Millet Döliti, Medeniyet Döliti, we Assimilyatsiye

2017-yili 2-ayning 3-küni

Kona yéziq Nusxisi (UAA): http://forum.uyghuramerican.org/forum/showthread.php?47355-Millet-D%F6liti-Medeniyet-D%F6liti-we-Assimilyatsiye

Kona yéziq nusxisi (Élkitab): http://www.meripet.com/Junggo/20170203_civilization_state.pdf

Biz hemmimiz Uyghur élide yéqinqi 10 – 20 yil mabeynide yüz bergen özgirishlerge alahide ehmiyet bérimiz. Uyghur élidiki xelqimiz hazir duch kelgen ehwallarni bir ilmiy nezeriye nuqtisidin toluq we toghra chüshiniwélishni isteymiz. Menmu shundaq bolup, özüm qana’etlen’güdek bir chüshenchige ige bolush yolida bir az izdendim. Özüm tapqan matériyallar ichide En’gliyelik axbaratchi, hemde dunya boyiche «Eng köp sétilghan kitab» (global best seller) bolghan «Junggo dunyani soraydighan bolghanda» dégen kitabning aptori Martén Jekwis (Martin Jacquis) ning bir parche maqalisi bilen bir qanche ilmiy doklat we söhbetlirini xéli yaxshi kördüm. Mezkur yazmida Martinning bir maqalisini asas [1], we bir qanche doklat we söhbetlirini qoshumche qilip [2-4], u otturigha qoyghan bir qisim idiyilerni bayan qilip ötimen. Men bayan qilidighan idiyilerning hemmisi eslidiki menbelerge tewe bolup, eger men özümning sözlirini qoshup qoymaqchi bolsam, uni «Ilawe» sheklide bir ayrim abzas qilip yazimen. Bu yerde eskertip qoyushqa tégishlik bir ish shuki, men özüm tonushturghan köz-qarashlarning hemmisige qoshulup ketmeymen, hemmisini qobul qilipmu ketmeymen. Méning meqsitim özümni we bashqa oqurmenlerni yéngi melumat we yéngi bilimler bilen teminlesh bolghanliqi üchün, yazmidiki mezmunlargha méning özümning qoshulush-qoshulmasliqi we ularni özüm qobul qilish-qilmasliqi muhim emes, hemde mezkur yazma bilen munasiwetlikmu emes. Emma men tonushturidighan mezmunlarning hemmisi Uyghurlarning teqdirige heqiqiy köngül bölidighan wetendashlar biliwélishqa tégishlik muhim melumat we bilimler ikenlikige toluq ishinimen.

1-resim: Martén Jekwis we uning «Junggo dunyani soraydighan bolghanda» dégen kitabi.

Yuqirida tilgha élin’ghinidek, Martén Jekwis bir tonulghan yazghuchi we axbaratchi bolup, uning «Junggo dunyani soraydighan bolghanda» dégen kitabi 2009-yili neshr qilinip, hazirghiche jem’iy 11 xil tilgha terjime qilin’ghan, hemde 250,000 danidin köprek sétip bolun’ghan. 2012-yili uning kitabining 2-neshri bésilghan.

Méning chüshinishimche, Tang sulalisi dewridiki Junggo zéminining kölimi hazirqi yer kölimining 5 tin biridinmu kichikrek idi. Emma, aldinqi 2000 yildin köprek waqittin buyan igiliwélish, boysundurush, özige qoshuwélish, we assimilyatsiye qilish qatarliq wasitilerge tayinip, Junggo öz zéminini bügünki haletke kirgüzdi. Bu uzun muddetlik tarixiy jeryanda assimilyatsiye qilish taktikisi nahayiti muhim rol oynighan bolup, Uyghur ili bilen Tibette hazir yüz bériwatqan ehwallarni ashu tarixning dawamlishishi, dep chüshinishke bolidu. Martén Jekwis bayan qilghan we men mezkur maqalide tonushturidighan mezmunlar ashundaq ehwallarni toghra we toluq chüshiniwélishqa nahayiti yaxshi yardem qilidu, dep oylaymen, hemde shundaq bolushini ümid qilimen.

