasighan u eswabni öz shirkitimizde birer ay sinaq qilip, uning ishlesh iqtidari ölchemge yétidighanliqini jezmleshtürduq.

«CVI» shirkiti üchün men yene bir In’glizche «White-Light Interferometer» dep atilidighan eswabtin birni yasap bergen bolup, shirket bashliqining déyishiche eyni waqitta bundaq eswabtin dunya boyiche peqet bashqa 3 orundila bar ikenduq. Méning yasighinim uning tötinchisi iken. Men bu eswabning optika, éléktronika, méxanika qisimlirining hemmisini, shundaqla «LabView» da yézilghan yumshaq détalinimu özüm ishlep chiqtim.

2000 – 2003-yilliri ishligen yene bir yuqiri téxnologiye shirkitide bizge uzun yolluq nurluq tala xewerlishish üskünilirige ishlitilidighan eswablarning In’glizche «Polarization Mode Dispersion, PMD» dep atilidighan bir paramétirini ölcheydighan bir eswab lazim bolup qaldi. Sirttin alsaq bu eswabning bahasi 160 ming dollar iken. Men bir az izdinip, uning ishlesh prinsipini chüshiniwalghandin kéyin, shirketke «manga 6 ay waqit béringlar, uni men özüm yasap chiqay», dédim. Shirket manga «biz 6 ay waqit saqlap turalmaymiz», dep, u eswabtin birini sirttin sétiwaldi.

Men hazirghiche xelq’araliq ilmiy doklat yighinigha barghanda, éléktronika téxnikisining özüm hazirghiche shughullinip baqmighan saheliridiki bir künlük derslerdin bir qanchisige qatniship baqtim. Her qétim ashu bir künlük derske qatnashqandin kéyin, mende derste sözlen’gen ashu bir eswabni menmu layihilep yasap chiqalaydighan bir xil küchlük ishench peyda bolidu. Men ashundaq derstin birni anglap qaytip kelgendin kéyin, özüm ishligen bir shirketke «Eger pokuni eswabni bizmu ishlep chiqirimiz, désenglar, uni men layihilep yasap béreleymen», dégen waqtim bar.

Mende hazir optika we éléktr sahesidiki özüm üchün yéngi bolghan nurghun nersilerni layihilep yasap chiqalaydighan bir xil ishench bar bolup, mendiki ashundaq öz-özümge bolghan küchlük ishench ene ashu ottura mektepte oquwatqan mezgildila turghuzulghan idi.

Men ottura mektepte oquwatqan waqitlar Junggoning hemme yéride «oqush esqatmaydu» dégen sho’ar teshwiq qiliniwatqan, pütün memliket xelqi bir qétimliq imtihanda aq qeghez tapshurghan bir déhqandin öginishke chaqiriliwatqan, oqutquchilar «sésiq toqquzinchi» dep hemme yerlerde küreshke tartiliwatqan waqitlar idi. Shu waqitlarda ayal mu’ellimler derske kirip, oqughuchilarning sinipta qalaymiqanchiliq peyda qilip, dersni qesten buzushi tüpeylidin, teyyarlighan dersini ötelmey, bir qanche on minuttin kéyin dersxanidin yighlap chiqip ketken ehwallar ésimde hazirmu nahayiti éniq bar. Men ene shundaq shara’itta akam bilen öyde «radi’o projékti» qilghan iduq. Aldinqi bir maqalemdimu tilgha alghinimdek, ene shu waqitlarda men sinipimizda «bilim choqum esqatidu» dégen idiyini teshwiq qilip, sawaqdashlirimdin pul yighip, yéngidin chiqqan Uyghurche kitablarni sétiwélip ekélip, siniptiki sawaqdashlirimgha tarqitip bergen idim. Hazir oylap baqsam, bir mezgil waqit ichide bizning sinipta mu’ellimning dersini diqqet bilen anglaydighan, we mu’ellim bergen tapshuruqlarni her qétim öz waqtida we toluq ishleydighan oqughuchilardin yalghuz men birla adem qalghan ikenmen. Bir yili fizika mu’ellimimiz yilliq imtihanni ochuq élip, chiqirilghan so’allarning jawabini teyyarlap ekélip bérishke 3 kün waqit berdi. Men u imtihan so’allirining hemmisini özüm ishlidim, emma siniptiki qalghan 30 dek oqughuchilarning hemmisi bizning öyge kélip, öyning hemme yérige tarqilip olturup, so’allarning jawabini méningkidin köchürdi. Shuning bilen pütün bir sinip oqughuchiliri tapshurghan qeghez opmu-oxshash bolup, mu’ellim manga 100 nomur bérip, qalghan hemme balilargha 50 tin nomur berdi.

