Xenzu Milliti Irqiy Kemsitishining Tarixiy Arqa Körünishi
 
Erkin Sidiq

2011-yili 2-ayning 10-küni
 
Kona Yéziq: [meripet.com]   [PDF]
 
Men yéqinda bir Amérikiliq tonushumdin «Xenzu millitining irqiy kemsitishi toghrisida» dégen bir parche maqalini tapshurup aldim.  Bu maqalining In’glizche témisi «Notes on Han Chinese Racism» bolup, uni Teywen Qatnash Uniwérsitéti Jem’iyet we Mediniyet Tetqiqat Institutining proféssori Chén Gwang-shing (陳 光興, 台灣交通大學社會與文化研究所) ependi yézip, 2007-yili Shangxey de échilghan bir qétimliq xelq’araliq ilmiy tetqiqat yighinida doklad qilghaniken.  Köp sanliq Uyghurlargha xenzu millitining irqiy kemsitish jehettiki hazirqi ehwali intayin ayan.  Lékin xenzu millitining bundaq xaraktéri qachan we qandaq shekillen’genlikidin toluq xewiri bar Uyghurlar anche köp bolmasliqi mumkin.  Shexsen men hazirghiche u sahede birer parche matériyal körüp baqmaptikenmen. Shundaq bolghachqa, men bu maqaligha nahayiti qiziqtim, hemde uni bir qanche qétim oqup chiqtim.  Shuningdin kéyin men bu maqalidiki mezmunlarning Uyghurlar we xelq’araliq jem’iyetler burun duch kelgen, hazir duch kéliwatqan, we buningdin kéyinki bir mezgil waqit ichidimu dawamliq duch kélidighan bezi muhim ehwallarni chüshinishke nisbeten nahayiti paydiliq ikenlikini hés qildim. Shuning bilen men mezkur maqalini yézish arqiliq, özem oqughan Chén ependining yuqiriqi maqalisining asasiy mezmunini qisqiche tonushturup ötüshni qarar qildim. 
 
Eslidiki maqale bir Xenzu millitidin bolghan ziyaliy In’gliz tilida yazghan ijtima’iy penler sahesidiki bir parche ilmiy maqale bolup (aptor uni bezide «kitap» dep, atighan bolup, men uning sewebini chüshinelmidim), uningda Xenzu millitining tarixigha ait mezmunlarmu nahayiti köp bolghachqa, uningdiki mezmunlarni ammibap tilda Uyghurche maqale qilip yézip chiqish, men üchün anche asan’gha toxtimidi. Shundaqtimu men mezkur maqalini unchilik bedel töleshke erziydu, dep oylaymen.  Buningdin bir qanche yil ilgiri, Xenzu millitidin bolghan, Junggoning ich-sirtida xéle tonulghan bir ziyaliy «Xong Kong hazir pexirlinip yüriwatqan sewiyige 100 yil müstemlike bolush arqiliq érishelidi.  Undaqta Junggo 300 yil müstemlike bolushqa toghra kélidu.» dégenidi (Anglishimche u kishi mushundaq sözliri üchün köpligen Xenzu ziyaliylirining qattiq eyiplishige uchrighan).  U nimishqa undaq deydu?  Men yéqinda xelq’aradiki xéle yuqiri nopuzluq zhornallarning biride gherbliklerning «Junggo hazir dunyadiki eng yuqiri orunda turidighan chong döletlerning biri bolushqa tirishiwatidu. Lékin, bezi jehetlerde u tereqqiy qilghan bir qisim kichik döletlerdinmu xelila keyin turiwatidu» dégendek mezmunni kördüm.  Ular némishqa undaq deydu?  Mezkur maqalini oqughan kishi ashundaq soallargha melum derijide jawab tapalaydu.  Shunglashqa men özi yashawatqan siyasiy we ijtima’iy muhitni, hemde xelq’ara bilen Junggo otturisida hazir yüz bériwatqan we buningdin kéyin yuz béridighan bir qisim ishlarni chüshinishke qiziqidighan her bir Uyghurning bu maqalini bir qétim oqup chiqishini teshebbus qilimen.  Shundaqla In’glizche bilidighan oqurmenlerge eslidiki maqalining özini bir qétim oqup béqishni teklib qilimen (Eslidiki In’glizche maqalining tor adrési mushu maqalining axirida bar).  Ishinimenki, bu maqalini oqup chiqqan her bir kishi bir qisim nahayiti qimmetlik bilimlerge érisheleydu.
 
 
1. Eslidiki Maqale we Uning Aptori Toghrisida
 
Eslidiki maqalining aptori Chén Gwang-shing ependi baklawér oqushini Teywende tamamlap, magistirliq we dokturluq oqushlirini bolsa 1981-1988-yilliri Amérikida oqughan iken.  Shundaqla özi nurghun ilmiy maqale we kitap yazghan, hemde kitap we ilmiy maqalilerge tehrir, muherrir we bash muherrir bolupmu ishligeniken.  Uning tetqiqatlirining muhim nuqtiliri medeniyet, jem’iyetshunasliq we impéri’alizmliqni emeldin qaldurush qatarliqlarni öz ichige alidiken.
 