Men bu yerde eskertip qoymisam bolmaydighan yene bir ish bar. U bolsimu eslidiki menbe igilirining arqa körünüshi mesilisi. Eger siz hazir torlardin Junggoning buningdin kéyin qaysi terepke mangidighanliqi heqqidiki matériyallarni izdep köridighan bolsingiz, nahayiti köp ilmiy doklat, léksiye we söhbetlerning Yutyub (YouTube) widé’o filimliri, maqaliler we kitablarni tapalaysiz. Hemde ularda otturigha qoyulghan köz-qarash we mölcherlerning nahayiti yuqiri derijide perqliq ikenlikini bayqaysiz. Ularning beziliride «Junggo kommunistik partiyisi uzun’gha barmay yiqilip chüshidu» déyilgen bolsa, yene beziliride «Uzun’gha barmay Junggo dunyani soraydu», «Junggo yéqin kelgüside dunya boyiche 1-orun’gha ötidu» déyilidu. Shunglashqa matériyal körgende uning igilirining arqa körünüshige alahide ehmiyet bérish kérek. Mesilen, men yéqinda torlargha chiqarghan «Junggo asiyadiki hökümran küch bolalmaydu» dégen maqalining menbesining bir igisi Jon Li bir tonulghan iqtisadshunas bolup, Junggo iqtisadini uzun muddet tetqiq qilghan, we öz maqalisi we doklatida nahayiti köp sanliq melumatlarni delil süpitide bergen. Shu asasta «Junggo Asiyadiki hökümran küch bolalmaydu», dégen yekünni chiqarghan. Ashu menbening yene bir igisi, shundaqla méning «Junggo bilen Amérikining urushush éhtimalliqi qanchilik?» dégen yazmamda paydilan’ghan menbening igisi Pol Dibb Amérika we Awstraliye dölet mudapi’e axbarat merkizide uzun muddet yuqiri derijilik emeldar bolup ishligen. Umu öz doklatlirida Junggoning herbiy jehettiki ehwali heqqide köpligen konkrét delillerni körsitip turup, andin «Junggo Asiyadiki hökümran küch bolalmaydu» we «Junggo bilen Amérika urushmaydu», dégen yekünni chiqarghan. Mezkur maqalining menbelirining igisi Martén Jekwis bolsa En’gliyede yashaydighan bir iqtisadiy sahening muxbiri bolup, u Junggogha tunji qétim 1993-yili barghan. Uningdin kéyin Junggoda bir mezgil turup, bir qisim ilmiy tekshürüsh we ilmiy tetqiqat ishliri bilen shughullan’ghan. Men uning Junggoni qandaq chüshinish kérekliki heqqidiki bir qisim közitishliri we özi musteqil otturigha qoyghan ilmiy köz-qarashlirini nahayiti yaqturdum. Shunga mezkur maqalini teyyarlashni qarar qildim. Emma uning «Junggo kéyinche dunyani sorishi mumkin», dégen köz-qarishini anche yaqturmidim, zadila qobul qilmidim, hemde mezkur maqaligha kirgüzüshnimu dégendek xalap ketmidim. Biraq, bezi jaylarda maqalining jümliliri otturisidiki baghlinishni rawanlashturush üchün, Martén Jekwisning héliqidek geplirini ishlitishke mejburi boldum. Men Junggoning kelgüside qaysi terepke mangidighanliqini mölcherleshte Jon Li bilen Pol Dibbning salahiyetliri Martén Jekwistin köp üstün turidu, dep oylaymen. Jon Li bilen Pol Dibbning perizige bekrek ishinishke bolidu, dep qaraymen. Men buningdin kéyin teyyarlaydighan maqalilerdimu yuqiriqidek ehwallar mewjut bolup, men oqurmenlerge bu nuqtigha alahide ehmiyet bérishni tewsiye qilimen.

Töwende men Martinning maqale we doklatlirining özüm tallighan mezmunlirini bayan qilimen.