Men özümni hazirqi balilar bilen sélishturup, pat-pat «hazirqi balilar némidégen bextlik-he?!» dep oylaymen. Hazirqi balilar yuqiriqidek birer tebi’iy-pen projékti qilmaqchi bolidiken, ata-anilar ularni yéqindin qollap, kétidighan chiqimining hemmisini kötürüp béridu. Méning oghlum Dilshat ottura mektepte oquwatqanda, özi bir kompyutér qurashturmaqchi boldi. U kompyutér shu waqittiki su bilen sowutulidighan eng ilghar, sür’iti nahayiti téz kompyutér bolup, uninggha 2600 dollar pul ketti. Biz deslipide hemme pulni berduq. Kéyin u yazliq tetilde ishlep, u pulning yérimini qayturup berdi. Bu 2005-yilidiki ishlar bolup, biz ashu kompyutérni taki yéqin’ghiche öyde ishlettuq. Bu hékayini men özümning «yazma söhbet xatirisi» ning 2-qismi [2] da tepsiliy bayan qilghan bolup, qiziqidighan ukilar ashu yazma söhbet xatirisini oqup baqsa bolidu.

1-resim: Oghlum Dilshat özining yataq öyide bir kompyutér qurashturmaqta (Yazma söhbet 2-qisim, 11-so’alning jawabi).

2-resim: Oghlum Dilshat qurashturup chiqqan kompyutérning bir körünüshi.

Qisqisi, bashlan’ghuch we ottura mektep oqughuchilirining tebi’iy-pen projéktliri intayin muhim.

2. Yéngi Keshpiyat Musabiqisi Pa’aliyiti

Bizning idare her yili bir qétim «Yéngi keshpiyat musabiqisi» pa’aliyiti orunlashturidighan bolup, bu yilqi pa’aliyet 2014-yili 5-Dékabir küni ötküzüldi. Bu pa’aliyetke ikki guruppa ademler qatnashturulidu. Ularning biri bizning idarining xadimliri we ularning uruq-tughqan, a’ile-tawabi’atliridin terkib tapqan bolup, bu guruppidiki kishilerge san cheklimisi qoyulmaydu. Yene bir guruppa bolsa toluqsiz we toluq ottura mektep oqughuchiliri qurghan her xil tebi’iy-pen kulubliridin teshkil tapidu. Amérikidiki bashlan’ghuch we ottura mekteplerde «matématika kulubi», «radi’o kulubi», «astronomiye kulubi» we «aptomobil kulubi» dégen’ge oxshash oqughuchilar özliri quruwalghan her xil guruppilar bar bolup, mezkur musabiqige qatnishidighanlar ene shundaq ottura mektep oqughuchilar kulubliridur. Bizning idaridiki musabiqidin burun, bizning idarining orunlashturushida Kaliforniye shtati Los An’zhélis rayoni boyiche 2 orunda «Rayonluq yéngi keshpiyat musabiqisi» ötküzülgen bolup, uninggha ottura mektep etretliridin jem’iy 80 etret qatnashturulghan. Andin ularning ichidiki eng yuqiri nomurgha érishken 20 etret bizning idaridiki musabiqige tallan’ghan.

3-resim: Bu yil 5-Dékabir küni NASA merkizi JPL de ötküzülgen yilliq «Yéngi keshpiyat musabiqisi» pa’aliyitidin bir körünüsh.

Bu musabiqe üchün yasilidighan nersini bizning idare békitip béridighan bolup, bu yilqi musabiqe üchün chiqirilghan téma töwendikidin ibaret:

Siz bir qurulma yasaysiz. U qurulma bir bilyart topini kem dégende 5 métir ariliqqa, kem dégende 3 xil yaki uningdin köp qatnash wasitisidin paydilinip yötkeydu. Bilyart topi axirqi nuqtigha yétip barghandin kéyin, qurulmining bir qismini heriketlendüridu, shuning bilen qurulmidin yéqin etrapta turghan kishiler angliyalaydighan bir xil awaz chiqip, bu awaz toptoghra 20 sékunt waqit ötkendin kéyin toxtaydu.

Üch xil qatnash wasitisi töwendikilerni öz ichige élishi kérek: (1) Purzhunidin hasil bolghan heriket. (2) Tartish küchidin hasil bolghan heriket. (3) Bashqa énérgiye shekli, mesilen, shamaldurghuch, qisilghan hawa, yaki mator.

Bilyart topining herikiti 2 métir kenglik, kem dégende 5 métir uzunluq ichide bolushi, hemde bilyart topi yötkilish jeryanida közetküchilerge dawamliq körünüp turushi kérek.

4-resim: Bizning idare tüzüp bergen shertlerning bir grafik arqiliq chüshendürülüshi: «Starting point» bashlinish nuqtisi, we «Ending point» bolsa toxtash nusxisi dégenni bildüridu.