Chén ependining héliqi maqalini yézishigha mundaq bir weqe sewebchi bolghan: Chén Gwang-shing 1996-yili Londonda chiqidighan «Bügünki Markisizm» dégen zhornalning tehriri, dangliq zhornalist, téléwizor filimi ishligüchi, we siyasiy analizchi Martin Jekwés (Martin Jacques) bilen tonushqan bolup, Martin ailisi bilen Xongkongda turghan bir qanche yil jeryanida ular nahayiti yaxshi dostlardin bolup qalghan.  Martinning ayali Xeri (Harinder Veriah) Hindistanliq Malay millitidin bolup, u bir xenzular topliship yashaydighan mehellide tughulup öskeniken. Shunga Gwandungluqche xenzu tilini obdan sözleydiken.  U bir nahayiti xushxuy, qizghin, ésil xisletlik, tepekkurgha bay qiz bolup (uning bir parche resimini mushu maqalining axirigha kirgüzüp qoydum), adukatliq kespi bilen shughullinidiken. 2000-yili 1-ayning 2-küni, Xeri Xongkongdiki bir doxturxanida ölüp kétiptu.  Uning ölümi Xongkongdiki chet ellikler jem’iyetliride intayin küchlük inkas peyda qiliptu.  Kishiler uning ölümining sewebi, u bir Hindistanliq bolghanliqtin, doxturxanidikiler uni waqtida dawalimighan we yaxshi dawalimighan, dep qarap, doxturxana üstidin erz qiliptu, hemde bir keng-kölemlik irqiy kemsitishke qarshi heriket bashlaptu. Ashu heriketning türtkisi bilen Xongkongda bir irqiy kemsitishni chekleydighan qanunmu maqulliniptu.
 
Bu weqe Chén Gwang-shing gha nahayiti qattiq tesir qiliptu. Shuning bilen Chén ependi xenzu millitining irqiy kemsitishi üstide izdinip, bu maqalini yézish arqiliq, Martin’gha uning bu paji’elik yoqitishining arqisidiki éhtimalliqi bar bolghan seweblirini chüshendürüp qoyushni qarar qiliptu.
 
Eger eslidiki maqalini bashqa bir millettin kélip chiqqan ziyaliy yazghan bolsa, men uninggha hazirqidek qiziqmighan, hemde uni bir Uyghurche maqale qilip tonushturmighan bolattim. Eslidiki maqalini bir xenzu millitidin kélip chiqqan ziyaliy öz-özini opératsiye qilish, hemde shu arqiliq xenzu millitide saqliniwatqan bir yaman illetni yoqutup, xenzularning hazirqi zaman dunya weziyitige yaxshiraq maslishishigha töhpe qoshush meqsitide yazghanliqi üchün, Uyghurlar üchün bu maqalining xéle zor qimmiti barliqini hés qildim.
 
Chén ependi maqaliside mundaq dep yazidu (Neqil):
 
Mushundaq bir ésil insanning yoqitilishining ornini bir analiz arqiliq toldurghili bolmaydu. Emma, aldigha qarap méngip, hayattiki qobul qilghili bolmaydighan ehwallargha semimiylik bilen muamile qilish we ularni özgertish bizdek hayat kishilerning mes’uliyiti.
 
Qanun jehettin élip bérilghan ishlar jeryanida Xerining ölümi bilen irqiy kemsitish otturisidiki éniq baghlinishni échip bérish mumkin bolmay qaldi. Shuning bilen bille, ashundaq bir küchlük baghlinishning barliqini héch kim keskin halda inkarmu qilalmidi. Méning bu yerdiki meqsitim Xerining ölümi irqiy qirghinchiliqtin kélip chiqqan-chiqmighanliqi toghrisida munazirilishish emes, biraq, bu ehwal Xongkongda heqiqetenmu bir irqiy kemsitish mesilisi üstidiki ammiwiy talash-tartishni bashlap bergen bolghachqa, men ashu muzakirini dawamlashturup, uni bir téximu etrapliq analizgha kéngeytishning paydisi bar, dep qaraymen. Hazir Xongkong, Teywen, Sin’gapor, we Malaysiya qatarliq döletlerde rengga-reng emgek küchlirining éqip kirishi barghanséri küchiyiwatqan bolup, burun bayqalmighan toqunushlar otturigha chiqiwatidu.  Shundaqla Junggoning «tinch kötürilishi» toghrisidiki keng tarqalghan asasiy köz-qarashlar wehime peyda qilishi we irqiy toqunushlarni keltürüp chiqirishi mumkin.  Junggo soda shirketlirining Afriqida ish élip bérishta qollan’ghan qopalliqlar toghrisidiki xewerler shuningdin dérek béridiki, xenzu millitining irqiy kemsitishi pütün dunya miqyasidiki mesilige aylanmighan teqdirdimu, bir rayonluq mesilige aylinidu.  Junggoluq ziyaliylar bolush süpitimiz bilen, bizning bu saqlan’ghili bolmaydighan mesilige qarita jeng élan qilishimizgha toghra kélidu. (Neqil tügidi)
 