Yawropa Junggoni Chüshenmeydu

Hazir Yawropa duch kelgen bir nahayiti chong mesile uning Junggoni chüshenmesliki, hemde Junggoni chüshenmeydighanliqidin ibaret bir emeliyettinmu xewersiz ikenlikidur. Ular dunyani özining prizmisi bilen közitidu. Bashqilarning en’enisi, bashqilarning tarixi we bashqilarning medeniyitini öziningki bilen oxshash orunda qoymaydu. Öziningkini bashqilarningkidin üstün orun’gha qoyup, «Bizningki bilen sélishturghanda, ularning héchnéme emes», dep qaraydu. Bu Yawropaliqlarning aqilane ikenlikini emes, ularning nadanliqini körsitip béridu. Bu xil ehwal Yawropaliqlarning aldinqi 200 yildin köprek waqitning ichide bir ewzel orunda turup kelgenlikidin kélip chiqqan. Yawropaliqlar «Yawropa hemmining merkizi» dégenni bir xil uniwérsal ölchem, dep hésablap, uninggha tewe bolmighan her qandaq nerse meghlup bolidu, dep qaraydu.

Dunya Yawropa chetke qéqilip, Amérika arqigha chékinidighan, yéngidin tereqqiy qiliwatqan döletler asasiy orun’gha ötidighan, we Junggo Amérikining ornini élip, dunyadiki hökümran küchke aylinidighan bir yéngi dewrge qedem qoyghanda, yuqiridikidek idiye gherbning bir eng chong ajizliqi bolup qalidu. Bashqiche qilip éytsaq, gherblikler hazir közge ilmaydighan dölet we medeniyetler buningdin kéyin tedrijiy halda dunyani soraydighan orunlargha ötidu. Eger gherblikler ularni peqet öz ölchimi boyichila közitip, ularni esli qiyapiti boyiche chüshinishni ret qilidiken, yuqiriqidek ehwallar yüz bergende uni hergizmu toghra chüshinelmey qalidu.

Emdi Junggo heqqide toxtilayli. Gherblikler hazirghiche Junggoni peqet gherb qimmet qarishi boyiche chüshinip keldi. U bolsimu Junggoda gherbche démokratiye mewjut emes, kishilik hoquq mewjut emes, Tibetliklerning qiyin ehwali, we döletning intayin nachar muhiti qatarliqlar. Bu tizimlikke yene bir qanche nersini qoshqili bolidu. Shundaqla bu tizimliktiki ishlar heqiqetenmu muhim. Emma, eger biz Junggoni peqet özimizning ölchimi boyichila közitidighan bolsaq, heqiqiy Junggoni menggü chüshenmeymiz. Shunglashqa gherblik obzorchilarning aldinqi 30 yildin köprek waqit ichide Junggo heqqide dégenlirining hemmisi xata bolup chiqti. Ularning Tyen’enmén weqesidin kéyin «Junggo hakimiyiti yimirilip chüshüshke bashlaydu, dölet parchilinip kétidu» dégenliridin tartip, «Junggoning iqtisadiy tereqqiyati uzun’gha barmaydu, Junggo hakimiyiti özini saqlap qalalmaydu» dégenlirigiche hemmisi xata bolup chiqti. Junggoning bügünkidek bir haletke kélidighanliqini perez qilalighanlardin asasen birermu kishi chiqmidi. Junggo iqtisadining 1978-yili islahat qilish bashlan’ghandin kéyinki 30 yildin köprek waqit ichide ademni heyran qaldurghudek derijide tereqqiy qilidighanliqini, Junggo hakimiyitining nahayiti muweppeqiyetlik bolidighanliqini, Junggo hökümitining hazirqidek yuqiri derijilik qanuniy orun’gha we abruygha érishidighanliqini perez qilalighanlardin asasen birermu kishi chiqmidi.