Bu musabiqige toluqsiz we toluq ottura mektep oqughuchilirining hemmisi qatnishalaydu. Musabiqide utup chiqqanlargha JPL xadimliri we ottura mekteplerdin ibaret ikki katégoriye boyiche ayrim-ayrim halda 1-derijilik, 2-derijilik we 3-derijilik mukapat bérilidu.

Men mezkur maqalida bizning idaridiki pa’aliyet heqqide mushunchilik toxtilidighan bolup, bu heqte téximu köprek nersilerni bilishni isteydighan we In’glizche bilidighan tordashlar töwendiki 3-menbedin paydilansa bolidu. Maqalining axirigha men tartiwalghan bu qétimqi pa’aliyetning bir qisim körünüshlirini, bolupmu oqughuchilar yasighan qurulmilarning resimlirini chiqirip qoydum.

3. Tebi’iy-pen Projéktlirining Ehmiyiti

Amérikidiki shara’iti bar bolghan bashlan’ghuch we ottura mekteplerning hemmisi her yili tebi’iy-pen projékt musabiqisi, yéngi keshpiyat musabiqisi, kesip tallash küni, ochuq öy, we muhim jaylarni ékskursiye qildurush qatarliq pa’aliyetlerni orunlashturidighan bolup, bu ishqa hökümet, jem’iyet, mektep we a’ililerning hemmisi ortaq halda nahayiti ehmiyet béridu. Undaq pa’aliyetlerni hemme saheler qollaydu. Mushundaq ishlar üchün teyyarlan’ghan matériyallar nahayiti köp bolup, bu matériyallarlarning bir qismini Amérika memliketlik muhitni qoghdash idarisi [4] ge oxshash dölet organliri, bezilirini hökümet tarmiqidiki ammiwi teshkilatlar [5-6], we yene bezilirini bolsa ma’arip mutexessisliri tüzüp chiqqan. Men bügün dunya boyiche kitab sétishta 1-orunda turidighan www.amazon.com dégen tor betning kitab izdeydighan yérige «tebi’iy-pen projékt musabiqisi idiyiliri» dep kirgüzüp baqsam, jem’iy 846 netije chiqti. Töwendikisi ashu izdeshtin kéyin torning 1-bétide körün’gen 8 parche kitabning resimi.

5-resim: www.amazon.com tor bétining 2014-yili 15-Dékabir küni tépilghan, bashlan’ghuch we ottura mektep oqughuchilirining tebi’iy-pen projékt musabiqisi üchün tewsiye qilin’ghan témilarni mezmun qilghan 8 parche In’glizche kitabning resimliri.

Tebi’iy-pen projékt musabiqisi Amérikidiki mekteplerde mundaq ötküzülidu: Eger bir sinipta 15 oqughuchi bar bolidiken, resmiy musabiqe ötküzülüshtin bir qanche ay burun, sinip mudiri oqughuchilargha 20 dek projékt témisi chiqirip, oqughuchilargha tarqitip béridu. Oqughuchilar u tizimlikni öyige ekélip, ata-anisi bilen meslihetliship, ashu témilarning ichidin bir téma tallaydu. Hemde kéyinki birer aydek waqit ichide yasap chiqmaqchi bolghan nersini a’ilisidikilerning yardimide yasap chiqidu. Andin mektep bir küni axshimi mektep boyiche «tebi’iy-pen projékt körgezmisi» ötküzidu. Bu körgezmige hemme oqughuchilar, ularning ata-aniliri, we uruq-tughqanliri we dostliri teklip qilinidu. Bu körgezme 2 sa’ettek waqit dawamliship, körgezme axirlashqanda, aldin teyinlep qoyulghan bir bahalash komitéti oqughuchilarning projéktlirini bahalaydu. Hemde shu asasta oqughuchilarni mukapatlap, mukapatqa érishken oqughuchilargha guwahname béridu. Bu guwahname uninggha érishken oqughuchining kéyinche yaxshiraq aliy mektepke qobul qilinish we oqush mukapat puligha érishish ishlirigha yardem qilidu.

Méning oghlum Dilshat bashlan’ghuchtiki waqtida bir qétim bir bataréye bilen aylinidighan éléktr matori yasighan bolup, qizim Dilnare toluqsizdiki waqtida bir qétim lazér nuridin paydilinip, köyüwatqan otqa oxshash issiqliq menbesining atmosféragha körsitidighan tesirini tebi’iy-pen projékti qilip ishligen idi. Men qizim ishlitidighan lazér nurini shirkitimdin ariyet élip ekelgen idim.