Bu yerde mezkur maqalida közde tutulghan millet heqqide Chén ependi bergen chüshenchini qisqiche bayan qilip ötimen. Junggoda yashaydighan eng chong étnik guruh Xenzu milliti, Junggoning resmiy (In’glizche «official») tili Xenzu tili (汉语) bolup, u Xenzu yéziqi (汉字) ni qollinidu. Hazir dunya miqyasida «Xen» ning ornini barghanseri «Junggoluqlar» («Chinese, 华人, 中国人») dégen söz élishqa qarap yüzliniwatidu.  Mezkur maqalida peqet Xenzu dégen sözlam ishlitidu. Bundaq bolishidiki seweb, Xenzularning uzun yilliq tarixi ularning kündilik turmushi, eqliy tepekkuri, we medeniyet mehsulatlirining qandaq bolushini hazirmu qattiq kontrol qiliwatidu. Siyasiy jehettin élip éytqanda, Xenzu milliti hazir dunyadiki asasiy orundiki nopuslarning biri bolup, ulargha «Junggoluqlar» dégen katégoriye ichige kiridighan bashqa köpligen az sanliq milletlerdin ayrip qarash, Xenzu millitining tarixiy we bashqa mesililirige tenqidiy halda taqabil turush üchün basmisa bolmaydighan birinchi qedemdin ibarettur.
 
Irqiy kemsitish mesilisi üstide toxtalghandimu, irq (race, 种族), étnik guruh (ethnicity, 族群), we millet (nationality, 民 族) otturisidiki perqlergimu diqqet qilishqa toghra kélidu. Bu sözler hazir Xenzu tili bilen In’glizchining her ikkiside mene jehettin öz-ara kiriship kétidighan bolup qaldi.  Mesilen, Malaysiyada asasiy «étnik guruh» lardin Malaylar, Junggoluqlar, we Hindistanliqlardin ibaret üchi bar bolup, ular otturisida «irqiy» mesililer bar.  Junggoda Xenzular «millet» katégoriyisidiki xelq bolup, ularning az sanliq milletler bilen bolghan perqi irqiy perq bolmastin, milliy perqtin ibaret. 
 
Irqiy kemsitish heqqidiki ijtima’iy-pen edebiy eserliri adette iqtisadiy we sinipiy perqlerni analiz qilish usulini qollinidu.  Yaki bolmisa «medeniyet toqunushi» dégen’ge oxshash yéngi medeniyet chüshenchisige tayinidu.   Emma, bundaq chüshendürüsh Xenzular jem’iyitidiki irqiy kemsitishning keng tarqalghan logikisi bilen alahidilikini toluq eks ettürüp bérelmeydu. Bu dégenlik Xenzular bir alahide millet, dégenlik emes. Xenzu millitining irqiy kemsitishi ular gherblikler bilen munasiwet qilishni bashlashtin burunla mewjut bolup, u hazirmu Xenzu millitining Asiyaliq xoshniliri bilen, shundaqla öz ichidiki bir-biri bilen bolghan munasiwetliridimu mewjut bolup turmaqta.  Xenzu millitining öz jem’iyitidiki irqiy kemsitish logikisining alahidilikini échip bérish bashqa jaylardiki irqiy kemsitish meshghulat-emeliyetlirini chüshinishni yéngi nezer bilen temin étishi mumkin.
 
Chén ependi öz maqalisini teyyarlashta Maram Épistéyin (Maram Epstein) bilen özining xizmetdishi Liyu Jén-ping (Liu Jen-ping) ning eserliridin paydilan’ghan bolup, u ikki ziyaliyning eserliri 1368-yili bashlan’ghan Ming sulalisi bilen 1644-yili bashlan’ghan Ching (Qing) sulalisi dewrliridiki ayallar hoquqi üstidiki tetqiqatlarni öz ichige alidu. 
 
2. Xenzu we Bashqilar Logikisi
 
Bu bölümdiki mezmunlarni Chén ependi Maram Épistéyinning eserliridin alghan.  Shiya Jing-chü (Xia Jingqu, 1705-1787) ning «Bir yéziliq aqsaqalning körgenliri» (Yesou Puyan, 野叟曝言, A Country Codger’s Words of Exposure) dégen romanida teswirlinishiche, bash pérsunaj Italiye, Portugaliye, Ispaniye we Hindistan qatarliq yiraq jaylardiki kishiler bilen, shundaqla Junggo impériyisining chégra rayonlirigha jaylashqan Teywen, Yaponiye, Birma, Si’am (Tayland), Seylon (Siri-lanka), we Miyaw we Yaw padishahliqi qatarliq jaylardiki ademler bilen uchrishidu.  Hemde ashu jaylarda yashaydighan «bashqilar» bilen munasiwet qilishta bir qisim chéchilangghu we rohiy (psychic)  taktikilarni ishlitidu. 
 