Junggo dunyani tüptin özgertidu. Uning mundaq ikki sewebi bar: (1) Junggo 1.3 milyard nopusi bar nahayiti chong tereqqiy qiliwatqan bir dölet. Uning iqtisadi aldinqi 30 yildek waqitning ichide yiligha texminen 10 pirsenttek sür’et bilen tereqqiy qildi. Yene 10 yildek waqittin kéyin uning iqtisadi dunyadiki 1-orun’gha ötidu (Jekwis bu geplerni 2010-yili qilghan [2]). Hazirghiche peqet tereqqiy tapqan ellerla iqtisadta dunya boyiche 1-orun’gha ötüp baqqan bolup, Junggodek tereqqiy qiliwatqan bir elning 1-orun’gha ötüshi tarixta körülüp baqmighan. (2) Tarixta tunji qétim dunyadiki hökümran orun’gha gherbke tewe emes, hemde medeniyiti gherb medeniyitidin pütünley perqlinidighan bir dölet chiqidu. U bolsimu Junggodin ibaret. Bu gep köpligen kishilerge bir nahayiti ghelite perez bolup tuyulidu. Chünki, köpligen kishilerning neziride zamaniwilishish dégenlik gherblishish dégenlik bolup, zamaniwiliq bolsa soda we téxnologiyide riqabetlishish dégenlik bolidu. Emma bundaq bayan yéterlik emes. Zamaniwiliqni wujudqa keltüridighan amillar ichide yene tarix we medeniyetmu bar. Junggo gherbke oxshimaydu. U gherbke oxshash bir döletkimu aylanmaydu. Belki u gherb bilen tüptin perqlinidighan bir dölet süpitide mewjut bolup mangidu.

Junggoni chüshinish üchün, uni Junggo qilghan töwendiki 3 amil boyiche chüshinish kérek.

1. Junggo Millet Döliti Emes, Medeniyet Döliti

Junggo gherbtin köp jehetlerde tüptin perqlinidu. U perqlerning ichidiki eng asasiy perq, Junggo gherb ölchimidiki «millet döliti» (nation state) emes. Emeliyettimu Junggo 1900-yillardin kéyinla andin özini bir millet döliti, dep teswirleydighan boldi. Emma Junggo tarixi uningdin köp uzun bolup, u miladidin burunqi 221-yili yaki uningdinmu burunraq bir waqittin bashlinidu. U waqit öz-ara urush qilidighan döletler tügigen, Chin sulalisi ghelibe qilghan, we hazirqi Junggoning nopusi eng zich bolghan sherqiy yérim zéminini asas qilghan halda Chin impériyisi qurulghan bir waqittin bashlinidu.

2-resim: Miladidin burunqi 206-yili Chin sulalisige tewe bolghan Junggo zémini (sériq renglik zémin). Chékitlik siziq Seddichin sépilini körsitidu.

3-resim: Miladidin burunqi 141 – 87-yilliri Xen sulalisi igiligen zémin.

1900-yillardin burunqi 2000 yildek waqit ichide Junggo özini bir dölet emes, bir medeniyet (civilization) hésablighan. Junggoluqlarning kimlikini Junggoning tüp alahidiliki belgiligen bolup, u alahidilik Junggo özini bir «millet döliti» dep atighan hazirqidin 100 yil burunqi waqittin bashlan’ghan bolmastin, belki Junggoni bir «medeniyet döliti» (civilization state) dep teswirligili bolidighan hazirqidin 2000 yil burunqi bir waqittin bashlan’ghan. Ashu medeniyet dölitining alahidilikliri dölet bilen jem’iyetning munasiwiti, a’ilining bir xil alahide éniqlimisi, ejdadlargha ibadet qilish aditi, Kungziche qimmet qarishi, «关系» dep atilidighan kishilik munasiwet tori, Junggoche tamaq we uni merkez qilghan en’eniler, hemde yézish shekli bilen sözlesh shekli otturisida adettin tashqiri munasiwetke ige Xenzu tili qatarliqlarda eks étidu. Yawropa we Amérikida milliy kimlikni millet döliti keltürüp chiqarghan. Emma, uning eksiche, Junggoda milliy kimlikni Junggoning bir medeniyet döliti bolush tarixi keltürüp chiqarghan. Gerche Junggo hazir özini bir millet döliti süpitide teswirleydighan bolsimu, emma u tarix, medeniyet, kimlik we tepekkur usuli boyiche qarighanda yenila bir medeniyet döliti bolup mewjut bolup turuwatidu. Junggoning jughrapiyilik tüzülüshimu bir medeniyet döliti bolush alahidilikige ige bolup, uni peqet sirtqi körünüshidila bir millet döliti, dep qarashqa bolidu.