Her bir tebi’iy-pen projékti mundaq qedem-basquchlarni öz ichige alidu:

(1) Bir téma tallash

(2) Kutupxana we intérnéttin paydilinip, ashu projéktni ishleshke zörür bolghan asasiy bilimlerni toplap, bir perezni otturigha qoyush

(3) Bir tejribe layihilesh

(4) Bu projéktni qandaq élip baridighanliqi toghrisida bir doklat yézish

(5) Tejribini ishlep, uningdin bir yekün chiqirish

(6) Érishken netijisini siniptiki sawaqdashliri we oqutquchisigha bir chong taxtayda yaki éghizaki nutuq arqiliq doklat qilish

Amérikidiki bashlan’ghuch mektep ma’aripida yuqiriqi qedem-basquchlar mundaq 3 chong qedem-basquchqa yighinchaqlan’ghan: (1) Bir perezni otturigha qoyush. (2) Mexsus tejribe ishlep, perezning toghra-xataliqini ispatlash. (3) Bir ilmiy yekün chiqirish. Méning ikki balam ilmiy tetqiqatning bu 3 chong basquchini bashlan’ghuch mekteptila öginip bolghan idi.

Amérika hökümiti we Amérika xelqi bundaq pa’aliyetlerge néme üchün shunchiwala ehmiyet béridu? Men bu so’algha mezkur maqalining béshida we özümning burunqi bir qanche parche maqaliliride azraqtin jawab bérip öttüm. Oqurmenlerni bu mesile üstide téximu toluq chüshenchige ige qilish üchün, men bu yerde bashlan’ghuch we ottura mekteplerde tebi’iy-pen projékt musabiqisi ötküzüshning ehmiyitini qisqiche xulasilep bérimen. Bu yerdiki mezmunni töwendiki 7-menbege asasen teyyarlidim.

(1)Tebi’iy-pen projékt musabiqiside oqughuchilar öz béshidin ötküzidighan ishlar tebi’iy-penning özidin xélila köp. Eger bu pa’aliyetke qatnashqan oqughuchilar ottura mektep oqughuchiliri bolidiken, ular bir parche tetqiqat doklati yazidu. Bu doklat ular shu waqitqiche yézip baqqan eng uzun doklat bolup hésablinidu. Bu doklatni teyyarlash jeryanida oqughuchilar kompyutérni ishlitish jehettimu xéli zor derijide algha basidu. Shundaqla bundaq projéktler xéli köp matématikiliq maharetni telep qilidu. Shuning bilen bille, bir guruppa oqughuchilar bir projéktni bille ishlesh jeryanida bir qisim yéngi kishilik munasiwet iqtidarlirinimu öginiwalidu.

(2) Tebi’iy-pen projéktini ishlesh mudditi oqughuchilar ishleydighan bashqa tapshuruqningkidin köp uzun bolidu. Oqughuchilar bu ish arqiliq 2-3 ayliq pilan tüzüsh maharitini öginidighan bolup, bundaq maharet ularning kéyinki hayatida nahayitimu bek esqatidu.

(3) Bu projéktler arqiliq oqughuchilar kishilik alaqe qabiliyiti (communications skills) nimu östüridu. Kishilik alaqe qabiliyiti Uyghur diyarida anche tekitlenmeydighan bir nerse bolup, gherb elliri ösmürlerning we xizmetchilerning bu qabiliyitige intayin bek ehmiyet béridu. Bu qabiliyetning bir misali siz özingiz bilgen nersilerni bashqilargha toghra we toluq yetküzüp bérish qabiliyitidur. Tebi’iy-pen projékti ishligende, oqughuchilar téma tallash, we ziyaretchilerge körsitidighan chong taxtaydiki mezmunlarni inchikilik bilen teyyarlash we tengshesh ishlirini élip baridu. Bundaq maharetler ularning kéyinki ömride köp esqatidu.

(4) Tebi’iy-pen projékti oqughuchilarni köchürmikeshlik we sanliq qimmetlerni özgertiwétishke oxshash bir qisim exlaqiy mesililer üstide muzakire élip bérish pursiti bilen teminleydu. Hazirqidek intérnét dewride oqughuchilarda bir qisim saghlam kespiy exlaqlarni yétildürüsh intayin muhim.

(5) Men özümning yéqinqi bir qanche maqaliliride tebi’iy-pen, téxnologiye, inzhénérliq we matématikining neqeder muhimliqini tekitlep öttüm. Tebi’iy-pen projéktliride ishlitidighan asasliq bilim tebi’iy-pen bilimi bolghachqa, mushundaq pa’aliyetler arqiliq oqughuchilar özliri körüwatqan dunyaning ishliri qandaq yürüshidighanliqini téximu chongqur tonup yételeydu.