Birinchi taktika özige tonush bolmighan bashqa kishilerge rezil, wehshiy we insan emes, dep muamile qilish (demonize, 鬼化, 使成魔鬼). U romanda bashqilar bezide «yüzi kök, uzun hinggay chishliri aghzidin chiqip qalghan» dep teswirlen’gen, yene bezide bolsa quyruqi bar hemde yungluq bedini bar, teswirlen’gen.  Bu bashqilarni «chet el alwastiliri» dégen türge kirgüzüsh arqiliq ulardin ejeblinish we qorqushtur.  Bu türning ichide derije tüzümi yaki derije baldiqi (hierarchy) boyiche qurulghan her xil kichik katégoriyiler bar bolup, bu kichik katégoriye chiray shekli jehettin nahayiti heywetlik bolghan «gherblik chet el alwastiliri» bilen pakar boyluq Yaponluqtin ibaret «sherqiy chet el alwastiliri» ni öz ichige alghan.  Bashqilarni alwastilashturush Xenzu millitining insan hésablan’ghan özi bilen insan hésablanmaydighan bashqilarni ayrip turush üchün ishletken, hemmeylen’ge tonushluq bolghan medeniy teswirning bir qismidur.
 
Ikkinchi taktika bashqilarni haywanlashturush.  Bash pérsunaj Teywen’ge barghanda, bu aralning adem éyiq (人熊) liri yashaydighan yawa makan ikenlikini bayqaydu.  U Miyaw milliti yashaydighan jenubiy Junggogha barghanda, Miyaw xelqlirini boysundurup, ularni Junggo impériyisige qarshi isyan kötürüshke righbetlendüridighan alte-jüp aq yirtquch yilanni uchritidu.  Bu yirtquch yilanlar adem’ge oxshaydu. Emma ularning shikala bilen qaplan’ghan uzun bedini, aq chéchi, we soghaq hem uyushup qalghan jinsiy organi bar bolidu.  Hindistan’gha kelgende, bash pérsunaj uni bir budda dini döliti, dep teswirleydu: «U yerdiki Budda din muritliri héch qandaq tirishmaydu, ular kaligha oxshash döt, itqa oxshash set, ularning kün-boyi qilidighini budda nomini yadlash bilen rozi tutush.»  Qiziqarliq yéri shuki, ashu haywanlashturulghan bashqilarmu bash pérsunajning jinsiy munasiwetke bolghan istikini qozghaydu.  Haywan bilen jinsiy munasiwet qilishqa bolghan mushundaq istekmu ashundaq jinsiy pa’aliyet arqiliq «malimanchiliq özini medeniylikke özgertidu», dégen qarash astida aqlan’ghan.  Bumu mustemlikichilerning bashqilarni medeniyetleshtürüsh ish-heriketliri toghrisida bazargha salidighan, hemmeylen’ge tonushluq bolghan geplirining biridur.  Xenzu millitining qarishiche, haywanlashturulghan bashqilar Xenzularning terbiyilishi arqiliq körünüshte we tuyghu-héssiyat jehettin (gut level) insan’gha özgiridu, lékin ular menggü heqiqi türde Xenzu millitidek toluq insan bolalmaydu.
 
Üchinchi taktika köpünche xoshna az sanliq millet xelqliri üchün qollinilghan taktika bolup, u yat kishilerni téximu inchike türler boyiche ayriydu. Shu arqiliq burunqidinmu bashqa derije tüzümini wujutqa keltüridu.  Bu taktikida, az sanliq millet xelqliri «pishqan ademler» bilen «xam ademler» dégen ikki xil keng-da’irilik türkümge bölün’gen.  «Pishqan ademler» türkümige «medeniyet jehette biz (Xenzular) din perqlinidighan, emma asanla Junggo medeniyitining tesir da’irisige kirgüzüp hezim qiliwetkili bolidighan» lar kirgüzülgen.  Miyawlar halaketke yüz tutqan we «xam» liqini özgertish menggü mumkin bolmaydighan sherqiy alwastilar (Yaponluqlar) ge oxshimaydighan bolup, ular «Junggoluqlar éngigha usul oynap kirip kétiwatidu».  Xenleshtürülgen bolsimu, Miyaw milliti toluq insan bolmasliqi, hemde Xenlerdin perqlinidighanliqi sewebliridin, assimilatsiye qilish jeryani menggü muweppeqiyetlik tamamlanmaydu, dep qaralghan.  Mana mushundaq bashqilarni «insanlashturush» projéktlirige mejburlash bilen bille, ijtima’iy derije tüzümide özini menggü bashqilardin üstün qoyidighan taktika mustemlikichilikning burundin tartip bar bolghan xususiyitidur.
 