Ilawe: Eger Martén Jekwis qollan’ghan ölchemni qollinip bahalaydighan bolsaq, méningche Amérikini bir «qimmet qarishi döliti», dep ayrish kérek. Chünki Amérika bir köp milletlik derijisi intayin yuqiri dölet bolup, u milletler hergizmu bir ortaq medeniyet boyiche yashimaydu. Amérikidiki milletlerning eng chong ortaqliqi ularning «erkinlik we barawerlik» tin ibaret qimmet qarishidur.

Bir medeniyet döliti bolush süpiti bilen Junggo ikki xil alahidilikke ige. Uning birinchisi, uning bashqa döletler bilen oxshimaydighan derijide uzun ömür körüshi. Yeni u Rim impériyisi parchilinip kétishtin burunla mewjut bolup turushqa bashlighan. Uning ikkinchisi, Junggoning jughrapiyilik we adem nopusi jehette nahayiti chong bolushi bolup, bu uning jughrapiyilik shara’iti we nopusining nahayiti köp xilliqtin terkib tapqanliqini körsitidu. Gherblikler «Junggo bir nahayiti küchlük derijide merkezleshken dölet», dep qaraydu. Emeliyet bolsa buning del eksiche. Eger Junggo hemme jehette bir merkezleshken dölet bolghan bolsa, meyli hazir bolsun yaki sulaliler dewrliride bolsun öz-özini bashqurup mangalmighan bolatti. U heqiqetenmu bir nahayiti chong dölet bolup, uning bashqurulush usuligha Junggoche tepekkur usuli chongqur singip kirgen.

Buningdin texminen 2000 yil ilgiri Rim impériyisining parchilinishi bilen Yawropa köpligen kichik ellerge bölünüp ketti. Shu chaghda bölün’gen zéminlar hazirghiche shu péti saqlinip kéliwatidu. Shu mezgillerde Junggoda Yawropadiki ishlarning del eksi yüz berdi. Yeni u ashundaq bir chong medeniyet dölitini qurup, shuningdin bashlap uni bir birlikke kelgen halette tutup turdi.

En’gliye 1997-yili Xongkongni Junggogha qayturup bergende, Junggo «bir dölet, ikki xil sistéma» deydighan bir qanuniy tüzümni yolgha qoydi. Gherbtiki héch qandaq bir adem buning ünüm béridighanliqigha heqiqiy türde ishenmey, köpinche kishiler «Xongkong anche uzun ötmeyla Junggoning bashqa jaylirigha oxshash bir shekilge kirip qalidu», dep perez qilishti. Emma bu pütünley xata bolup chiqti. Xongkongning siyasiy we qanuniy tüzülmisi hazirmu xuddi 1997-yilidikidekla Junggoning bashqa jayliridin perqliq halda mewjut bolup turuwatidu. Gherbning bu mesilige estayidil mu’amile qilmasliqidiki seweb, gherb millet döliti idiyisi asasida xaraktérlen’gen. Shunglashqa 1990-yili ikki Gérmaniye birlikke keltürülgende, u pütünley bir xil fédral jumhuriyet asasida shundaq qilindi. Sherqiy Gérmaniyeni Gherbiy Gérmaniye pütünley yutuwetti. Millet döliti asasida tepekkur qilidighan kishiler «Bir millet dölitide birla sistéma mewjut bolidu», dep oylaydu. Emma bir medeniyet döliti bolush süpiti bilen Junggoning logikisi yuqiridiki bilen pütünley oxshash bolmaydu. Junggo nahayiti chong, nahayiti köp xilliq jughrapiyilik shara’it we oxshimaydighan milletlerni öz ichige alghan bolghachqa, uning üchün bir xil «maslishishchan bolush» zörüriyiti tughulghan bolup, u shuning bilen «bir medeniyet, köp sistéma» tüzümi asasida mewjut bolup turushqa mejbur bolghan.