(6) Tebi’iy-pen projékti ishlesh bir xil aktip öginish, teshebbuskarliq bilen öginish, emeliy ishlarni öginish, we öz qollirini ishqa sélip, bir emeliy nersini yasash jeryani bolup hésablinidu. Shunglashqa u bir nahayiti ünümlük oqutush usuli bolup, mutexessisler uni tebi’iy-pen oqutushini muweppeqiyetlik élip bérishta kem bolsa bolmaydighan bir usul süpitide tewsiye qilidu. Amérikining bir memliketlik tetqiqat ornining qarishiche, tebi’iy-pen projéktigha oxshash aktip öginish usulini qollanmasliq oqughuchilarning yoshurun küchini eng yuqiri derijide jari qilduralmasliqigha élip baridu.

Yuqirilardin bashqa, men mezkur maqalining béshida tilgha alghinimdek, tebi’iy-pen projékti ishlesh özining qiziqishi bilen talantini bayqash, hemde öz-özige ishench turghuzush jehetlerdimu intayin paydiliq.

4. Bashlan’ghuch Mektep Oqughuchiliridin Manga Kelgen Xet

Men yéqinda « Amérika bashlan'ghuch mektepliridiki kesip tallash pa’aliyiti» dégen témida bir parche maqale yézip, men özüm qatnashqan bir qétimliq bashlan’ghuch mektep «kesip tallash pa’aliyiti» ni tonushturghan idim [8]. Men u chaghda 4-siniptin ikkisige, we 6-siniptin birsige kirip, özümning NASA da qilidighan ishliri toghrisida sözlep bergen idim. U siniplarning her birside 15 neper etrapida oqughuchi bar bolup, men bir qanche künning aldida manga ashu mektep ewetken bir parche lépapini tapshurup aldim. Uning ichide 7 oqughuchining rehmet xéti bar iken. Yeni, héliqi mektep biz siniplargha kirip sözlep, qaytip ketkendin kéyin, oqughuchilarni özi yaxshi körgen sözligüchilerge xet yézip rehmet éytishqa orunlashturghan bolup, manga jem’iy 7 oqughuchi xet yéziptu. Töwendikisi ashu 7 parche xetning birsi:

6-resim: Manga bir bashlan’ghuch mektep oqughuchiliri yazghan 7 parche xetning birsi.

Yuqiridiki xetning terjimisi:

Söyümlük doktor Sidiq,

Kesip tallash küni bizge sözlep berginingizge rehmet. Men sizning NASA, JPL, we alem téléskopi heqqidiki nutqingizni anglap, nahayiti huzurlandim. Men JPL gha bir qétim bardim. Ular bizge Marsni Tekshürüsh Mashinisining bir modélini körsetti, hemde u mashina méning chéchimning üstidin méngip ötüp ketti. Chong bolghanda méning bir alem uchquchisi bolghum bar. Men dawamliq alem boshluqini tekshürüshni isteymen. Her qétim mektep kutupxanisigha barghanda, men planétilar heqqidiki kitabtin birni ariyet alimen. Shundaqla men bir qétim sawaqdashlirimgha Saturn heqqide doklat berdim. Men sizning Kesip Tallash künidiki doklatingizni intayin yaxshi kördüm.

Semimiy halda, Rébékka

5. Chet Elde Netije Yaratqan Uyghurlar—Mexmut Abla, Nurnisa Qurban

Men ötken heptidiki maqalemde (1) doktor Tömür Paltash, (2) doktor Aynur Abdurazaq, we (3) doktor Muhemmetjan Abdulla qatarliq 3 neper qérindishimizni qisqiche tonushturghandin kéyin, bir qanche qérindashlar torlarda inkas qaldurup, mendin ashundaq kishilirimizni dawamliq tonushturup turushni ötündi. Ularning déyishiche ashundaq ilghar shexsler yash-ösmürlerni eng yaxshi ilhamlanduralaydiken. Shunglashqa men bir mezgil imkaniyitimning yétishiche öz yazmilirimda ashundaq kishilirimizni bir azdin tonushturup qoyushni muwapiq kördüm. Men tonushturidighan qérindashlirimiz töwendiki 3 shertning kem dégende birini qana’etlendürgenler: (1) Chet elde oqup, bir yuqiri unwan’gha érishken. (2) Chet elde ishlep, bir muhim kespiy xizmet ornigha érishken. (3) Chet elde alahide netije qazan’ghan. Men bu qétim dostimiz Mexmut Abla bilen Nurnisa Qurban singlimizni qisqiche tonushturimen.