 
3. Insan we Chala Insan Logikisi
 
Xenzular (yang) bilen bashqilar (yin) logikisi Xenler bilen bashqilar otturisidiki derije tüzümining biri bolup, mushu logika buyiche qarighanda, Xenler her waqit bashqilardin üstün turidu.  Emma yuqiriqi üch taktikini birlikke keltüridighan nerse insanlar bilen insan emeslerni perqlendüridighan, yaki téximu toghra qilip éytqanda, bashqilarning insanliq derijisini ölcheydighan derije tüzümidur.  Bu derije tüzümi hazirghiche berpa qilin’ghan katégoriyilerdin üstün turidighan bir sözlesh derijisi arqiliq éniq ipadilen’gen.  Hemde bu orunni eng yuqiri derijilik medeniy kapital we hoquqqa ige qilin’ghan bir er kishi igiligen bolup, bu ademge hemmini bésip chüshidighan hökümlerni chiqirish hoquqi bérilgen.  Téximu éniq qilip éytqanda, bu «hemmidin üstün turidighan insan» hemme ademlerni intayin yuqiri derijide köndürgen kishilik obraz bolup, u obraz uzun muddetlik qattiq we teltöküs terbiyilesh arqiliq yétildürülgen bolidu.  Uningdin bashqa, bu derije tüzümi jismaniy jehettin insanliq shertige toshidighan, lékin insanliq derijisige toluq yételmigen chala insanlar bar, dep perez qilidu.  Klassik eserlerni oqush we yadlash (sishu wujing), hemde beden we güzel exlaqni yétildurush (xiushen yangxing), birsi insanliq derijisige kötürülüsh üchün basmisa bolmaydighan musape, dep hésablinidu.  Hazirghiche qollunup kélin’gen Kungzichi exlaq (ethics) bilen exlaqiy idiyiler (moral thought) ni mushu uqumlar arqiliq chüshen’gili bolidighan bolup, mushu menidin élip éytqanda, «insanlar» bolsa bashqa katégoriyiler, Xenler bilen bashqilar (yin-yang), shundaqla erler bilen ayallarning sözlesh derijisidin üstün turidu.  Mana bu Xenzu milliti irqiy kemsitishini chüshinishtiki intayin halqiliq nuqtidur.
 
 
4. Insanlarni Insanliq Derijisige Ayrish Logikisining Kélish Menbi’i
 
Insanlarni insanliq derijisige ayrish logikisi Xenzu millitining irqiy kemsitishining keng tarqalghan logikisini chüshinishtiki achquch.  Undaqta bu logika nedin kelgen?  Irqiy kemsitish matériyalizmchi ish-heriketler bolup, u bir alahide dunyaqarash teripidin wujutqa keltürülidu.  Xenzu milliti irqiy kemsitish ish-heriketliri sistémisi ichide, bu logika uzun yillardin buyan bashqilargha yoluqqan waqittiki tebi’iy inkas sheklide mewjut bolup keldi.  Yeni, Xenler özlirining qandaq qilish kérekliki heqqide burun yighqan bir türküm bilimlirining barliqini aldin perez qilip, özlirige natonush bolghan bashqilargha yoluqqanda, özi qollinidighan ish-heriketlerni ashu bilimler asasida tengsheydu we ijra qilidu. 
 
Bu xil ish-heriketlerning bir menbiyini «ichige qarita danishmen, sirtqa qarita padishah (内圣外王)» dégen köz-qarashni chöridigen halda yétiltürülgen nezeriye we tarixiy emeliyettin tapqili bolidu.  Lyu Jén-péngning bezi tarixiy eserlerge asasen körsitip bérishiche, Dumont ning derije tüzümi nezeriyisi «öz ichige alghuchilar» bilen «öz ichige élin’ghuchilar» otturisidiki munasiwetning éniq ipadilinishidin ibaret.  Yeni, munasiwet sistémisining bir pütünlüki ichide, yuqiri orundikiler töwen orundikilerni öz ichige alalaydu, emma töwendikiler yuqiridikilerni öz ichige alalmaydu.  Mesilen, erlerning orni ayallarni öz ichige alalaydu, emma ayallarning orni erlerni öz ichige alalmaydu.  Bezi derijilerde erler bilen ayallar bir-birini yöleydu, emma tüzülme jehette ular barawer bolalmaydu.
 
Lyu Jén-péng ning esiride Jwangzi (Zhuangzi, miladidin burunqi 369-286 yilliri) ishletken bir temsil neqil keltürülüp, oxshimighan sözlesh derijisi tüzümi bilen ularning ammiwi sorunlardiki barawersizlik yusunda orunlashturulishining qandaq wujutqa keltürülgenlikige qaytidin qarap chiqilghan.  U temsil üch derijini öz ichige alidu: Ige (形, shekil, madda), uning sholisi (影), we u sholisining sirt bilen bolghan chégrisini körsitip béridighan ghuwa kölengge.  Eger ige bir shekil yaki bedendin terkip tapqan bolsa, shola ashu igige tayinip turup mewjut bolup turalaydighan bolup, ghuwa kölengge bolsa sholigha tayinip mewjut bulup turalaydu.  Ghuwa kölengge qalaymiqan we éniq emes bolup, shuning üchün uni birer konkrét nerse arqiliq ipadiligili bolmighachqa, u da’im sholining etirapigha toplashqan bir top parche-purat nersidek körinidu.  U temsilde shola qarimaqqa ghuwa kölengge bilen di’aglog qiliwatqandek körinidu, emma emeliyette bolsa uning sözliri bolsa igige qaritilghan.  Ige hergizmu jismaniy jehettin u yerde yoq bolsimu, sholining ghuwa kölenggige bergen jawabida u xuddi ashu yerde bardek körinidu.  Yeni, ige bir mewjut emes mewjutluq bolup qalidu. 
 