2. Junggoluqlarning «Millet» Uqumi Gherbliklerningkidin Tüptin Perqlinidu

Junggoda 1.3 milyard nopus bar bolup, ularning 90 pirsentidin köpreki özlirini peqet birla milletke, yeni Xen millitige tewe, dep hésablaydu. Bu ehwal dunyadiki bashqa nopusi nahayiti köp döletlerdikige, mesilen, Hindistan, Amérika, Hindonéziye we Biraziliyedikige zadila oxshimaydu. U ellerdiki xelqler özlirini «köp millettin bolghan», dep hésablaydu. Emeliyette Xen milliti köpligen bashqa milletlerning assimilyatsiye bolup qoshulushidin hasil bolghan, emma Xenler özlirige undaq dep qarimaydu. Buning sewebi uning bir medeniyet döliti bolushi, hemde bir medeniyet döliti bolush tarixining intayin uzun bolushidur. Yeni, nechche ming yillarning mabeynide köpligen medeniyet, millet we étnik jehette birliship kétish jeryanining netijiside köpligen milletler otturisidiki perqler tedrijiy halda ajizlap, u perqlerni ayrish mumkin bolmaydighan bir xil halet shekillinip, shuning bilen hazirqi Xen milliti wujudqa kelgen. Bu xil tarixiy ehwalning bir ewzelliki shuki, taki hazirghiche Xenzu milliti xuddi sémontqa oxshash Junggo puqralirini bir yerge ekélip tutup turghan. Junggoni bir dölet qilip saqlap kelgen. Bu xil tarixiy ehwalning yétersizlikimu bar. U bolsimu Xenzu milliti medeniyet jehette özidin ajiz bashqa milletlerni közge ilmaydu, ularni kemsitidu, we ularni töwen köridu. Hazir Junggoda ashundaq ehwalning ziyinigha uchrawatqan milletlerdin Uyghurlar we Tibetler bar.

3. Junggoda Dölet Hakimiyiti bilen Jem’iyet Otturisidiki Munasiwet Gherbtiki Ehwallardin Tüptin Perqlinidu

Junggoning bir medeniyet döliti ikenliki uni toghra chüshinishning asasi bolup, bu asas köp jehetlerge tesir körsitidu. Mesilen, Junggodiki dölet bilen jem’iyetning munasiwiti gherbningki bilen zadila oxshashmaydu. Gherblikler «Junggo hakimiyiti toluq qanuniy asasqa we xelqning himayisige ige emes», dep qaraydu. Emeliyet buninggha qarimu-qarshi bolup, Junggo hakimiyiti her qandaq gherb ellirige qarighanda küchlükrek qanuniy asasqa ige. Gherblikler bir döletning qanunluq ikenliki-emeslikige baha bérishte, u yolgha qoyghan uniwérsal saylam hoquqi we köp partiye qatarliq démokratik jeryanlargha heddidin köp ehmiyet bérip kétidu. Emma bu peqet birla éléménttin bashqa nerse emes.

Junggoluqlarning neziride Junggo hakimiyiti nahayiti puxta qanuniy asasqa ige. Bundaq bolushining démokratiye bilen héch qandaq munasiwiti yoq bolup, uni hakimiyet bilen Junggo medeniyiti otturisidiki munasiwet belgiligen. Junggoluqlarning neziride dölet hakimiyiti Junggo medeniyitining wekili, namayendisi, saqlighuchisi we qoghdighuchisi hésablinidu. Junggoluqlarning neziride Junggo medeniyiti yaki medeniyet dölitining ittipaqliqi, uyushushi we birlikini saqlash Junggo hakimiyitining eng muhim siyasiy wezipisi we muqeddes burchi hésablinidu. Gherbte dölet hakimiyiti puqralarning oxshimighan derijidiki gumani we hetta düshmenlik neziri bilen qarilip, shuning netijiside «tala müshüki» hésablinidu. Dölet puqraliri dölet hakimiyitining hoquqini her xil usullar bilen cheklep turidu. Junggoda bolsa dölet hakimiyiti puqralarning eng yéqin nersisi, a’ilisining bir ezasi, hetta adettiki ezasi emes, a’ilining bashliqi we wetenperwer wekili hésablinidu. Mushundaq bir nuqtida turup qarighanda, Junggo tilidiki «millet döliti» emeliyette «millet a’ilisi» bolup hésablinidu. Shunglashqa yéqinqi 1000 yildin uzunraq waqit ichide Junggo hakimiyiti bir heqiqiy menidiki xelqlerning özini aghduruwétish herikitige duch kélip baqqan emes. Bu xil ehwal gherbte intayin kem uchraydu.