(4) Doktor Mexmut Abla

Doktor Mexmut Abla Qumulda tughulup ösken bolup, u 1983-yili Shinjang Uniwérsitétining ximiye fakultétida baklawurliq unwanigha érishti. Oqush püttürgendin kéyin ashu mektepte oqutquchi bolup ishlidi. U kéyin Yaponiyege oqushqa chiqip, Tokyo Téxnologiye Institutining ximiye kespide 1996-yili magistirliq, we 1999-yili bolsa doktorluq unwanigha érishti. 2003-yilighiche Yaponiyening memliketlik muhim tetqiqat orunlirining biri bolghan «National Institute of Advanced Science and Technology» de mexsus ilmiy tetqiqat ishliri bilen shughullinip, közge körünerlik netijilerni yaratti. Uningdin kéyin u a’ile boyiche Amérikigha kélip orunlashti. Amérikigha kelgendin kéyin u deslipide «CST Systron Donner» dep atilidighan bir yuqiri téxnologiyilik éléktronika shirkitide «ishlepchiqirish inzhénéri» bolup ishlep, «kwarts sür’et sezgüchi» (quartz rate sensor) dep atilidighan bir xil zapchasni ishlep chiqirish ishliri bilen shughullandi. U 2011-yili «Eeonyx Corporation» dep atilidighan bir kichik kölemlik yuqiri téxnologiye shirkitige almashti. Mexmut hazir mezkur shirketning téxnologiyige mes’ul birinchi-qol bashliqi (Chief Technology Officer) bolup ishlewatidu. Amérikida bundaq bir yuqiri orun’gha érishish nahayitimu qiyin ish bolup, biz buningdin qérindishimiz Mexmutning hazirghiche qanchilik tirishchanliq körsetkenlikini körüwalalaymiz. Bolupmu, Mexmutmu aliy mektepni püttürgüche Uyghur tilida oqup, In’gliz tilida sözlishidighan muhitta yashighinigha anche uzun waqit ötmigen bolsimu, uning ene ashundaq bir yuqiri téxnikiliq we rehbiriy orun’gha érishishi asan ish emes. Doktor Mexmut Abla hazirghiche xelq’araliq ilmiy tetqiqat zhurnallirida 12 parche ilmiy maqale, we xelq’ara ilmiy doklat yighinlirida 14 parche ilmiy maqale élan qilghan bolup, u yene 3 dane paténtqa érishti. Men dostimiz Mexmuttin intayin pexirlinimen.

7-resim: Soldin onggha Mexmut Abla, Bilimxumar, we Tughluq Abdurazaq.  Bu resim 2014-yili 4-Öktebir (Shenbe) küni Ottura Déngizning Ispaniye Palma shehirige yéqin rayonida kétiwatqan bir sayahet paraxotining üstide tartilghan.

(5) Doktor Nurnisa Qurban

Doktor Nurnisa Qurban singlimiz Qeshqerde tughulup ösken bolup, u 1997-yili Shinjang Uniwérsitétining bi’ologiye fakultétida baklawurliq unwanigha érishti, we shu yili Amérikigha oqushqa keldi. Nurnisa singlimiz 2001-yili jenubiy Kaliforniyening «Northridge» dégen shehiridiki Kaliforniye Shtat Uniwérsitétining Xémiye Fakultitigha oqushqa qobul qilindi. 2007-yili mezkur uniwérsitétning pédagogika kespi unwanigha érishti. 2009-yili ashu mektepning «Bashlan’ghuch we Ottura Mektep Ma’aripini Bashqurush we Uninggha Rehberlik Qilish» kespining magistirliq unwanini aldi. Nurnisa singlimiz 2011-yili Amérikidiki dangliq xususiy aliy mekteplerning biri bolghan «Jenubiy Kaliforniye Uniwérsitéti» (University of Southern California) ning doktorluq oqushigha qobul qilinip, 2014-yili 5-ayda «Ma’arip Rehberliki» kespi boyiche doktorluq unwanini aldi. Hemde 2014-yili 9-aydin bashlap Amérikidiki eng chong ma’arip idarilirining biri bolghan Los Anzhélis Ma’arip Bashqarmisida «Pédagogika Yétekchisi» dégen wezipige teyinlendi. Nurnisa singlimizning yéshi téxi anche chong emes bolup, yuqirida tilgha élin’ghan oqushlarning hemmisini u ikki omaq qizini béqip chong qilish jeryanida oqup püttürdi. Uning ikki qizi hazirmu ottura mektepte oquwatidu. Nurnisa singlimizmu aliy mektepni püttürgüche Uyghur tilida oqughan bolup, u doktorluqta oqughan «Jenubiy Kaliforniye Uniwérsitéti» kirish we oqush anche asan emes aliy mekteplerning biridur. Shundaqla u hazir érishken xizmet orni Amérikidimu érishish nahayiti tes bolghan bir yuqiri derijilik xizmet bolup hésablinidu. Shunglashqa men Nurnisa singlimizdinmu nahayiti pexirlinimen. «Ma’arip yétekchisi» kespide oqughan bu singlimiz kelgüside Uyghurlar üchünmu nurghun ishlarni qilip béreleydu, dep oylaymen. Hemde uning qizlirini chong qilip qoldin chiqirip bolghandin kéyin, Uyghurlarning ma’aripi ishliri üchün qolidin kélishiche xalisane xizmet qilip béridighanliqigha ishinimen.