Lyu Jén-péng ning bu nezeriyiwi teswirini kimlik siyaset ilmi arqiliq téximu asanraq chüshen’gili bolidu.  Eger bu yerdiki qurulma bir yat jinisliqlargha qiziqquchi erler hökümranliq qilidighan jem’iyet bolidiken, erler ige, ayallar shola, oxshash jinisliqlargha qiziqquchi ayallar bolsa ghuwa kölengge bolidu.  Eger bu yerdiki qurulma kapitalizm bolidiken, kapitalistlar ige, emgek sinipi shola, köchmen ishchilar bolsa ghuwa kölengge bolidu.  Eger bu yerdiki qurulma «dunya sistémisi» boldiken, hökümran orundiki irqlar ige, az sanliq milletler shola, jin-alwastilar, haywanlar, xamlar, we insan emesler ghuwa kölengge bolidu.  Bu üch misalda, ige bir orunni igilep, ashu orundin bashlap bir qurulma dunyasi shekillendürülidu, hemde shu arqiliq bashqa sözlesh derijisini öz ichige alidu.  Bu ige bashqa katégoriyilerdin üstün turidu, hemde bu qurulmining qandaq heriketlinishini kontrol qilidu.
 
 
5. Tarixiy Idiyilerdin Kélip Chiqqan Hazirqi Ehwallar
 
Bir danishmenning mewjutluqi töwendikilerni aldin perez qilidu: Insanlar köp türlük bolup, insaniyetnng rengdarliqi bir derije tüzümi boyiche orunlashturulghan.  Danishmen eng üstide turidu, «töwen tebiqe» ler ulni shekillendüridu, hemde insan emes jin-sheytanlar bilen haywanlar derije baldiqidinmu töwen bir orunda turidu. 
 
Emdi biz Xenzu millitining irqiy kemsitishige qaytip kéleyli.  Xenzu milliti üchün, derije baldiqining eng üstidiki «insan» dégen orun yalghuz oxshimighan jinislar otturisidiki munasiwetlerning üstidila emes, irqiy we sinip munasiwetliriningmu üstide turidu.  «Biz hemmimiz barawer, emma sen toluq insan emes» dégen oqum Xenzu millitining bir eng yuqiri pisxologiyilik orunni saqlash arqiliq özini qoghdash asasiy formulasi bolup, ular bashqilargha yoluqqanda, her waqit ashu pisxologiyilik méxanizmni qollinidu. 
 
Mana mushu logika Junggo impériyisining épistémologiye (bilish nezeriyisi) asasi bolup, ishlarning mushu impériyilik tertipi Xenzularning pisxologiyisi bilen ish-herikitige chongqur singip ketken.  Gherb impériye tajawuzchiliqlirigha yandiship kelgen zamaniwilashturush projéktining bir qismi bolush teriqiside, islahatperwer Xenzu edibiyat mahirliri barawerlik nezeriyisini qobul qilishqa mejburlandi. Bolupmu bashqilar bilen bolghan munasiwette shundaq boldi.  Emma, Xenzu millitining «Biz hemmimiz barawer, emma sen toluq insan emes» dégen formulagha asaslan’ghan köngül qurulmisi, pisxologiyilik qurulma we idiyologiyiliq ish-heriketler hazirghiche ashkare sözlenmeydighan siyasiy angsizliq bolup kelgen bolup, u hazirmu öz pétiche dawamlashmaqta.  «Insan we chala insan» dep perqlendürüsh usuli hazirmu dawamliq qollinilmaqta.  Bu formula kontékistqa munasiwetlik (bash-ayighi maslashqan) halda yuqiri derijilikler (aq tenlikler), ajizlar (az sanliq milletler), yaki natonush we töwen derijilikler (qara-tenlik jenubiy Asiyaliqlar) siniplirigha ayrighili bolidighan bashqilar bilen munasiwet qilish üchün ishqa sélinmaqta.  Bu uniwérsal showinizm (erler birinchilik idiyisi) Xenzu millitining jahan’girlarning tajawuzlirigha taqabil turushini we turmushni sel chidighili bolidighan derijige ekilishini bir pisxologiyilik méxanizm bilen teminlidi.  «Bu aq tenlik chet ellik alwastilar bizni jismaniy jehettin dumbaliyalaydu, emma bizning rohiyitimizni menggü bash egdürelmeydu»--Mana bu del Lu shünning eserliridiki A.Q. ning logikisidin ibarettur.  Shuning bilen bille, Xenzu milliti yuqiriqi bilen oxshash irqiy kemsitish logikisini Junggoning chégra rayonlirida yashaydighan bashqa yerlik milletlerni kemsitish üchünmu ishlitiwatqan bolup, Xeri ge oxshash bir ésil insanning ölüshigimu ashundaq logika seweb bolghan bolushi mumkin.  
 
Bir nahayiti ittik qirghiqi bar qalqanni özini mudapi’e qilish üchün ishletkili bolidu, emma, eger u bighemlik bilen ishlitilidiken, u bir qirghuchi qoralmu bolalaydu.
 