Junggoda hakimiyet bilen jem’iyet öz-ara nahayiti qattiq baghlinip ketken. Öz-ara nahayiti chongqur singiship ketken. Köpligen karxanilar hazirmu döletke qaraydu. Xususiy karxanilarmu nahayiti yuqiri derijide dölet hakimiyitining qoligha qaraydu. Iqtisadiy tereqqiyat pilanlirini dölet hakimiyiti bir tutash tüzüp chiqidu. Bir bala tüzümige oxshash bashqa nurghun ishlarmu dölet hökümiti teripidin békitilidu.

Dölet hakimiyitining nahayiti chong qurulushlarni élip bérishimu Junggoning nahayiti qedimiy en’enisining biri. Seddichin sépili uning bir misali. Uningdin bashqa «Chong Qanal» qurulushinimu misal keltürüsh mumkin. Bu qanalning qurulushi miladidin burunqi 5-esirde bashlinip, miladidin kéyinki 7-esirde tamamlan’ghan. Uning uzunluqi 1780 kilométir bolup, u Xangjudin bashlinip, Shangxey we Tyenjinlerdin ötüp, Béyjinggha bérip toxtaydu. Qisqisi, Junggoning dölet teripidin nahayiti chong qurulushlarni élip bérish tarixi intayin uzun. Junggo hökümiti yéqinqi yillarda élip barghan «3 chong damba» gha oxshash chong qurulushlarni uning tarixtin buyan namayan qilip kéliwatqan küchlük hökümet qabiliyitining dawami, dep chüshinish mumkin.

https://ilookchina.files.wordpress.com/2010/04/grandcanal-5.jpg

4-resim: «Chong qanal» ning bir körünüshi.

Qisqisi, bir medeniyet döliti bolush, millet heqqide bashqiche tonushqa ige bolush, we dölet hakimiyiti bilen jem’iyet otturisida bir xil alahide yéqin munasiwet mewjut bolush qatarliq 3 jehette Junggo gherb elliridin tüptin perqlinip turidu.

Eger gherblikler «Junggo gherb medeniyitining mehsuli» dep qaraydiken, ular Junggoni menggü toghra chüshinelmeydu. Gherbliklerning hazir Junggogha tutqan pozitsiyisi hakawurluq we közge ilmasliqtin ibaret bolup, bu xil ehwal gherbliklerni azghan, qaymuqqan we yiraqlashqan bir haletke patturup qoyidu. Gherbliklerning tarixiy mirasliri, hemde shu miraslardin kélip chiqqan rohiy haliti hazir ularning aldida peyda bolushqa bashlighan yéngi dunyani toghra chüshinishke amalsiz qalduruwatidu.

Yéqinqi 200 yildin köprek waqit ichide gherb dunyagha hökümranliq qildi. Shuning bilen ularning bashqa medeniyetlerni chüshinishke héch bir éhtiyaji chüshmidi. Ular «zörür bolghanda biz bashqilarni özimizge küch bilen boysundurimiz», dep oylidi. Gherblikler bashqa medeniyet zéminlirigha xojayin bolup turghan bolghachqa, bashqa medeniyettiki xelqler gherb medeniyitini toluq chüshinip turushqa mejbur boldi. Shunglashqa keng da’irilik (cosmopolitan) bolush jehette bashqa medeniyettikiler gherbliklerdin köp üstün orunda turup keldi. Hemde hazir sherqiy Asiyadikilerning gherb heqqide bilidighini gherbliklerning sherqiy Asiyaliqlar heqqide bilidighanliridin nahayitimu köp bolushtek bir xil ehwal shekillendi. Dunyada hazir yüz bériwatqan yéngi özgirishlerni tereqqiy qilghan eller keltürüp chiqiriwatmaydu, belki ularni tereqqiy qiliwatqan eller keltürüp chiqiriwatidu.

Buningdin mundaq 2 xil netije körülüwatidu. Uning biri, gherb özining dunyadiki tesirini nahayiti téz sür’ette yoqitiwatidu. Uning yene biri bolsa, gherblikler barghanséri hazirqi dunyani chüshenmeslikke qarap méngiwatidu. Hazirqi dunya weziyitige gherbningkige oxshimaydighan, shunga gherblikler anche chüshenmeydighan tarix, medeniyet we tejribe-sawaqlar nahayiti küchlük derijide tesir körsitiwatidu. Hazir Yawropaliqlar dunyadiki yéngi özgirishlerge sel qarawatidu, hemde ularni chüshenmeywatidu. Dunya nege qarap kétiwatqanliqini körmeywatidu. Yawropaliqlar kelgüsining qandaq bolidighanliqini bilmekchi bolsa, Junggogha qarap baqsa bolidu. Mesilen, töwendiki resimde körsitilgini Guangjudiki bir téz sür’etlik poyiz istansisi. Yasilip bolghan téz sür’etlik poyiz yoli liniyisining uzunluqi jehette hazir dunyada Junggogha yétidighan dölet yoq. 6-resimde körsitilgini Junggoning bir yéngiche aptobusining layihisi bolup, ular buni pat yéqinda Béyjingda sinaq teriqiside ishqa salmaqchi boluwatidu. Bu aptobusqa birla waqitta 2000 dek yoluchilar chüsheleydu. Yoldiki mashinilar bolsa uning astida normal méngiwéridu. Bu bir rélisliq aptobus bolup, u sa’itige 150 kilométir ariliqqa mangalaydu. Junggoda nopus köp, zémin tar bolghachqa, ular mana mushundaq charilerni oylap chiqiwatidu.

http://www.thestar.com.my/~/media/online/2014/08/31/08/01/str2_ma_0109_p10a_lead.ashx/?w=620&h=413&crop=1&hash=F54595D4A8F9802F053D88AB13F0246140D48362

5-resim Gwangjudiki bir téz sur’etlik poyiz istansisi.

https://www.slashgear.com/mega-straddle-bus-conceptualized-for-china-fits-1200-passengers-0496585/

6-resim: Junggoning bir yéngiche aptobus layihisi.

Hazir köz aldimizda ashundaq téz özgirip méngiwatqan dunyagha biz qandaq pozitsiyide bolushimiz kérek? Aldinqi 200 yildek waqit ichide dunyani nopusning intayin kichik bir qismi soridi. Yeni, Yawropa bilen Shimaliy Amérika soridi. Dunya nopusining 38 pirsentini öz ichige alghan Junggo, Hindistan, Hindonéziye we Biraziliye qatarliq döletlerning meydan’gha chiqishi aldinqi 200 yil ichide körülgen eng chong démokratiyilishishke wekillik qilidu. Burun awazi chiqmighan, közge ilinmighan, diqqet bérilmigen we chüshinilmigen medeniyetlerning bügünki dunyada yéngiche orni bar. Bir insan bolush süpitimiz bilen, biz ashundaq özgirishni qarshi élishimiz kérek, hemde ashu medeniyetlerni öginishimiz kérek.

Paydilan’ghan menbeler:

[1] Civilization state versus nation-state

http://www.martinjacques.com/articles/civilization-state-versus-nation-state-2/

[2] Understanding the rise of China | Martin Jacques

https://www.youtube.com/watch?v=imhUmLtlZpw

[3] Author: Forget America, PH's future bound with China

https://www.youtube.com/watch?v=Vc56bWY7oRg

[4] Shashi Tharoor and Martin Jacques A discussion “China versus India”

https://www.youtube.com/watch?v=Uwvv6DYzmfc