8-resim: Nurnisa singlimiz ikki omaq qizi bilen bille.

6. Axirqi Söz

Amérika qatarliq gherb elliridiki ma’aripqa mes’ul dölet organliri mekteptiki bashqurghuchilar we oqutquchilarning hemmisini nurghun ishlarda öz aldigha musteqil oylashni, özi musteqil tepekkur qilishni, ma’arip süpiti we oqutush ünümini yuqiri kötürüshke paydiliq bolghan chare-tedbirlerni özi musteqil oylap tépishni, sinaq qilishni, we ularning yaxshilirini tallap özliri yolgha qoyushni teshebbus qilidu, we ularni shundaq qilishqa righbetlendüridu. Her bir ma’aripchigha bérilgen hoquq nahayiti chong bolup, siz ular bilen arilashsingiz, ularning her birsining öz aldigha xuddi bir padishahtek ish élip baridighanliqini hés qilisiz. Hökümet erbabliri bolsa ma’arip mutexessislirini ishqa sélip, mekteplerdiki ma’aripchilarni zamaniwi bilim we yéngi uchurlar bilen teminlesh, we ulargha her xil ishlarda teklip bérish xizmetlirini qilidu.

Méning bilishimche Uyghur diyaridiki ehwallar yuqiridikige anche oxshap ketmeydu. U yerdiki da’iriler bashlan’ghuch we ottura mekteptiki bashqurghuchilar we oqutquchilarning hemmisini bir tutash bashqurulushqa, ularning hemmisini özliri sizip qoyghan siziqning sirtigha chiqip ketmey yashashqa köndürüwetkenliki, köndürüwatqanliqi, yaki mejburlaydighanliqi, undaq qilmighanlarni her xil jazagha tartidighanliqi bir pakit. Shundaq bolsimu, ashundaq nachar shara’it ichidimu özining barliqini atap qattiq tiriship, yéngiliq yaritiwatqanlar bar. Ularning bir misali süpitide yéqinda torlargha «Méning kitab yilim» dégen bir yazmini yollap, 2015-yilini Uyghurlarning kitab oqush yili qilish teshebbusini otturigha qoyghan Ruzimuhemmed Turdi Artuch mu’ellim we uning bir oqughuchisini tilgha élish mumkin. Ruzimuhemmed mu’ellim hemmeylen üchün nahayiti qiyin bolghan shara’it ichidimu öz aldigha musteqil izdinip, yéngi chare-tedbirlerni tépip chiqip, nahayiti chong we intayin muhim ishlarni qilghili bolidighanliqini ispatlap berdi. Méning könglümde u mu’ellim méning bir shexsiy qehrimanim. Men mezkur maqalida tilgha alghan bashlan’ghuch we ottura mektep oqughuchilirining tebi’iy-pen projékt pa’aliyetlirini yolgha qoyush üchün bek köp qoshumche meblegh ketmeydu. Hemde hazir bar bolghan xirajetni azraqla bashqidin teqsim qilish arqiliq u ishlarni qilghili bolidu. Lékin uning ünümi we paydisi kishiler tesewwur qilalmaydighan derijide üstün we köp bolidu. Men bu nuqtini özüm toluqsiz ottura mektepte oquwatqan waqtimda akam bilen öyde élip barghan bir «radi’o qurashturush projékti» arqiliq azraq chüshendürüp öttüm. Men ilgiriki bir maqalide Yaponlarni tonushturghanda, ular eng ehmiyet béridighan bir ish peqet aqilane ishlarni tallap qilish we ishlarni eqilni toluq ishqa sélip turup qilish ikenlikini tilgha aldim. Bu jehette Uyghurlar qilishqa tégishlik ishlar bek köp bolup, bashlan’ghuch we ottura mekteplerdiki ishlardimu bizning tereqqiy qilghan gherb elliri we Yaponlardin öginidighan tereplirimiz nahayiti köp. Uning biri muddetlik halda mekteplerde «tebi’iy-pen projékt musabiqisi», «yéngi keshpiyat musabiqisi», «ékskursiye» we «kesip tallash küni» qatarliqlarni orunlashturushtin ibaret. Gherb elliri mushundaq ishlargha intayin yuqiri derijide ehmiyet bérip, uningdin nahayiti zor ünüm hasil qiliwatidu. Bizde bolsa ünüm bermeydighan kona ramkilargha ching ésiliwélip, balilargha bilim élishning ehmiyitini toluq chüshendürüp qoyushta, we balilargha bilimlerni nede we qandaq shekilde ishletkili bolidighanliqini körsitip qoyushtimu qiynilip yürüwatimiz. Shunglashqa men her bir mektep bashqurghuchiliri we oqutquchilarning Allah ata qilghan eqilni toluq ishqa sélip, ma’arip saheside tereqqiy tapqan ellerdiki bashqa milletlerge oxshash bir qisim aqilane ishlarni qilish yolida özlirining barliqini atap bir qétim tiriship béqishini ümid qilimen.