Xenzu millitining pütün tarixi jeryanida, köp-qewetlik kemsitish idiyisi «insan» gha bolghan bir alahide chüshenchidin kélip chiqqan ish-heriketning namayendisi bolup keldi.  Bu chüshenche tüp yiltizidin bashqilarni kemsitish xaraktérini alghan bir derije baldiqi qurulmisi ichige chongqur singgen halette mewjut bolup keldi.  Ashu uqum boyiche bolghanda, sirtqi körünüshtin qarighanda, «insan» bir uniwérsal upuq bolup körinidu.  Emma ashu sirtqi körünüsh yüzining astigha chüshüp qaraydighan bolsa, er-ayal, sinip, dölet we irq jehettiki perqlendürüshler hemmini bésip chüshidu.  Bashqiche qilip éytsaq, jinis (gender), jinsiy hewes (sexuality), sinip, dölet, we irq katégoriyilirige mensup bolghan derije baldaqliridiki perqler ish béjirish rijimi rolini alghan insanlarning tebi’iy ipadisi bolup qarilidu.  Bu rijim bir pramida sheklide qurulghan bolup, «insan» bu pramidaning eng üstide turidu, chala-insan we insan emes nersilerge mensup bolghanlar (shola we ghuwa kölenggiler) bolsa ashu pramidagha asta sür’et bilen ünümsiz halda yamiship chiqish musapisi jeryanida, ashu pramidaning choqqisigha heweslik bilen qaraydu. Heliqi «insan» bolsa pramidaning choqqisidin töwen’ge qaraydu.  U «insan» bashqilarning choqqigha yétip bérip, özige oxshash bir heqiqiy insan bolushtin qanchilik yiraqliqta ikenlikini belgileydighan eng chong nopuz igisi bolidu.  Bu hemmidin üstün turidighan «insan» ning héch qandaq alahidiliki yoq bolup, u jinis, jinsiy hewes, sinip we irqlardin üstün turidu.  Uning sewrchanliq bilen we nahayiti köngül bölgen halda sizge «Qattiq tirishsang, senmu mushu choqqigha chiqalaysen» dégen waqti, uning del irqiy kemsitishni eng éniq qilip ipadiligen waqti bolidu.  Eger siz uninggha bu oyunning qa’idisini Xenler özliri keship qilghanliqini dep, bu pramida logikisidin yiraqlap ketmekchi bolidikensiz, u sizge mulayimliq bilen mundaq deydu: Sizning zéhningiz bilen eqil-parasitingiz téxi toluq yétilmigen; siz téxi insanliqning siziqidin ötmigen; siz bek gherbliship ketken, hemde ayallar hoquqi, Markisizm we müstemlikichiliktin kéyinki dewr qatarliqlar teripidin zeherlinip qalghan.
 
Kimlik siyasi ilmi téxiche yoqap ketmigen bolup, u yéqin kelgüsidimu yoqap ketmeydu.  Halqiliq ziyaliylar siyasiy jehettin toghra ish qilip yashash bilenla cheklinip qalmaydu.  Biz özimizning özimiz qéchip qutulalmaydighan kimlikini aktipliq bilen ishqa sélip, mesilini öz ichimizde ashkarilap, biz tewe bolghan adem topining yuqiriqi mesilini hel qilish yolida ish körüshini qolgha keltürüshimiz kérek.  Bir kona söz boyiche éytqanda, bir adem bashqilarni tenqid qilish üchün, aldi bilen öz-özini bir qétim tekshürüp körüshi kérek. 
 
Hazir dunya duch kelgen mesililerning hemmisini impératurluqni emeldin qaldurushtin ibaret birla mesilige yighinchaqlighili bolmaydu. Emma, döletler chégrisi otturisidiki, shundaqla döletler bilen rayonlar otturisidiki urush we toqunushlarning hemmisini köpünche waqitta müstemlikichilik we impéri’alizm tarixi bilen baghlighili bolidu.  Hazirghiche buni inkar qilghuchilarning hemmisi impéri’alizmning bu jehettiki mes’uliyitini yoq qilishqa urunup keldi.  Irqiy kemsitish hazirmu hemme yerde mewjut, uning ipadilirining alahidiliklirini éniqlap chiqishning hajiti yoq, tarix her waqit jahan’girlarche qarshilishish we boy sundurushlarning meh’suli, bu pakitni özgertishning hem zörüriyiti yoq, hem mumkinchilikimu yoq, dégen geplerni biz hazirmu dawamliq anglap turimiz.  Mezkur maqale ashundaq köz qarashta bolghuchilarni yölep turidighan bilimlerni ishlep chiqarghuchilarning perezliri bilen körengleshlirige bir qétim jeng élan qilidu.
 
6. Axirqi Söz
 
Men hazirghiche chet ellik tonushla bilen paranglashqan bezi waqitlarda, Uyghurlarning bir qisim ishlirining yaxshi bolmasliqining sewebi Xenzu millitining irqiy kemsitishi ikenlikini dep keldim.  Mesilen, Amérikidiki Uyghurlar sanining hazirghiche bir ming ademge barmaydighanliqi (bu méning shexsiy perizim).  Lékin ular mendin «Xenzular silerni néme üchün undaq kemsitidu?» dep sorighanda, men ulargha bir ilmiy yosunda jawab bérishte qiynilip kelgen idim.  Bu qétim méning bir Yehudi tonushum manga Chén ependining maqalisining tor adrésini mangdurup, u maqalini özining bir qétim oqup chiqqanliqini, hemde bir qisim qimmetlik yéngi  bilimlerge érishkenlikini éytqandin kéyin, menmu u maqalini derhal bir qétim oqup chiqtim.  Hemde u maqalidiki uchurlar méning bezi kam bilimlirini tolduridighanliqini, hemde uning bashqa Uyghurlar üchünmu xéle paydiliq ikenlikini hés qildim. Shuning bilen u maqalini qayta-qayta oqup, shu arqiliq ige bolghan chüshenchemge asasen mezkur maqalini yézip chiqtim. 
 
Hazir Uyghurlarda mewjut bolup turiwatqan xéle kop mesililerning yiltizini Uyghurlarning medeniyet we bilim sewiyisining töwenliki, we shuningdin kélip chiqqan nadanliqi bilen baghlighili bolidu.  Bu ehwal weten ichidimu shundaq.  Chet eldimu hem shundaq. Mesilen, men buningdin birer yil burun bir tonulghan Uyghur ziyaliysidin Ghazi Emet akimiz sizghan ulugh alimlirimiz Yüsüp Xas Hajip bilen Mexmud Qeshqeri portrétliridikisi u ikki zatning heqiqiy chirayliri yaki perez ikenlikini sorighinimda, manga u ziyaliy héch qandaq ikkilenmey turupla ularning heqiqiy chirayi ikenlikini éytqan idi.  Lékin yéqinda men Yarmuhemmet Tahir Tughluq ependining «Etirap qilishqa bolmaydighan ikki portrét» dégen maqalisini oqup, u portrétlerning perez bilen sizilghanliqini bildim.  Her bir ziyaliyning hemme ishni bilishi mumkin emes.  Bilmeydighinini «bilmeymen» déyish ilmiy puzitsiyige uyghun kélidighan, oqughan ademlerde kam bolsa bolmaydighan, tereqqiy tapqan milletlerde omumliship ketken bir adettiki exlaq idi.  Epsuski, bezi oqughan Uyghurlarda mushunchilik exlaqmu kem boliwatidu.  Meyli wetendikiler bolsun, yaki chet eldikiler bolsun, bizning Uyghurlirimizning xéle köp qismi milletning sapasining hazirmu bir qeder töwenlikini, milliy sapani östürüsh yolida qattiq tirishish öz mewjutliqimizni saqlap qélishta intayin halqiliq rol oynaydighanliqini téxiche toluq tonup yételmeywatidu. Shunglashqa men yéqindin buyan izchil türde, hazir Uyghurlarning aldigha qoyulghan eng muhim wezipilerning biri milliy sapani östürüsh ikenlikini tekitlep kéliwatimen.  Bu söz addiy bolghini bilen, uning mezmuni intayin chongqur we intayin keng.  Uning ehmiyiti intayin chong.  U her bir Uyghurdin uzun muddet japaliq tirishishni, nurghun bedellerni töleshni telep qilidu.  Yeni, hemme Uyghurlardin özining eqliy iqtidari we bashqa mumkinchilikliri yar bergen da’ire ichide eng yuqiri pelligiche oqushni, ishtin sirtqi waqitlirining xéle köp qismini kitap oqushqa serp qilidighan adetni yétildürüshni telep qilidu. 
 
Özliri Xenzu milliti bilen birge yashimaydighan Yehudi millitidin kélip chiqqan bir kishining mushundaq bir maqalini qedirlep oqushidin, milliy sapasi yuqiri bir milletning qandaq bolidighanliqini, milliy sapani östürüsh üchün qandaq tirishish kéreklikini melum derijide körüwalalaymiz.  Men bu ishqa ashundaq qaridim.  Men barliq qérindashlarning méning mezkur maqalini teyyarlishimdiki sewebni mana shundaq chüshinishini, hemde waqit chiqirip bu maqalini bir qétim oqup chiqishini ümid qilimen.

Hari
2000-yili 1-ayning 2-küni Xongkong (Xiang gang) diki
bir doxturxanida ölüp ketken Xeri xanim.
 
Mezkur maqalida tilgha elin’ghan bir qisim eserlerning tor adrésliri:
 
1. Chén ependining «Xenzu Junggoluqlarning irqiy kemsitishi heqqide» dégen maqalisi (In’glizche):
http://www.inter-asia.org/khChén/online/Epilogue.pdf
 
2. Chén ependining qisqiche terjimali:
http://apcsapcs.blogspot.com/search/label/CV%28%E4%B8%AD%E6%96%87%EF%BC%89
 
3. «Étirap qilishqa bolmaydighan ikki portérit»:
[Kona yéziq] http://qamus.okyan.com/View.aspx?ID=10232
[Yéngi Yéziq] http://www.meripet.com/Academy/20110206_MehmudQeshqiri.htm

 
Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor betliride élan qilsingiz boliwéridu.
 

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbeti 

Wheelchair
Wheelchair