2015-yilini Uyghurlarning kitab oqush yili qilish heqqidiki teshebbusname nurghun qérindashlarning qollishigha ériship, hazir köpligen yéngi idiye we ish-pa’aliyetler otturigha chiqiwatidu. Men uningdin tolimu xushal boluwatimen. Hazir ichkiride oquwatqan oqughuchilar ichidimu bu jehette heriketke ötken ukilar bar bolup, men tordashlargha töwendiki 3 parche qisqa uchurni misal süpitide tewsiye qilimen, hemde qolidin kélidighan qérindashlarning mushundaq ishlarni yéqindin qollishini ümid qilimen:

(1) Bir qisqa filim:

http://v.youku.com/v_show/id_XNjc1OTIyMDgw.html

(2) Xushxewer : Kitab oqush pa’aliyiti élip bérilmaqchi

http://ugyaxliri.com/bbs/forum.php?mod=viewthread&tid=200&extra=&page=1

(3) Tunji qétimliq pa’aliyette oqulidighan kitab -- Iz

http://ugyaxliri.com/bbs/forum.php?mod=viewthread&tid=201

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

Paydilinish Matériyalliri:

[1] Bilimxumar: «Mikro-bashqurush we uning ziyanliri»

http://bbs.izdinix.com/thread-60579-1-1.html

[2] Méning burunqi sergüzeshtlirim bir parche qisqa «terjimihal» bilen ikki qisimliq «Biliwal tor béti bilen ötküzülgen yazma söhbet» te teswirlen’gen. Ularni töwendiki ulinishtin tapalaysiz: http://www.menzil.biz/ ge kirip, «élkitab ambiri» ni chéking. Andin «maqaliler» gha kirip, «Erkin Sidiq» ni tallang. Ashu sehipining 2-bétide «Erkin sidiqning qisqiche terjimihali» dégen bir élkitab bar.

[3] JPL Annual Invention Challenge - 2014 Rules

http://www.jpl.nasa.gov/events/inventionchallenge/2014/index.cfm

[4] United States Environmental Protection Agency: Science Fair

http://www.epa.gov/students/sciencefair.html

[5] Science Fair Projects

http://www.need.org/sciencefair

[6] Science fair project resource guide

http://www.ipl.org/div/projectguide/choosingatopic.html

[7] The Value of a Science Fair Project

http://www.sciencebuddies.org/science-fair-projects/scifair_value.shtml

[8] Amérika bashlan'ghuch mektepliridiki «kesip tallash» pa’aliyiti

http://bbs.izdinix.com/thread-58417-1-1.html

Töwendikisi 2014-yili 5-Dékabir küni JPL de ötküzülgen «Yéngi keshpiyat musabiqisi» pa’aliyitining bir qisim körünüshliri bolup, u resimlerni shu küni men özüm tartiwalghan. Men oqurmenlerning bu qétimqi musabiqige qatnashturulghan qurulmilarning adettiki matériyallardin yasalghanliqigha, héchkim uninggha köp pul xejlimigenlikige, hemde ashu qurulmilarni yasashqa ata-anilarning yéqindin yardemliship bergenlikige diqqet qilip qoyushini ümid qilimen.

9-resim: JPL de ötküzülgen ottura mektep oqughuchilirining «yéngi keshpiyat musabiqisi» din bir körünüsh.

10-resim: JPL de ötküzülgen ottura mektep oqughuchilirining «yéngi keshpiyat musabiqisi» gha qatnashturulghan bir qurulma.

11-resim: JPL de ötküzülgen ottura mektep oqughuchilirining «yéngi keshpiyat musabiqisi» gha qatnashturulghan bir qurulma.

12-resim: JPL de ötküzülgen ottura mektep oqughuchilirining «yéngi keshpiyat musabiqisi» gha qatnashturulghan bir qurulma.

13-resim: JPL de ötküzülgen ottura mektep oqughuchilirining «yéngi keshpiyat musabiqisi» gha qatnashturulghan bir qurulma.

14-resim: JPL de ötküzülgen ottura mektep oqughuchilirining «yéngi keshpiyat musabiqisi» gha qatnashturulghan bir qurulma.

15-resim: JPL de ötküzülgen ottura mektep oqughuchilirining «yéngi keshpiyat musabiqisi» gha qatnashturulghan bir qurulma.

16-resim: JPL de ötküzülgen ottura mektep oqughuchilirining «yéngi keshpiyat musabiqisi» gha qatnashturulghan bir qurulma.

17-resim: JPL de ötküzülgen ottura mektep oqughuchilirining «yéngi keshpiyat musabiqisi» gha qatnashturulghan bir qurulma.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair